Google
This is a digital copy of a bix>k lhat was preservcd for gcncralions on library sIil-Ivl-s before il was carcfully scanncd by Google as pari ol'a projeel
to makc the world's books discovcrable online.
Il has survived long enough Tor the Copyright lo expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjeel
to Copyright or whose legal Copyright terni has expired. Whether a book is in the public domain niay vary country tocountry. Public domain books
are our gateways to the past. representing a wealth ol'history. eulture and knowledge that 's ol'ten dillicult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this lile - a reminder of this book's long journey from the
publisher lo a library and linally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries lo digili/e public domain malerials and make ihem widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their cuslodians. Neverlheless. this work is expensive. so in order lo keep providing this resource. we have laken Steps lo
prevent abuse by commercial parlics. iiicIiiJiiig placmg lechnical reslriclions on aulomatecl querying.
We alsoasklhat you:
+ Make non -commercial u.se of the fites We designed Google Book Search for use by individuals. and we reüuesl lhat you usc these files for
personal, non -commercial purposes.
+ Refrain from imtomuted qu erring Do not send aulomated üueries of any sorl to Google's System: If you are conducling research on machine
translation. optical characler recognilion or olher areas where access to a large amounl of lex! is helpful. please contacl us. We encourage the
use of public domain malerials for these purposes and may bc able to help.
+ Maintain attribution The Google "walermark" you see on each lile is essential for informing people about this projeel and hclping them lind
additional malerials ihrough Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use. remember that you are responsable for ensuring lhat what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in ihc United Siatcs. lhat ihc work is also in the public domain for users in other
counlries. Whelher a book is slill in Copyright varies from counlry lo counlry. and we can'l offer guidance on whelher any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be usec! in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringemenl liability can bc quite severe.
About Google Book Search
Google 's mission is lo organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover ihc world's books wlulc liclpmg aulliors and publishers rcacli new audiences. You can searcli ihrough llic lull lexl of this book on llic web
al|_-.:. :.-.-:: / / bööki . qooqle . com/|
Google
Über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches. Jas seil Generalionen in Jen Renalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Well online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat Jas Urlieberreclil ühcrdaucrl imJ kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich isi. kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheil und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar. das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren. Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Original band enthalten sind, linden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Niitmngsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichlsdcstoiroiz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sic diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sic keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zcichcncrkcnnung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist. wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google- Markende meinen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sic in jeder Datei linden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuchczu linden. Bitte entfernen Sic das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sic nicht davon aus. dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich isi. auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sic nicht davon aus. dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechlsverlelzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unlcrslül/1 Aulmvii und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchlexl können Sic im Internet unter|htt:'- : / /-■:,■:,<.-: . .j -;.-;. .j _ ^ . .::-;. -y] durchsuchen.
pic g^xoniRen
Der Ö e u t f d) c n © t ö Ö t e
Dom 14. MS in« 16. 3a1jrfmnb«t.
AUF VERANI-ASSUNG
UN» MIT
UNTERSTÜTZUNG
SEINEB MAJESTAET
DES KÖNIGS VON BAYERN f\
MAXIMILIAN II.
HERAUSGEGEBEN
DURCH DIE
HISTORISCHE COMMISSION
BEI DER
RÖNIGL. ACADEMIE DER
WISSENSCHAFTEN.
Cerlag »on ©. © i t J e f,
1818.
pic gfjiomfiett
der b a i e r i f dj e n Stakte.
töegetttlmrg. #aitf>sl)ttt Jtnljlborf.
Ülündjem
AUF VERANLASSUNO rfänffjfifo HERAUSGEGEBEN
UND MIT Bfflgfflf DURCH DIE
UNTERSTÜTZUNG y^05l&7Sx HISTORISCHE COMMISSION
SEINEU MAJESTAET iwlSISKt» BEI DER
DES KÖNIGS VON BAYERN H I |v* H KÖNIOL. ACADEM1E DER
MAXIMILIAN II. ',."•■../ 'Jj/ / WISSENSCHAFTEN.
Berlog Bon ©. ©itjel.
1S7S.
Vorwort
>Dtc Styroniten bcr altbairifd^cn ©täbte Ratten eigentlich in einem
fikrte , toetctyed ben tarnen be$ SBnigS Don Saiern , ate be« erhabenen
©tifter* unb <£rl)atter$ ber SWünctyener Sommiffion, in ber ©e&ife
füljrt, boranftefyen follen. 9tuc$ l)abe ic$ auf fie bei meiner Sammlung
mit juerft ©ebactyt genommen ; bocty ließ ficty tyre ^ublication titelt
früher ate jefet betoerffteüigen.
3n ber Hoffnung außer bem , loa« bereits in ben gebruef ten Quet*
lenfammlungen erfreuen war, noc$ anbereä aufjufinben, begann \6f
feit 1859 9iac$forfcfyungen in ben bairifetyen ©ibliotljefen unb 2lrcfyiben
anjufteüen unb auety meine SMitarbetter mit folgen ju befestigen.
©#on im genannten 3al)r führte meiu fcerftorbener greunb
Zif. &on Äern eine SRunbreife burety granfen unb ©aiern au« , toorüber
er in bem 3. ©tütf ber 9tac$ric$ten bon ber Ijiftorifctyen Sommiffion
Sierictyt erftattet Ijat. Unter ben Don iljm betriebenen £>anbfc$riften
ber ftäbttfctyen Slrctyioe unb anberer ©ammlungen in$Regen$burg,@trau*
btng, ?affau, tfanbäljut jogen &orjug$n>eife unfere Seactytung auf fiefy
bte noc$ unebirte Seonljarb SBtbmann'fcfye ßljronif &on 9tegen$burg,
im ©efife bc$ l)iftorifc$en 33erein$ bon SRegenäburg unb Oberpfatj , unb
VI ftorroort.
eine umfängliche Sammlung bon SRtenftüden aud bem 14. unb 15.
3al)rl)unbert , betreffenb ©treitigfeiten ber ©ifööf e Oeorg I unb Sien*
tyarb mit ber ©tobt $af[au, im ©tabtarctyib bafelbft. £)o$ [teilte fi$
ber (Sbition ber SRegenäburger S^ronil junactyft ba$ $inbernif? in ben
©eg, bafc ber genannte $iftorifc$e SBerein fic$ biefe ^ublicatton fetbft
botjube&alten tofinföte.
Seiter beauftragte i$ Dr. <S. ©gröber im 3. 1864 mit Unter«
fuctyung ber SRünctyener ßljronilen in ben $anbf$riften be$ SReidj«»
ar$ib£ tote be$ ©tabtarctyibd ju SKünctyen. £)ie bon iljm jugteic^
begonnene Bearbeitung ber ftajmairiföen ©enffctyrift tft fester über
anbeten arbeiten beäfelben jur Verausgabe ber Sölniföen ßfyronüen
liegen geblieben.
Dr. ß. SElj. Zeiget, melier fpäter als Mitarbeiter eintrat,
befctyafttgte [xöf juerft mit ben Stonalen bon 9Äül)lborf , fobann auc$ mit
ben bereits Don Defeie in ben Scriptores rerum Boicaram T. II
veröffentlichten S5etter'fc^eti ännalen Don 8anb$$ut. &nx 2faffuc$ung#
ber bairifctyen ®täbte$ronifen unb be$ mit itynen bermanbten Quellen*
materiate tourbe bon bemfelben noc$ einmal in ben Sauren 1874 unb
1875 grünblictye 9?ac$forfc$ung in ben ftabtifctyen ärctyiben gehalten,
toobei ftcty jtoar genug urfunbli$e$ bon erheblichem Ontereffe, aber
au&erbem laum ettoa* für unferen 3toecf bertoenbbare* borfanb. Un*
erflarlic^er SBeife toaren fogar in $affau bie f$on ertoäljnten 3lcten*
ftüde, toelctye 5B&. bon ftern in einer SReilje bon Hein golio^erga*
mentbänben bortfelbft eingefe^en Ijatte, bereits lieber berfötounben,
unb lonnte über beten Verbleiben f einerlei Stuöfunft erlangt toerben.
©. Dr. $eigef$ «eric$t J&M ben ftabtifc$en »rc$u>en ältbatyern*"
in bon Sityer'* Hrtybaliföer 3eitfc$rift ©b. I, 230—245.
©tödlich genug fügte e$ fi$ für un« , baji es ber SSermittelung bes
Cprttort. VII
greiljerrn (Sbmunb Don Defete enbltcty gelang, bie Seonljarb ©tb*
mannte Styronit Don SRegenSburg, Dan! bem 3ugeftänbmfc beS borti*
gen $iftorif$en SJereinS, fflr unfere Grbition fyeraus ju befommen.
3ut Verausgabe ber üttünc^ener Sljroniten mar fielet uiemanb
in glei<$er SBetfc Berufen , tote mein Soßege in ber fyiftoriföen Sommif *
ften , 9?eu$3ar$taratl; unb SSorftanb beS 2Rünc$ener ©tabtari^iDS Don
9Ruf f at, n>e($er fi$ auf meinen 28unf$ auety baju bereit ftnben lieg.
Das urfunb(t$e Material ber genannten 9Äünctyener 9Crd^it>e n>urbe in
ausgiebiger ©eife Don tl)m jur Srtäuterung ber Äajmair'fäen ©etü*
fd^rtft Ijerangejogen. £)emnäc$ft beabfutytigte er no# eine SReilje Don
tyftortföen Zotigen, bie ©tabtgefc$i#te, befonbers ©tabtbauten, ginanj*
unb ©etoerbefä$en betreffend aus ben SRatljSprotofoßen beS 14. unb
15. 3a$r$unbertS, Don toelctyen einiges bereits ffieftenrieber in feinen
Beiträgen jur Daterlanbifd&en $iftorie ©b. V, ©. 190—201 unter
bem Eitel „gragment einer (Sljronif ber ©tabt ÜRünd&en 1460— 1468*
befannt gemalt Ijat, fyinjujufügen.
Seiber tourbe er bur$ längere Äranfljeit, toäljrenb ber ÜDrud beS
©anbeS Dor fiety ging , an teuerem 93orljaben Derijinbert unb uns am
28. ©eptember, gerabe bei bem ©etylufj ber bieSjatyrigen Verbftfifeung
ber ljiftorifc$en Sommiffion, burety ben Job entriffen.
3m Dorliegenbcn ®anbe bairifetyer ©tabte^ronifen finben fu$ bem*
nadf aßein bie ©tfibte {Regensburg , SanbS^ut , üttitylborf unb 2Rün«
$en mit folgen vertreten, unb als bisher unebirt erföeinen jum
erften mal nur bie oben genannte SRegenSburger Sljronil in ber
Bearbeitung beS ftreiSarctytofecretfirs gr^r. Don Defeie, fo tirie bie
9nnalen Don 9Jiül)lborf nebft bem toertyDoßen ©tabtreetyt aus bem
14. 3a$r$unbert in ber beS {Rei^arc^iDaffefforS Dr. 6. 2$. $ ei gel.
Bon (euerem ift au$ bie mä) ben $anbf$riften neu herausgegebene
VIII Sorrcort.
8anb$ljnter 9tatlj$($ronif mit einem reiben urfunbüctyen SWateriat in
äljntictyer ffieife auägeftattet toorben , tute bie f$on früher bon ©etymetter
berBffentlictyte Äajmair'fctye Denffctyrift burety bie aerbienftfietye tefete är*
beit be$ beworbenen b o n 2)ht f f a t.
£)a$ ©toffar ju bem ganjen ©anbe ift &on Dr. 2Ubre<$t SB a g n e r ,
^Jrtoatbocent an ber Ijiefigen Uniberfttat, angefertigt, bie beiben SRegifter
finb bon Dr. Staffier, f. Slrctyibar in Sßürjburg, mit ©enufeung
ber SJorarbeiten ber Ferren bon Defefe unb geiget bejügttc^ ber bon
tljnen beatbeiteten ©tücfe, ausgeführt toorben.
Erlangen im «Robemfccr 1878.
6. #egel.
I.
Jeon&aif 'gSi&mann's
(Sfyrotuf Don Oiegentfburg
1511—43. 1552—55.
€t£Mc$foiiifat. XV.
i
<$itt(eitit!tft.
Seine älteren tyiftoriföen 2lufjei<$nungen über föegenäburg finb in
ber SJhitterforactye auf uns gelommen att bic folgenden, ß$ jiub bie&
$n>ar 9iac^ric^ten &on ^Begebenheiten innerhalb ber Ringmauer unb
aubem>art$, bocty überfoiegen crfterc fo, bajj man ba$ ®anje eine ©tabt*
äftonit nennen barf. Semen foir cor SWem iljren SSerfaffcr lennen!
&on$art ©ibmann — fo nennt er fic$ ©1. 177' — befaß ju 5Tegernljeim,
jenem noc$ tyeute ©einbau treibenben Dorfe an ber ©tra&e &on Stegen«*
bürg jur ©aUjatta eine jaljlreictye SSertoanbtfc^aft (©f. 103) unb einen
©etngarten (SM. 76'), au<$ lebte im3. 1519 feine 2Kutter (©1. 38), 1539
fein ©ruberem« (©I. 76') noc$ bafefbft. ©o bürfen nrir in iljmti>o$l ba$
cbelfte 9tei$ eine« ®efc$le<$te$ 1 erbliden, ba$ in SEegerntyetm jum Steile
auf Oütern be$ föegenäburger grauenlfofters Dbermünfter faf, baljer au«
beffen Urlunben2 bon 1529 bis 1629 nadfoutoeifen ift. 8ien$art Styb*
mann, Setnmeifter beä SlofterS allbort in erftgenanntem 3a$re, möchte
be$ Unf erigen Dljeim getoefen fein; auty ein $>an$ SB. erföeint 1529
unb 1538 in ben ermahnten Urlunben. 3m 3. 1511 fcfyeint Seonljart
SJibmann bie ^riefteriDet^e empfangen ju Ijaben: tie beföeibene ©tellung
eine« ©ifare« im ßollegiatftifte ber SUten Sapelle ju föegenäburg 3 mit ben
1. ©et bcr weiten Verbreitung (eines
Kamen«, bar ein bSuerlic&e« 8cr&ä*ltnif$
bqeUfrnet, ^atte t& ber (jtyronift too&l
au*brficfti($ gefagt, Ware er mit Dr. Seat
Sibmann ju 9Rtcringcn (81. 70'), tem
2>ora!aj>lau Ulric$ SB. (81. 94 j, bem
epitalmetper ffiolfgang 2B. bon 3Rin«
tra^ing (©1. 112) , bem SDomtfarrcr
$an9 «3. (81. 149, beral. 8cr$anb*
langen be* $iflorif($cn Vereines bon
Obertfal| unb $cgcn«burg 12,309—10.
21, 324—5) beroanbt getoefen. (Sin
Bttifban SBibmann toar 1528 Jcanonifu«
an ber tüten Äa^ctte unb Pfarrer bcr
baju gc$9rigeu Äir<$e <&t. Saffian in
föcgen«burg. (SWcttenleiter) 3Rirt$eilun-
gen über ©t. (Saffian in tö. B. 23.
2. 2lbf($riftfi<$ unb im 2lu«juge ge«
fammelt bon £fyoma* 9?tcb in einem
SRanufcrtyte 'Notitiae chronologico-
diplomaticae historiam villae Tegerin-
heim illustrantes* auf ber l. ÄreiGbibfio«
tfcf ju töcgeuöburg.
3. 2)ie Angabe Iccm'« — in ben
9?a$ri$tcn bon ber fyifloriffyn Com«
miffion bei bcr timigtiefy batycriföcn
Sltabcmic ber 2Biffcnf$aften (Beilage jur
©iftorifdjen 3eitfd^rift ^eraudgegeben von
§. b. (gtybel) brittc« @tücf, SWilncfcn
1860, ©. 34 — bcrfclbe fei |U ©tabt-
1*
4 feonfcart ©ibmowi'« fi&ronif.
Obliegenheiten beä „summissarius"1 unb einem SWefbenefijium auf
bem nocty befteljenben SBenjetäattare bilbete fein Sebenälooä ; jum ftanoni*
fate ljat er e$ ni$t gebraut. 93ietleic$t trug ^ieju eine £ljatfac$e bei,
bie er felbft SSI. 176 ganj unbefangen mitteilt, nämlicty bafc er einen
©oljn gehabt — ein luftige* ©tut, @ra$mu$ ge^eigen, ber in gofge eine«
SErunf« in ber #ifce be« £anje$ am 11. SWSrj 1553 ftarb. SBoljl naije
ben ©iebenjigew2 ift aucty Seon^art am 30. 2Jiärj 1557 heimgegangen.
T)er ©rabftetn au« rotljem 3Karmor im weftlictyen Steile be$ Äreuj*
gange« ber alten Sapelle jeigt oljne 3weifef fein Porträt.
3Kan tyat f eiu SBerl als eine widrige Quelle ber ®efc$ic$te bon SRegenS*
bürg bejeid^net unb nic$t ganj mit Unrecht. Denn e$ bringt natürlich fo
manches, u>a« bie 33erljäftniffe ber bamal$ fcfyon tief gefunlenen $Reic$$;
ftabt beteuertet. 2lm werttyboUften ift woljl feine, be$ ©elbftbetljeiligten,
©<$ilberung ber Äämpfe jwifctyen ©ürgerföaft unb ®eiftlic$leit, weld&*
(entere im 3. 1525 genötigt wirb, bie ftäbtifctyen Saften mitzutragen, bis
brei 3a$re fpäter unter bem $oc$brn<Je einer mit bem ©ifctyofe berbünbe*
ten gürftenmaetyt im 2Befentti$en ber alte £uftanb tyergeftellt werben mug.
Ueber bie $ir<$eureformation, bie in SRegenäburg naety langem fingen enb*
iid) jur Durchführung Kmmt, finb feine 9?ac$rtc$ten weniger tiefgeljenb
als man wünfd&t : ®egner nieberen föangeä war er mit ber inneren (£nt*
widelung jener eben nietyt bertraut. §inwieberum finb bie ©ctyifberungen
reetyt ban!en$wertlj, bie er und bon bem bewegten 2thtn unb bem ©c$au*
geprange ber wichtigen $Reic$$tage ju {Regensburg (1532, 1541) gibt:
ber ftolje ©eljerrfd&er jweier äßelten tritt uns ba menfc$lic§ naljer. ffiie
enb(ic$ wäljrenb be$ ©<$matfatbenfriege$ bon 1552 SRegenäburgS polu
tifd^e Haltung bon größter ©ebeutung war : fo berbienen bie Sofafnacty*
rieten unferer ßljronif für biefe &z\t <m$ in »eiteren Äreifen Sbtaty
tung. 2lber berartigeä ©raud&bare unb @rfreuli<$e berfd&winbet beinahe
in einem ©c^watte für uns nur meljr geringe« 3ntereffe bietenber, !aum
Je ju berwertljenber angaben, ©cfyou SBibmann Ijat faft jubiel bon jenem
Sljronifenftoffe gefammett , ber in ben f päteren ßompilationen fo fäftig
wud^ert: unaufhörlich lefen wir bon abnormer Sßitterung, elementar*
ereigniffen unb 5Raturerf<$einungen, Srnbteertragnife unb Unfruc^tbavfeit,
Sßreid ber Sebenämittel , befonbers bed Söeines; ©eueren unb einjelnen
Unglüdsfätlen, 33erbrec$en, beren ßnlbedung unb ©eftrafung, religiöfen
am^of tt>o$n$aft getoefeu, entbehrt aller 2. 81. 81 forietyt SBibmann — n>o$t
öegrünbung. au« feiner (Erinnerung — bon einem
1. ©. herüber bie ©tatuten be« $oc$tt>affer im 3. 1501; aber bon bem
Stifte« bei A. Mayer Thesaurus iuris bürren ©ommer 1473, toclcjen er 231.
ecdesiastici 4,101. 117 ernannt, tyat er nur gelcfcn.
Umleitung. 5
unb profanen, öffentlichen unb privaten, etnften unb fetteren geierlty*
feiten. ©inb audb manc$' föäfcbare ©aten jur Orts* unb ^ßerfonen*
gefegte t>on {Regensburg eingeftreut, unb mag ber Sulturljiftorifer Ijin
unb toieber ausbeute finben, fo ift es boc$ ni$t biefer ©eftanbtljeil ber
tyxonit, melier ityre Verausgabe rechtfertigt.
Die gorm, toorin uns SBtbntann feine« ©ammelfleijjes grüßte
iietet, ift eine aufcerft funftfofe, fagen toir f<$tic$te. ©o na<$(äffig,
abgeriffen unb ft>rung$aft, tüte er mit ©eineSgleid&en ju fprectyen getooljnt
fein mochte, Ijat SBibmann bie SBorte ju ^Ja^icr gebraut. 3n gef<$n>äfci*
gern SDWttljeilungSeifer fettet er oft eine üJienge furjer ©äfee aneinanber.
§eftig getoorben , überftürjt er fic§ leidet unb verliert ben gaben ber
Sonftruction, ein neuer ©ebanfe brängt fic$ bor, ber frühere f Bmmt nietyt
)um fcottenbeten SluSbrud
©torfer als man ertoarten fottte Ijat SBibmann biefem 3Berfe ben
Stempel feines ©eifteS aufgebrüdt. Da jeigt fi<$ und ein aufrichtige*
imb gcrabeS Sßefen, boc$ n>eber fd&arfer SJerftanb noety eine große ©eele.
8m beutfid&ften toirb biefeS an ber 2lrt, toie er bie alte $irc$e gegenüber
ber reformatorifetyen ©etoegung vertritt, greiliety $at biefetbe and) in
ÄegenSburg bie 3ntereffen feine* ©taubes fötoer ju »erlefeen gebrotyt,
leibenfd&aftlictye ^Befangenheit beS Urteile* (aßt fi<$ baljer fcerjeiljen :
aber ba$ gange materielle Slenb 3)eutf<$lanbS ber ©laubensfpaltung }u*
juföretben, als beten golge gerabeju ben Untergang beS SBaterlanbeS ju
propljejeten, mar boc$ nur bei befd&ränfter Sfafd&auung möglich 3Ber
fcollenb* mochte Jene nie um ben StuSbrucf verlegene Derbheit entf<$uk
fcigen , toomit ber S^ronift bie fieljrer unb 2lnljänger ber Deformation
befindest ? Ss mar bieg eine ©$lade, toetcfye iljm too^l fcon $>aufe Ijer
anHebte, fo feft, baß fie toeber fein ©itbungSgang noety bie fpätere Um»
gebung ju entfernen fcermoctyte. 2tuc§ fein 2Mfc$of> aud) bie ^pctjöge bon
Saiera erregen feinen Unmuts fobalb fie baS Sinfommen ber ©eiftlicfc
feit befteuern; ben leeren SferuS unterjieljt er gelegentlich einer Ijerben
ftritif. Aber fo aufbraufenb SB. fein fonnte, fo finblicty ja finbifefy jeigt
er fic$ anberroärts. @S befümmert iljn (©(. 84), bafc ber Saifer in
StegenSburg nid^t fo föftlidfc toie in Statten empfangen toerben fann, bafc
bie Deutfctyen, u>aS ^omp bei ©eerbigung unb ^rojeffionen anbelangt,
fo toett hinter ßnglänbern unb granjofen bleiben (©(.121'. 130), aber
mit fidfrtlictyer greube erjagt er (St. 169) gefeljen ju §aben, bafe ein
l>aar 8anbSfnec$te auf ber ©tabtmauer rittlings ftfeenb ©rett getieft.
©leid^too^l möchte, »He« erlogen, als ©runbjug feines Naturelles, toie
e« pd^ in ber Gljronif abriegelt, eine jum ^ßeffimiSmuS neigenbe ®räm*
6 Seonfyavt SBibmann« (Styronif.
lictyfeit ju bejeicfynen fein, tote anberntljeils im ©eobad&tungSfmne für bie
äufcenfeite ber Dinge feine intettectueCe Äraft gegipfelt ju Ijaben föehtt.
©on Ijiftoriograpljifdjer ©efaljigung ift bei 2B. feine {Rebe. ©erjid&tet
er boc$ (©(. 150) gerabeju auf eigenes Urzeit in gef$ic$tli($en Dingen.
3ebo$ bie &ie(en Sitate aus ber ^eiligen ®^rift laffen fcermutljen, baß
er in feinem ©erufe tooljl ju £>aufe tt>ar.
Die Srage na<$ ben Quellen folctyer £ageSneuig!eiten aus meift fefyr
engem ©ereictye löft 'fic$ leidet, ©etbftfeljen unb ©elbftyören , gef eßtger
©erfcljr , Umgang mit Renten ber ;&erfc$iebenften ©tänbe , enblicty bie
»ielen ©elegenljeitsfd&riftett iener 3*ü Ijaben, SB.'S geber überreichen
©toff jugefüljrt. Steiße^ ift er au$ entfig bemüht toaS gefd&ieljt unb
»erljanbett toirb ju „befommen" ; too iljm biefeS unmflglidj, bemerft er es
auSbrüdlicty , too hingegen baS Material iljn übertoältigt, bricht er mit
ber (Sntfcfyutbigung ab, es Ijabe nietyt SllleS „gemerft" »erben Bnnen, er
befctyliefje bie ©aetye, obwohl fiety ein ©uefy barüber f ^reiben ließe; ftnb
fc^on Flugblätter ba, fo toeiß er mit bem $imoeife ju lürjen : „toie es
SllleS im Drude ausging"1. 3n SRegierungSgefyeimniffe ber ©tabt Der»
mochte SB. faum ju bringen , nur einmal (öl. 54) tyat iljm ein Singe«
meiner etmaS SBenigeS vertraut, ©o einen guten greunb toirb er auc$
inSlmberg gehabt $aben, tooburety tym (©I. 110) äbförift eine« ©e,
f<$eibes in ber oberpfaljifctyen SReligionSf ac$e julam. aber toenn tym ein
©tedenlned^t fagt, toie&iele Dirnen, unb beS ^ßfaljgrafen Äanjler, toeld&e
Surften beim {Reistage (1532) ju {Regensburg toaren (©t. 85 u. 85'),
ein güftbringenber ©auer fcon ber äusfaat erjagt (öl. 1 18'), bie Äorn*
meffer «ufföluß geben über einfuhr unb «preis beS ©etreibeS (öl. 109),
fo ift bamit ein feljr großer £ljei( ber Quellen Sßibmann'S angebeutet.
Dljne 3ti)e*fcf ^at ®- w ber SRegel bie ©egebenljeiten fofort aufge*
jeid^net („gemerft") . Doc$ fctyeint er \\df nid^t feiten erft beS Mageren
erlunbigt ju Ijaben, fo baß bis jum 5Rieberfc$reiben einige 3«t »erging.
Daburd^ unb toeil er tooljl manche SBerfionen geirrt fyat, erllärt fic$
ttma, jum Steile toenigftenS, feine Ijäufige ©ertoirrung ber Chronologie :
baß namentlich oft ein falföcr 3KonatStag angegeben ober biefer mit
bem Sßod^entage ober bem Äirc^enfefte nietyt ftimmt.
SllS er nun baran ging, aus feinen SRotijen eine Sfyronif ju machen,
ba f)at \f)m bie Slnorbnung beS ©toffeS loenig ©orge bereitet : er belieg
1. 3tt>eimal$atero$nett>eiterc« foldjc SWctcore, ba« am 4. 2Rat 1543 nSc^fl
3)iudc fc(b(l (einem SBerfc einverleibt. 3e(fen^au|cn bei ^forjfceim beobachtet
2)cr eine erjagt toou bem Ungeivitter )u unb aU [göttliche Tarnung gebeutet
Wom am 13. 2)ejember 1537, ber anbere, ttmrbe.
mit einem ^oljf^nittc verfe^cne Don bem
©fckltäng. 7
im ®angen bie jeitlic^e gotge ber £>inge. Die 3aljre bilben t^m größere
Jtefd&nitte, oft bercn ©pifce bereinjelt fd^on beim 3. 1521, regelmäßig
oon 1530 an gotbene 3a$i, ©onntag$buc$ftabe unb bic Satenbertage bcr
$auptfefte erfechten, bann folgen, jumeift c$rono(ogtfc$ unb mit größten*
tyette rotten Titeln übertrieben, bie mannigfaltigen ®ef$i$tert unb
®ef$i<$t$en. $>ie weitere 9tebaction$t$ätig!eit beföranft ß$ fo jiem*
Ity auf Anbringung »ieler SSermeifungen nac$ rüdtoärts unb bortoärtt,
um 3nfammengeljörige$ unb Ae$nti$e$ in S3erbinbung ju fefeen , f otme
auf einige borau*ge$enbe Srtoäljnungen fpäterer (Sreigniffe, um einet
erja$fang Äbfc$lu§ ju geben.
3unä$ft Rubelte eä ftd? um ben ©toff für bie 3a§re bon 1511
bis, roit idf glaube, 1547. $)aj? namlic$ SB. borerft bi$ ju (euerem
emfdjließlid? fammette unb baß er tt>aljrfc$einli<$ ju Anfang be$ f otgenben
bie 9tebigirung begann, baffir fctyeint mir bie Sfyrontf fetbft Anjeutyen ju
enthalten. $)a$ eine ift ber behn 3. 1537 (SSI 105) gemalte #intoei$
auf eine ©teile jum 5. Auguft 1547, meiere ber £l>ronift offenbar ju
fdjreiben bor^atte, ba$ anbere ift meljr berljüüt. ©. läßt nämlicty
(»L 50) im 3. 1523 afe Pfleger ju ©tabtamljof eine $erfSnlic§fett
auftreten, bie erft im 3. 1547 in fetter ©teHung beurfunbet ift. Siel*
leicht fehlte in ber gleichseitigen Auffd^reibung ber -Käme be$ bamaligen
öeanrten, meiere gtkfe Sßibmann nun o$nemeitere* mit bem be$ gegen*
»artigen auffüllte. Auf feiere 3Beife föeint e$ awcfy gefommen, baß fk$
(«. 55') fdfrou im 3. 1525 geifttid&e Dignitöre jeigen, bie tyreffiürben
erft eitrige 3atyre fester erlangten (aber noc$ im 3. 1 548 tnne Ratten) .
Sreili$ ift ein berartige* SBerfaljren 95$.'$ um fo &efremfbli<tyer, afö er in
einem anberen gölte fetbft aufmerlfam maetyf, tote ein ©ubjeet, über
beffen 2$ätigf eit er berietet , f eitler jtt cjrfftiren aufgehört. 9tömlic§ ba
(©I. 48'. 54') , tt>o bon $anblungen be$ fcfyoabifd&en ©unbe$ in ben
3a$ren 1523 unb 1525 bie ftebe ift, fügt SBibmann bei : >ie er berjeit
toa«", »ber bajemal no$ n>a$\ 35er ©unb beftanb feit 1534 nid^t metyr.
Au« nietyt ju erfennenbem ®runbe $at SB. gegen ben ©$lu| be*
3aljre$ 1543 abgebrochen. Sie Sfyroni! bis Ijieljer burd&ging er aber
normal*, unb baentftunben man$ f (eine 3uf äfee, nötige Srgän jungen,
fprac^ltc^e Aenberungen, bie ityitf geboten f dienen.
SJtit bem 3a$re 1552 fyat 88. neuerbing$ („aber") begonnen, flcty
Zotigen gu machen. Deren SRebigirung h>irb ju Anfang be$ 3. 1555
geföelpn fein , n>o ber ßfyronift „att unb berbroffen", bon £obe$fur<$t
beföfc$en, ju ferneren Aufteilungen nur metyr geringe 8uft befaß.
£>o$ folgt nodjj eta>a$ ©enigeä au« legerem 3a$re.
8 fceon&art ffitbmann'« Cfyronit.
SScrtcitct bur$ eine unreife öemerfung ©emeiner'« (8?egen«burgifc$e
S^ronif 4,536 änm. 986) $at e$ Sern a. a. O. 6. 34 f. al$ unbe*
ftreitbare 2$atfa<$e tyngeftettt, bajj bie (Strömt ber 3a$re 1511 — 43
bon einem änbew berfa&t fei als iene ber 3a$re 1552—5, nur lefctere
bon Seontyart Sßibmann. ©etyon 3Katyer fuetyte in ben 33ertyanfc(ungen
be« $ift. 35er. 21, 323 biefe anficht gu befömpfen. ©ie jerfaltt ober
üoüftänbig in 9li$tö. üDenn toenn auc$ in ber unten netyer ju befpre'
etyettben $anbf<$rift bie beiben Sljronütljeile bon berf$iebenen $finben
gefd&rieben Pnb, unb ber erfte StyU unjtt>eifel$aft baä ®eprfige eine«
SBerfafferautograplje« tragt, fo jtoingt noäf gar nichts ju ber annähme,
au<$ ber jtoeite 2$eil fei 2lutograplj feine« SSerfaffer*. (£$ fd^lie&en bte(*
meljr bie ßorrumpirungen einjefaer ©orte in festerem (ö(. 158'. 169'.
173. 178) nad&gerabe bie ÜKögUd&feit au«, bajj ber Sßerfaffer audfr ber
©Treiber geroefen, pe fönneu nur bon einem ungef$idten ßopiften Ijer*
rühren, öeiföebipon burc$ ben SJerfaff er toürben pe tooljt befeitigt toor*
ben fein ; bie 3lbf$rift ift a(f o toaljrf c$einüd& na# beff en £obe gemalt,
©enn nun ber Stator be« jtoeiten Steile« audbrüdüc^ fagt, er tyabe feine
©ammeltljätigfeit toieber aufgenommen, unb Kenn er fi$ fetbft ßeon^art
Sßibmann nennt, »äljrenb ber Stator be« erften £ljetfe$ einen $an*
Sßibmann a(« feinen ©ruber bejeic^net , f o muffen bod& bie 3toeife( an
ber 3beutität be« SSerfaffer«, an ber 3ufammengel}örig!ett beiber S$ro*
nütljetfe aufgegeben toerben.
(Sine britte $anb f)at mancherlei 3uf% unb Henberungen in S5Mb«
mann'* Statograplj angebracht , neue Ueberf Triften gefertigt , anbere er*
tueitert unb eine, freiließ unboüenbete, 3nljalt8überpc$t borne eingetragen.
2tt$ iljr öepfcer jeigt pc§ auf ber 3nnenf eite be$ §interbe<Jete „öerntyarb
öuljetmatyer bon töegenf jmrg, ©tatfd&reiber ju Ämberg", ein SRann, ber,
toenn er au$ Sßibmann lange (j. ö. no$ 1586: 9Ser^ anbiungen 13,
126. 146) überlebte, bodfr f#on im 3. 1528 fein 3eitgenoff* toar
(331. 71), inbeffen, nrie au<$ einige (Stoffen (öl. 35. 135) entnehmen
(äffen, bem $roteftanti«mu« anfing.
Sie ßljronil ift bidljer ni<$t unbenufct geblieben. Die 9tegen«burger
$iftori!er (gemeiner unb ©umpe($aimer $aben barau« rei$U$ ge*
föifyft, 3ener beljufd einer (anonymen) „®ef<$i<$te ber ftirctyenreformation
in 8fegen$burg" (bis 1555) unb feiner bi$ 1525 geführten „töegen*
burgifd&en ßfjronif" (4, 172 ff.), »o mehrmals ©teilen mitgeteilt Pnb,
überhaupt aber bie pofitiföe unb 9tetigion$gefc$i($te ber ©tabt fo au««
fül?r(i$ bargefteöt ift, baj* hierauf a(« auf einen forttaufenben Sommen*
tar ber angaben Sßtbmann'S ein für alle Ü)2a(e »ermiefen »erben barf ;
©nleittmg. 9
tiefer als ©erf äff er beS übrigens &ielfa# ouf ©emeiner fufcenben SBerleS
,%nSburg$ ®ef$i<$te, ©agen unb ÜRerftoürbigfeiten" 2, 626 ff.,
a&r, tote es f$eint, nur bis jmn 3a$re 1541. ©aß er nämli$ eine
(toibförift mit bem Xitel „föegenftmrgifctye ®efc$ic$ten u. f. ti>." be*
wbtft, fagt ©umpeljljaimer ©. 646 2lnm. 1 ; bieg ift aber bie bon Sern
o. a. D. @. 36 älinea 2 befd&riebene $>anbfc$rift, toef<$e mit bem 9te^
ligionSgefprad&e }u föegensburg im 3. 1541 abbricht.
Die (Sbition ber Sljrontf tourbe nac$ einem ^ßapiercobejc in $od&*
qttart öeranftaltet , »elctyer ft$ im ©efifce beS Ijiftorif c$en Vereins bon
Oberpfalj unb SRegenSburg befinbet unb bon biefem bereitttrilligft mitge*
tyetlt nxtrb. 3luf ber 3nnenfeite beS ©orberbedels lieft man bie 3a§r«
^(1511, \tt>o6) geseilt burety ein bajtoifc$engefc$riebeneS »S [acerdos?]
unetus«, barunter offenbar als 3ßaljtfpruc§ bie ©teile aus Horat.
epist. 4. lib. I. ad Alb. Tibullum: Grata superveniet que non
sperabitur hora, unter berfetben bie änfangSbuctyftaben : L. W. p.
V. C. R., no$ tiefer: 9 maii — SlleS &on ber nämlichen $anb,
meiere ben erften X^ett ber Sljroni! f$rteb , bemnaety beS »Leonardus
Widman presbyter Veteris Capellae Ratisponensis«. öS folgen
nun 203 gleichgroße ©latter — urforüngtidfr 204, aber ©l. 83 ift bis
auf geringe SRcfte entfernt — ; bie ©latter 1—162 tourben in bem
(Kmbjuge beS früheren (S&rontttljeileS foßirt, bie testen 21 Stattet
blieben unbefd^rieben ; baju lommen 6V3 ©latter Sleinquart jn>if<$en
*L 17 unb 18, 70 unb 71, jtoei bereits oben ©. 6 2lnm. 1 ermahnte
Jfogblatter, jtoifd&en ©(. 106 unb 107, 145 unb 146 geheftet, enblidfr
ein jtoiföen ©l. 101 unb 102 gelegtes befd^riebeneS ©latt. Die ©lötter
6—17 finb ©rud&ftüd eines $olifdjnittbru<f eS , toeld&er uns ©appen
borfü$rt, bie ftcfy in einem ni<$t }u erfeljenben ©pitale befanben. 3Den*
felben ftnb bie tarnen tyrer Präger beigefefct, toeld^e jumeift belannten
gamitien bon©aiern, graulen, ©etytoaben, Defterrei<$, ©dornen unb
9{orbbentfd^(anb angehören, öfters au$ — aoCftänbig ober nur mit beu
9nfongSbud^ftaben — beten 2Baljlfprü<$e, $in unb toieber eine 3a$rjaljl
(1468 bis 1499) . £)iefeS ©ruderjeugnifc fteljt jebo$ in leinem inneren
3ufammenl?ange mit bem 3BerIe SBibmann'S* toenn berfelbe ein ©latt
mit abtriften jener 3teime, bie Don ©enoanbten ber im 3. 1522 ju
8Siener*5Reuftabt Eingerichteten in einer töegenSburger Verberge ange*
fölagen mürben, nid^t bei genanntem 3a$re einhaltet, fonbern unmittel*
bar auf Jenen $oljf($nittbru<f folgen lägt unb beifügt, „toeit Dörfer au<$
Sappen unb Steinte eingebunben, feien biefe baju gef ^rieben toorben",
jo ift eben fein ©erfahren wie beffen ÜÄottoirung ganj imtlfürlicty. —
10 fconfart SBlbmonn*« <5$routf.
$i{ unb ba, fo nac$ ben SRotijen aus früheren 3al>rljunberten auf
©t. 18', bann jun>eiten am ©ßtuffe eine« 3a!jreä ftab ©lätter leer
gefaffen ober nur tljeifa>eife befcfyrieben, btetteictyt bamit für 9tot$jul;oten*
be$ 5Raunt tofire. — anbete $anbfc$riften bet ßljronif fommen nic^t in
©etractyt. $>ie fonftigen im ©tabtarctyibe mib beim Ijiftorifc^en JBereine
ju SRegenäburg (Äern a. a. £). ©. 33. 36—7), bann im !. allgemeinen
3tei$$at<$n)e ju 3Rün$en bertoaljrten finb neuere unb unboffftänbige,
auc§ fe$r fehlerhafte 3lbfc$riften K
3n ben Sfamerfungen beftrebte i$ mi<$ boroeljmti<$, Srrfljfimer
unb 33erfeljen SÖibmann'ä ju berichtigen, ^erfonen unb Oerttidßfeiten,
bie er ernannt, näljer ju beftimmen. Riebet tourben in geneatogifetyen
fragen bie belannten SBerfe bon ©eljr, ©oigtefcSoljn unb $äut(e, für
regen$burgif$e Topographie ba8 SBerfctyen „SRegenSburg in feiner ©er*
gangenljeit unb ®egenn>art", bearbeitet bon bem ©orftanbe be$ Ijiftori«
fc^en 95ereiue$ bon Oberpfalj unb 9tegeu$burg, $. ©raf b. Sßalberborff
(3. Auflage 1877) benüfct, bo<$ oljne jebeämalige Störung. SBo tefe»
tereö $itf$mitte( nietyt ausreißt, Ijat mir mein Ijod^bereljrter gteunb,
$>err Hauptmann ß. SB. 9ieumamt in SRegenSburg, toeld^er gut $er*
fteüung einer ®efc$ictyte ber merftoürbigen Käufer bortfettft au« 38 go*
liobänbenfogenannterSiegetyrotofofle, au$ Driginal»$au$briefen u. f. n>.
ein umfangreiche* SWaterial gefammelt, in liebenätoürbigfter SBeife 9tof *
f#tuß gegeben; biefc tonrbe in jebem SaUe burc§ ©eifeftung bon beffen
Flamen fennbar gemalt. 9Ead^ bem ©ereine für ®ef ctyictyte ber $>entf etyen
in ©Birnen, biefem lebenbigen ©inbegfiebe jtmfttyen beutfd^er ®eft$i$t$*
f orfd^ung unb bem Ifctyecfyenlanbe, fonrie $errn Oberbibtiotljefar $ofraty
göringer in 3)Kind^en »erbaute ic$ fo mannen 9?a$u>ei$ , ben i$ mir
fonft faum ^ätte berf Raffen Knnen.
@bmnnb greifen bon Defclc.
1. 2>ie $anbfc$rift, tt>etc$e ft$ in ber [1793] praef. unb ©enteincr'« örfter
©ibliotyef be« »ttborfer $rofef[or« (S. »ucüon«fatatog über teuere [1811]
(§. «inet (Glal'ey Bibliotheca Rinckiana @. 150 9fr. 2044) befanb, reifte Jtoar
[1747] p. 1035 no. 8619), fobann in bt« 1555, fann icbo$, weil nur 52
jener be* Surften bon $alm ju föcgen«« OuartblStter jtarl, gletdjfafl« nid)t &ott*
bürg (A. Mayer Thesaur. iur. eccl. 111 jlänbtg gemefen fein.
K e $ i ß e r.
»f. 2.
anfangs jteen etliche »abpen, fatycn an folio 6.
tfqbeqogFerdinandus lieg anno 22 jur Euflat 12 entlaubten, fol. 18.
$if<$of ©olfgang übergibt bem tyumbfttfft ben britten tyetjl je&enb« jn 3>egernj>aini.
s fol. 18.
Anfang bc« paro* ber tbumbfter$cn, fol. 18.
$cgeu*puig t>on ben fürften ju SBatyera bclegcrt, 18.
tröffe mBrfart gein §ierufafem, 18.
$mnfi be* tyumbä unb anberer mer, fol. 18. 42.
io treffe« metter, fo ju föegentyurg, ^rfifrning unb an ben fretnpergen merctyl'ictyen
fcfcaben getban, fol. 23, mer 38.
£aubtman *u töegentyurg, fol. 23. 28. 30.
ftnfrufyr bofclbft wegen bed georbenten tyaubtman«, roie lang bie getoeret, 23. 28.
ftnfanq be« auSfcfcuf« in bifer unruefc, 24.
u £er SBolfgana ?t«fiercbner burt$ bie aitfrürer gefangen unb ge^enetyt, fol. 25. 26. 31 .
(Jourab ^eucpl ein ratyö&er entloffen, ju Äetyaim ergriffen, aber fein fac$ bei fty.
majeftät ^inburc$gebra<$t unb gelebigt, 26.
$tf$of ju SRegentyurg bemühet fidj offt, bie aufru&r ju füllen.
Sein erfror», 27. 34. 37.
W Uroceffion, bie aufrufcr ju fliüen, 27.
'Der ratfy gefangen gehalten brei tag, 27. •
3jt ime, beut ratty, bie regierang tut ber geben unb bie frraff bebol^en, fol. 28.
Solgen bie (treffen ber rebtefürer unb anberer, 28. 29.
Jforfcrlicfc commiffarien anfomen, unb toa« fo ge&anbelt, 28.
fc 9rofle bitt für ben Äijtyaler, 29.
Die gemein tjilmal« jufamena,efi$te>orn, 30.
Äfinig WtUbfcn bon #ift>anten bootet, fo tünig 2nbtt>tgen bon jungem termefyett,
}u SRegentyurg anfomen, fol. 30.
II 2)ie Icvfcrtic^en comiffarien (äffen toon toegen irer maieftät gffictyli$e rcolfart ein »i. 2\
so proceffion galten, 30.
Silin), fo mit er$erjoa Ferdinando eingelaufen, mueftten roiber tyinau«, 31.
öeib unb (inb fcinnacb gerafft mit unberfdjib, eodem.
3n ber nfrur in 180 bürger umb leib, leben, e&r unb gut fomeu, eodem.
Sfcerl Sd)mtb ge&enctyt, 31.
3-, Jetyferficfy comtffarien ttriber (jinroeety, 31.
$crru #annfeu 3<nngerd tyumbljerrn« mutroitt, 31.
Skrnmnbuug ein« priefler« unb riemergefcQend, barunber ber riemerin ber topf abge*
^atoen, 32.
tfe^fer SRarJmiüan bermetyelt feinen enencfylein Ferdinandum, 32 ; mer fol. 36.
49 Unb beffclbcn fcfctocfter Tauig Ludevico inn Unngcrn, fol. 32.
9iaffc ernnbe, 32.
@eja)of« öom fepfer retber Söirtenberg, 32.
SBunbergeburt, 32.
1. T)u)t4 ©rucfctfücf einte ftrtujleTt ifl von $anb 111 geföriebtn.
12 NegifUr.
$err ©einriß t>om ©utenftein, 33. 34.
terr S&eronimu« öon @tauff entlaubt, 33.
»*{oß $at>bedty, fol. 33.
©ueter ba$rifc$ t»«n, 33.
fflct$*tag, 35. &
2Rfit fcerprunnen, 35.
gutter betreffenb, 35.
$erjog toon iffiierttenberg gegen Reutlingen, 36.
3uben $u töc§cn«l>nrg an«gef($afft, 36.
@$aroer$ uir netten Kernen, fo an ba« ort ber jubenfonagog gemattet, 36. io
8fa(& ein &filjene capeQn jutoor angefangen» 36.
$err $ann« @<$mafler, 36. 37.
2)er juben grabftein umbaetoorffen, 37.
«i. 3. || Doctor ©altyafar $uebmer, 37.
2)er attar in ber fyütgen capettcn gen>eic$t, 37. 15
Äetyfer Garolus quintus, 38. 39.
2)ie jubcu fcaben be« auSfdjaffen« falb bie bon 9tegeu«purg laffen an ba« camergerk&t
citiren, 38, mer 42.
®rof[e ftre^fart, proceffion, 39. 40. 41.
®efana,ne ©e&eimen au«fomen, 39. 20
$erjogin tjon ©etyern, aüeu feirfer SWarjmtlian« fc$toefter geworben, folio 39.
93ift$of ju töegen«l>urg uf te^fer Sari« frBnung geritten, fol. 39.
Den 16. feptember anno 1519 ben gangen tag gefetyneit, 39.
(Srönung tetfer Sari« be« 5ten, fol. 39.
(Sterben, fol. 19. 25
$err $ann« ©roll, fcicariu«, unber ber prebig geftorben, fol. 40.
©ifcfcoff tmber bon ber crÖnung tomeu, 40.
$err 3ol?ann« SKennbl bom ©teinfclf«, behaut, geftorben, 40.
föab unb creuj am bim et, 41.
SGBarme »intter, fol. 41. so
Äaltojtern, fol. 41.
3m fcorming ferfen gctoUiet, 41.
$anu« 2Rttni($an>er, etn fc$iffnec$t, getopft, 41.
Der tyuntbfrei^of bef^fitt, 41.
$e9(tyumbfhtef, 41. 35
Äönig Ferdinandus erfter einjug gein föegen«l>urg, 41, mer anber« 43.
$ann« Spontan t>on 8b«l>erg, be« rei<$« feinb, 42.
Singen ausgeflogen bon reb roegen, 42.
©tetoer an bie geifiücfcn begert, fol. 42. 43.
25. $ielmt(?t 430'.
|| Dtfe nactybolgenbe (grifft * ift attatn barumb hierein geföriben ». i*.
©erben, bafc man fetje, tote tf($ ber Ijetylig pifc$off fant SBolffgang f o gar
toiner ^offart in titü unb fonften in allem feinem tijan ganj biemütig
gehalten $at, tote in bifer grifft erfd&eint unb baä original ligt entließ
* unb gettrig tyie in fant $au($ clofter :
3tem e$ foS nriffenlid} unb (unbt fein aßermeniglidj, ba$ idj SBofff*
gang oon gotte* genaben bifcfyooe ju SRegenSpurg ge6en unb juegeatgent tyab
tan öligen fant $aul« unb feinem mitjroelffooten $etro ju enriger nieffung
ber floßerfrauen , bie got unb ben tjbenannten rjeifigen bofelbä ju bem
10 mönfter , ba$ toir and) erbaut fyaben , bienent fein , unb bie roir barein ge<
fambt tjaben, bie britten jer/etgarben ju legernborff 2 bon allen felben unb
ägfern berfelben firdjen, roo fty ligenb. unb ba« btfe fad) an Irrung, tyinber*
nu* oeft unb ftett beleib, tyab i$ in gegentimrtigfait unferer brüber ber for<
Ijerren ber fywbtfircfyen fanbt $eterä unb gemaindtlid} aller prießerfctyafft
is be« ganjen ptetuinb« in einer gemainen ft/nobei unb famnung ba« felbig
mit piföolffS gtoalbt unb toürbigfait conftrmirt unb befielt , al§ fidj ban ju
foldjem figt unb gekürt, ber fac^ ju urdjunbt jeugen ftnbt graff SRuprea^t
unb fein fonn $ainri$3, SBofo, föajrfjolt, gjgo, <£ffo, ffirbo, SBet^art
f^ult^eig, 3fraljell, ju jeiten alg regniert tapfer Otto ber anber.
18. 'öffo* vom €d)teibcr am ftanfct beigefügt; t>ieüet$t ted) nur Geireetur *el ucrljergehenten
Äaaune.
1. Sttefe Urtoube febeint bemfelben
Äobqr entnommen ju [ein, tooraut ©e*
tDolb (Hand Metrop. Salisb. 3, 90) eine
anbere bon ©ifdjof ©olfgang bem n5m*
lid)en Älofler gegebene gleichfalls in beut-
fü)er Ueberfefcung mitgeteilt bat. Aber
nebet ben Äobq no$ bie lateinifd)eu
Originalien fanb abgibt, toeldjer 1803
eine Hbbanblung bon bem ©tifte @t.
fani in Siegendburg beröffcntlicbte, unb
Hieb, ber 1810 einen nun in ber t. Jtreit»
biMiotbef ju 9tcgen9bnrg bertoabrten,
bon Quntyätfpimer 1,146 benüfeten Co-
dex chronologico-diplomaticus parthe-
nonis ad s. Paulum Ratisbonae b&nb*
fd)rif tlid) jnfammengebrad)t. 2)ie b e i -
ben ©eurfunbungen aefdjaben n>obf im
Sab« 983 (brgl. ßimgibl a. a. O.
@. 18).
2. 2)egernborf im 2anbgerid)te tyaxt*
berg norbroefllicb bon töegenöbnrg. 2)er
S3crfaffcr be* borauSgebenben Sfcgtflerd
bält ben tarnen für ibentifcb mit Regent'
beim. Zeigte fid> etma aud) ber (Jbronifl
jubiefer»nfid)t? 2>ie$iebcrfetjungbe«
@d)riftftflc!e« liege fid) bann biet unge«
jtoungener erttären, au« bem SBunfdje
nSmud), ein alte« 2)enfmal ber Öe»
fdjidjte feiner $eimatb an*« Siebt $u jiebn.
3. 2)od) roobt 9cu))ertr ber nod) 1029
a(« lebenb erroSbnte ®obn bed 1002
berftorbenen Onrggrafen $abo, unb [ein
14
?confyirt 3Bibmanu'6 (tyionif.
»i. is'. II Ätifang fctr iljumbkirdjfn ;n Äcarnspnra.
Anno domini 10751 an fant Sorgen atoenb toarb eingraben je
pauen fant Cetera tljumb ju SRegentyurg. ben erften ftain legt pifefcoff
£eo ein bürgersfon, bon SRegenäpurg.
Ätgettspara beleget!. 5
Anno domini 11452 befaffen bty ftat 9iegen$purg mit Ijöredlrafft
all fürften »on ©atyren unb föuffen nidfo ire$ frummen.
Anno domini 1 148 am 2. februarii 3 toa$ bty grofä meerfart gein
3erufa(em. to
9ran|l bei ttromb* an) uicreri.
«nii 14. Anno domini 1 1 52 am tag Tiburcii unb Valeriani berpratl fant
'tßeter* t$um, altencapeHen , ade ftifft unb ctöfter unb bty ftat , ba* btj
teut bty ftuc^t auff ba8 feto gaben.
Anno domini 1172 berprau jum anbern mal ber ttyum, jer* 15
fc^muljeu alt glixfen am 12. tag bor Georgii4 5.
m. 23. || 1511.
(Brofs tDCttrr ju Äegenipiirg.
Anno domini 1511 ben 11. junii n>a$ gar ein grofä grauffam
ungemitter bou regen , ftambten, ben merern taitt $ie ob ber ftat. ju 20
I. MK. - 9t/ $anb III. 5. <». b/ $b. III. 8. '3- 0. $.' $b. III. ». 3u«ft bt<§ t# 1152.
II. '$. b. t.' $b. III. 4u. tn.* b<iglei<&en, ober fpoter. 18. lj. »/ 3«fa> »*n $anb III.
©ofyn #einri<$ ; aber ßetoterer muß .bann
bebeutenb früher al« 1088 geflorben fem,
tote man bisher annahm (brgl.j ©ttt«
mann 2>ie ©urggrafen t>on töegensburg
in |ben Bbfcmbl. b. biß. <H. ber f. b.
»fabemie b. ©. 7, 377. 380. 414).
1. ©ielmebrl275 (£<&uegraf ©efö.
be$3)cme* in ©erbanbluugen 11, 78).
2. ©ielrae&r 1146(©iefebre($t©efd>.
ber beutf^en Äaifergeit 4, 218).
3. 1147gebruarl2: Annal. Ratis-
pon. in Mon. Germ. SS. 17, 586.
4. 1273tyri(20; '12. tag* iß miß»
berftönbli$e2Biebergabe bon '12. Kaien-
das', ftat bie ©teile in ber Farrago
historira rerum Iiatisponensiiim bei
Defele SS. rer. Bote. 2, 503 noc$ beibe-
hielt. 2)a$ richtige Saturn bietet bie
Farrago p. 505. ©tgl.- @$uegraf in
©erbanblnngen 11, 77. ©ei ©ermann
bon 81ta$ (Mon. Germ. SS. 17, 407)
bürfte 'feria quinta ante (flatt post)
misericordia domini1 jn emenbireu fein.
5. ©oljer ffiibmann biefe annalifli*
f<$en 9ca($ric$ten entnommen, blieb mir
unbelannt. 3$ fanb fie aud) son einer
#anb, bie nod) bem 15. Safabunbertc
angeboren bürfte, auf einem ©latte im
©tabtantyibe &u ftegcn«burg (M. h. n.
L Convol. C. in $rob. 5 ; tjrgl. Äern1«
©eri#t ©. 32) folgendermaßen :
Anno domini 1147 befaffen bie
1511.
15
fJrifltng Ijat e$ im Hefter merdlidjen fctyaben getrau an fied^ unb anberm,
an einem paxn 4 rofd ertrendt, bty mauro oben im Ijoff am ftaü einge*
riffen , b$ ro$ ben paw , baran fo ae^eff* fcw flctt>cftf ftain (barunbet
gebaute ftüdt getieft ju 6 Renten gebogen) auff« fe(b tyinaufä gefürt, Dill
5 tögtt erfragen unb ertrenett. item auff bem freitljoff ju SRibermünfter
aufs ben tinben Dill ftauen ju tob gefetytagen. item im toinjerer l perg in
einer toiegen $at$ ein guten tail einä Weingarten (h>a$ ber Trainer 2) ,
ftifcf unb erb , Ijerab tragen unb ein toinbljauS mit grunbt unb poben,
poting unb alle* gf<$irr in bty £l)onau geflöft unb Ijimoeggefürt.
io II 8er erfl Ijaubtmaa fyie.
3n bifem iar am 18. tefä monaj decembris ift Ijerr ©igmunb SRor«
bei, rittet , fatyferfictyer majeftät unb be$ tyetyligen reiety* $ie ju 9tegen$<
purg erfter fymbtman , tt>ie er ban etliche jar btyfetö regirt Ijat , ju ©ger
auff einem tag , Don fatyfertid^er majeftät in einer Ijanbfang bafelbftljin
u ate einen commiffarien uerorbent geroeft, geftorben , erlief Ijieljer gefürt,
)u ben auguftinern in ber firmen <$riftüc$ begraben toorben , ift ber erft
fyaubtman getoefen.
SRad&Dolgenbö ift bty ljaubtmanfd)afft Don fatyfertic^er majeftät bem
Hjoman gugffen Dom ober jum ©etyneberg, ritter , gelten »orben, ine
»faben aber ein rabt unb gmain nit Ijaben toötten , fonber berljofft , fo
»eilen ftj füroljin eines tyaubtmanS ertoiren , ban bieroeit gemaine ftat
fonft arm fety :c. unb mer otü urfaetyen angejaigt , f o börffen fo fatneä
$aubtman$. ljuben ß<$ alfo Diu auffrur Ijie an.
6. 'fiacH* ^b. III mit rettxt Itnte. 12. 'rittet' na^ettagen. 19. Statt 'tyeman' juerft (6anftn'.
91. 23'.
Patjuo töeg[en*burg] mit ^erföfrefftten
alle fürten in Satyrn unb {Raffen
nic$t ire« frumen«.
Anno domini 1148 jroaty yduis in
ban febroarii roa« bie- grof« merfart
gm Serufalan jno bem ^e^ltgen
grab.
Anno domini 1152 an Tiburcii
unb Valerianus toerbran Don feur
fanb Vettert tyum unb fanb 3ofyann8
unb alten capeflen unb ntybermnnfter
unb obermunfter unb fant $au(* unb
fant $aimerau unb fanb 3acob unb
uberal bie ganfc ftat jno föeg[en«burg],
bat bie lerot gaben bie flucht an ba£
belt.
Anno domini 1173 berpran fant
$eter« tbum juom aubern mal unb
aSe bie gfocten »erprunnen an bem
jtDolfootten kalendas &on fanb 3or>
gen tag.
Anno domini 1 190 jar an Barnabe
be« jroolfootten abent ftarb fatyfer
gribru$ bon SRom.
Anno domini 1275 jar au fanb
Sorgen abent roarb angaben juo )>an>cn
fanb $etert tbumb ju föeg[en«burg],
unb ben erften fiatyn legt btfo>of £eo,
eined bürget« fon }u Siegen [töurg]. >
«ueb in ber Famgo (f. »or. «um.),
bereu 3n^alt nie^t über 1519 berabge^t,
ftnben fi$ (p. 503) bie @teflen ju 1075,
1152, 1172, bie erfterc jebo^ unter bem
3abrell75.
1 . Sei Ober* unb ÜKiebenmnaer am
linfen 3)onauufer oberhalb ftegeneburg.
2. 3)ie Trainer waren eine ©Arger*
familic ju ^egenöbmg.
16 &onfrart Sibmann'8 Gtyronif.
Anno 1512. anfror.
am tejten tag junii tft gebauter Ijerr Montan gug8 ^te^cr Jörnen
mit !atyferifc$en rätljn, einer com SBolfftain unb anber1, begerten be$
einfaj auff bty !jaubtmanfc$afft mit totyferlid&er majeftät manbaten. bo
fear ein groffe auffrur Ijie , \a f o grojj bon bem pöfl, auety Don ben , f o 5
ben Ijaubtman nit gern fetten , ba$ tyaubtman unb commiffart Ijintoeg
mit fd^antten jieljen, fo teeren fonft erfetytagen toorben unb Aber bo« rat*
l)au$ abgetoorffen »erben.
3Ufo f$i<fet latyfertic§ majeftät big jar etliche ernfttid^e manbat fjer
unb Raffet betj Ijögften ungenaben , gebauten Ijaubtman anjunemen, e$ 10
mieft atf 0 unb nit anberft fein. e$ Ijatff aber nidfo, ber faifer gaft nichtig,
pifc ber p3fl fein unbernunfft berbra<$t. tüte e« ging, botgt Ijernacty im
1514.
®i. 24. || (Stti<$ ewer bürger, fo bfy fac§ berftunben unb ir atybäpljKcfyt er*
maffen, bty fageten, ber fatyfer tt>er ir Ijerr, bon got geotbnet, tootten 15
gern (unb too nit fo mieften fo) feiner majeftät geljorfam fein, aber toa$
burety unbertenig pitt bety fatyferti<$er majeftät abbracht m8c$t toerben,
bamit fatyferti<$ majeftät bty ftat ber befölbung, fo fo bem Ijaubtman
mieften geben, bty 400 jertic§ fl. genäbigtidj lofjtiejhc, »0 aber nit fo
erfenneten fo fiety irer majeftät aßen gefyorfam je faiften föutbig. 20
Da fear alt fad? jerfoaften, ba fingen bfy f$raiigen mactytljanfen an,
tote bau ber ommeS tljut, tt>en er tauffenb toirb, fd^riren übertaut über
bie, fo ber !atyferti<$en majeftät »ölten geljorfam fein, unb nenneten
fo fupenfreffer :c. unber benfetben toar einer be$ ratljä, SBolffgang 8i$*
firmer , 'ety , er Ijat ben lefer gefd^tidt :c. , er unb fein ansang mieffen 25
einen Ijaubtman Ijaben, in (eg nidfe baran, e$ nem einer ein hitten, ber*
tet ein ftofter :c.\
Unb toarb bty gmain ganj auffrürig, ein ratl) u>iber bty gmain, bty
gmain toiber ein ratlj, ftunb ganj forgtid^ tyie, foift nimanb ij fc$ir, toer
tyerr ober fnectyt toar, u>urben tye jioir, tye jum britten mal einen tag 30
toa$tgebing gehalten, ba n>ad ben ein rat$, ber jun>eilen bor ben tyorn
gehört me<$t fein toorben , ba tourben bty fraibigen Ijanfen gehört unb
gefeljen.
2. Statt Vornan' juerft k£an*\ 9. 'fett' na$actragen. 16. 4fp' nadwtragtn. 20. 'föufbia'
na^attragen. 24. 'fupenfreffer jc* na$actraa.cn. 27. (K. na^fletraaen. 30. Statt 'einen' jutrfl *ein .
1. Wa<*} ©erneuter 4, 186 «nm.389 am testen 3uni ba« faifertify ©egtau*
trafen ffittyclm bon ©olfpetn unb bie oigung«fc$reiben für flc ausgefertigt
übrigen aud& bort ni<$t namentlich Auf« toorben.
geführten erft am 27. 3uli ein, uar^bem
1512. 17
35a tourben ty berftenbigen ganj [tili unb galten nidfo unb lamen
in gtoffcn tyi% bor ber gemain unb pöfl. tt>ie ein fprictytoort ift: 'e$ foll
ber gmain nimanb vertrauen , urfa$ : toenn bty gmain unftnnig toerb,
fo lauff* an toenben auff. Adagium verissimum.
5 || Anfang ot* ansfdjus. ©i. 24*.
2Ufo toarb (enger ben ein ganj jar biß unrue Ijie, \ä)\x nimanj bor
bem anbern fielet, julejt , ba fty ber fachen be$ teglid^en jufammen*
lauffenä [berbroß, ba matteten fty einen au$f$u«, bon itlictyer tt>a($t je^en
man, bty tourben tegüd? bety einem rat, barfft ni$j ober toenig auff er ir
io auf$geri($t toerben unb ^anbieten auä) für fa fetb$, toa$ ir gutbebünefen
toa$, geb toie e$ einem ratlj gefiel! , uuber anbern toolten fty bon allen
fachen gemainer ftat reetynung Ijören , baß au$ gef cfyadj in allen ambten
aber an alle orbnung.
ffieret alfo big uuruliety (eben auety (enger ban ein iar, ftunben ad
is fa<$ übl, ber tapfer galt nid)j, ber Ijaubtman barfft nit herein, toie böigen
n>trtr au<$ §an* ©ctymalier , fd^ultljate, barfft nit herein, e$ toar \)X
tyeber in ber gemain gern ein rat^err getoeft na$ feinem finu, unb toer
nit fd^rier unb unjü<$tig toa$, galt nic% bor ber gemain.
3n bifem iar toa$ bi gmain unb ir au$f$u$ , bty 80 man , einem
so xati) ganj toibertoertig unb ungeljorfam, man barfft nimanb ftraffen, e$
toa* tyeberman Ijerr nac$ feinem (uft , Ijeten bty Ferren bom inbern ratl)
gern all umb leib unb (eben bracht , f onberlid^ bie , fo embter gehabt
$eten, bty ftunben in groffen forgen, ben bty re<$nungen, fo fty auffnamen,
würben bon inen auß groffer , Ijijtger unoernunfft bertoorff en, toer biß
25 baaon ju f ^reiben *c. , toie fty im treten, fo Ijeten fty gern ein ratlj ent*
fejt ober all ge^endt , toenn fo nur finbt tyeten, barumb f o trau nimanb*
ber gemain.
|| JDn 40 man. »i. 25.
Unb Ijat fid& in bifer unrue ber au$f$u$ angefangen , bty 80 man,
so unb etliche jar getoeret , barnaety ift bfy umbfrag ju (ang getoefen , Ijat
man falben tai( toetfgetyan , fein bty 40 bliben , bleiben alfo für unb
für, Riffen bty bom au$f$u$ , gelten eben ifeo fo bill 000 , ben toa$ ber
name ift 2c.
3n bifer langen jeit Ijer tourben bty ftattyor bon ben auffrürigen,
» mutwilligen pürgern (offt) , f onberlicty bon benen , f 0 gern im regiment
7. 3uti# •'fld»' fkatt 'f^'. 10. 'werten' nadjgetraflen. 14. 'auA* nadwetrafltn. 17. li. b. Q.'na6*
getragen, 'unb' nadrattugtn. 18. ip. fr. $.' nachgetragen. 27. 'Kuunib — gemain' nachgetragen.
33. gelten — iC nachgetragen.
Stättetyonifcn. XV. 2
18 t'con^art Sibmann* <£&ionit.
teeren getoefen unb gern Ijeten gefeljen , ba« über unb übet gangen toer,
ba« man firmen, pfaffeitgeftürmbt Ijett, bamit fo reid^ meten toorben,
eingenomen, befejt, ganj berfoirt, lieffen nimaub au« ober ein pigmeUen
ein falben tag, tenger unb fürfeer, unb toiften nit, toarumb, fo tott unb
töricht tourben fty. 5
3ty& fdjmörtti.
3tcm fi Ijaben föir alle toad^tbing (i;e einen tag jioaty mal) auff«
geredft aib jufamen gefroren , ba« iro fainem tain laib in bifem fyanbl
fott toiberfaren bon nimanb, au«genomen an<$ nit ber taifer *c. ee miefct
fain ftain auff beut anbern bleiben; aber e« lieg ba« gtübb, eben (tote to
mau fpricfyt) peftene faiü (äffen , toa« aü ir föttriren unb glübb umb*
fonft.
91. 25«. II 1513.
töolfgaug Ccshitrdintr.
Diß jar« freitag am tag Gregorii, ben 12. marcii1, tyaben fy 1*
einen ermeru , frumen , gefd^idften unb gut laiferifd^en man , SBolffgang
Sifcfircfyer, ein alt man, gefaety übt! *c, gefangen, ti>a« befj inbem
ratlj«, unparmfyerfciglid^ peinlich gefragt unb auff« aflerftrengeft mit
ime getyanbft, re^nung Ijatb, ben er fyet mer bau ein ambt gehabt.
9hm bermainet er aber , er »er faine je tljun fd&ulbig , urfa$, er 20
Ijet barbor bor 2 jaren fiety reetynung erpoten mit einer proteftacion , er
wer ein a(t man unb gefe$ nit toot, im toer fein fetyreiber geftorben, tyt
no$ ein alten biner , f 0 berf elb ftfirb , fo toeft er nit mer rec^nung je
lljuu , unb f 0 aber über folety« bty red^nung bon ime nit auffgenomeu
toarb, Ijat er bfy regifter auff« Ijau« 2 geanttourt, berljalben bermainet er, 23
fain red^nung je tl)un , tote ban instrumenta ber Ijanblung teeren auff«
geriet :c. tute im toa«, fo fott er reetynung t^uti, unb gefa$ nit :c.
ÜDifer gut a(t bater tag a(fo bfy faften tyinau« piß auff montag in
ofterf eirtagen , ben 28. marci, ba toarb er ftrengtiety gefragt, unb iv
ftyuffen über ine, er foü auff montag jum ftrengen regten geftett toer« »o
ben, ba« loa« nit anberft ban tote mit ßljrtfto : crueifige :c, fyendfen,
Menden :c.
11. Mafftn' nachgetragen; fpätcr von Demanten, Ux *'\t €teüe nüfct rcdjt fcetftunfc, auäa,f ffr i<fcen ,
Haffen' = nachäffen. 14. k$B. &.' ^t. III rettj ; fpäter fd?waii feiniugefcfct lm« 26*.
1 . Öregor fiel bamate auf einen 2. b. t. Äat^auö.
©antftag.
\
1513. 19
| «Wirt yenftl, fdtler. w. 2e.
©ifen montag ut supra unbet bem ti>a<$tbing cntluff Sonrab $euc$et,
fatfer, toa* be* ratt}« unb lang paumaifter getieft, lam nur gern Slbacfy.
fca numen bty Dom au£f$u3 fein Ijau« ein, inoentirten, tt>a$ er Ijet, tagen
* ttRä) tag unb ne$t barin, pi§ fo bon latyferlictyer ntajeftät I?erau*gef$afft
»urben, unb eine tatle etyleten inte na<$, funben ine ju 9lbac$ (§ann$
Sinjn^ofer fconleublij toa* Pfleger), lieffen in fa$en, begerten be$ ftren*
gen regten, alfo bracht er fein fa$ bety fatyferli<$er majeftat Ijinbutcty,
ba* er lebig gerafft n>arb. er ttjet einen guten lauft, er $et Menden
10 mieffen, toen er taufent leib gehabt $et. unb fo ij bty unrue »erging,
fam er toiber ein, aber ftarb nit nter gebraust.
3n benfetten 8 tagen bemiet ftcty ber ^od^toürbig, burc$feu($tig,
$o<$ge$orn fürft unb Ijerr 3o$an$, abntiniftrator $ie ju {RegenSpurg,
p^a^gtaff bei) 9tyen, Ijirfcog in Sauren jc, toie er ban affc ein treuer
i5 pfar^en tljet, in allen auffrüw, toen fo am alterunfinnigiften toaren auff
bcn plejen, ba* er ob 12 maln unber fo ritt), fo betterli<$ patt, ermanet
mit früntlictyen reben, .ba* er fo offt tyaim in ire Ijeufert rebet, toolten
im böigen :c, a(fo Ijet er auä) bifen alten man gern errett *c, er toeft,
tone bl; fachen ftunben, fo §ct er au<$ beoett) bon feierlicher majeftat,
» moü aber uidfe Riffen.
II flrtlet^. »,. 26..
©o lamen au$ bon lästerlicher majeftat ein manbat über ba*
anber (ban faiferli<$ majeftat 2Jiapmilian n>a* bifcmal* eben* ju 2lug**
purg) unb gepobt bety gröften ungenaben, man foü bem alten man nichtig
2s tt)un , f onber ine bem piföoff annourten p\% ju öerljör. e* Ijalff alle*
nit, ba$n muft er, unb glaub, toie \<5) felb* gehört unb gefe^en Ijab,
xotn got ftc^tig in une toeer gemefen, fo Ijetteii in ime ge$en<ft, fo u>ur<
ben mol fo unfinnig.
fltudun.
» SUfo am montag , f o man ba* tyetyltumb foü gaigen, tote ban ber
ftnü fdfron auff geriet toa*, ben 4. aprilis, ba ftellten fo ben alten man
ju xtdft ($ann* $ortner toa* ptu trister über in), ba $et ftcty nadfr irer
tollen red&nung gefunben, ba* in allen feinen ampten, fo er gehabt tytt,
in b\f 200 unb etüdj Poren, barüber er guten befctyaib toolt geben, feie
f. f.» $*. IIL 7. 'in' nadwtraacn. 8. «guten na^getragrn. 21. $*. III. 27. 2>uttb
1 fcänbcit : 'in in ime 0/ ; nodj fpatcr : 'in ju ime\
1. t.
^. in
2*
20 Seonfart tBIbmoiral (S^rontf.
ty facty gefd^affen toer, rebet im fetb«, no$ rebet et tool, man toolt in
nur nit rebcn laffcn fein notturfft, \a er rebet fo tritt : too im glei$ alf o
toer, fo lunbt feiere bermainte fumma bor got noety bor bem menfd&en
nimmer !ain biebftafl ge^aiffen »erben fonber ein auftenbiger reft unb
f($ulb zc, nrie er ban fein leben fottt hierin berlieren, mit Kegligen s
toorten ; aber n>a« fott man fagen, ba n>a« nur Menden, !)endeu\
»127. || Da ber gut alt man \aä) unb l?5ret, ba« nit anber« toolt fein,
ba« im fteber got no$ mengen ij griffen funbt, ba fagt er jemer(i$ :
'atif got $err im Ijimett, bor ber toett §ab \6f bifen f$me(i$en tobt nit
berbint, aber bor bir Ijab id) tritt erger« getoürdt'. ba!)in muft er, ba* 10
$in ging er jum tobt, muft fi$ Menden taffen, man lieg in nit reben.
affo fingen fo inen mit groffem tumuttt, mit ftrieffen unb ftangen, fureu
megen bot fpieß ju gatgen Ijinau«. auff bem toeg machet ein gut gefett ber
fachen jum gebectytnu«, ba« bty jarjal barin mit toenig toorten bermirdt fein,
ffiin gemerd ber jatt : i5
Ambrosi luce Lisskirch suspensus est ecce.
Da er nun geljendt toarb , ba luffen tool 8 tag bty fd^arrljanfen
Ijinau« , berfootten ine erft fo tobten am galgen. e« gatt audj> barnac^
etlichen bty $el§, nrietoot bem guten alten man nit mit ge$o(ffen toarb.
Unb fo man redjrt fott bon fachen reben, fo lam bty auffrur bon 20
nimanb ban bon ir etlichen be« inberu rat$« , bty fetten gefyöjt, fetten
nit bef orgt , ba« e« f 0 toeitt geraten fottt. nun toen man ben pöft auff*
bringt, toie er ban gut aufzubringen ift, fo lan man in an fctyaben nit
niberrittyten.
»1. 27 . || Hein erfror. t5
3n bifem jar palt barna<$, am 15. unb 16. aprilis, u>a« freitag
unb famb«tag bor jubilate, ber toein tyierumb in Saiten aller glatt er*
froren, ba« nidfo toug«, unb ganj lain tefen gehalten toarb.
Jhroaflton, *it anfror |u (Ulltn.
3n bifem \ax ben 19. aprilis, irttytag nac$ misericordia domini1, 30
tyielt man ein proceffion mit ben breien fergen 2, ba« got ber a(me$ttg
2. 9üc 4nuf $b. IH: 'aber'.
16. «u# biefem (S^onoflidpon tjcbt fteb bie Sabrjabl 1513 fo betau«:
AMbrosI LVCe LIsakIrCh aVspenaai est eCCe.
SBofcl befcbalb, »eil bie *Raimn*fotm 'fli&fird)* ftatt 'tüf fitefcf in {Regenlbura fonfl nidjt jjebtäucb-
liefe war, febrieb ber (tyrontft baiuntcc: *<tt mu< alfo abbtevirt fein' unb fp&tci no<b ubei bat
6brono|ti$on : '$er pudtfab t nihil sign »f.
*m Wanbe b,at berßbronift — gletcbfaflt f»ater — biefe wrtoeifenb« Semettung angebracht: »SBon
einem genant öbetl 6<$mib genant vide fo. 31'. 29. 4<p. — %• ^b. III.
1. 93telme(>r na# Subitate. unb Solfgang (Gemeiner <&ef$. ber
2. ^arto^agfScmige ^^teine mit &ir$enreformatton in 9tegen9burg
Reliquien ber $et(tgen (Smeram, (Sr^art @. 44).
1513. 1514. 21
fein genab toott geben , bamit bty unrne gefttttt fourb , bann e« ftunb tye
Fümerttd& Ijie. ba ging«, ba fetyrirn bty f<$arr$anfen , bty nidfo ban nur
n<x$ gröffere auffrur gern gefe^en Ijeten , bamit fo toa« erobern Ijeten
finben, unb fagten, man Ijiett proceffion, ba« man bty bieb nit Menden
& feH, aber e« ging ob iren bitten auf; ic.
ttatqsfyerren 3 tag gefangen gehalten.
$alb bama<$ lieg ber au«f$u« alle ratlföerren fangen unb ber*
$ütteten fo brety tag in einer ftuben auff bem rattjau« , ba triften fo nit,
u>a« fo m& *n Ü)ari foltcn, unb tourbeu fro (ber |au«fc$u«), ba« bty Ferren
io am tnerbten tag tuiber ein ittid&er in fein Ijau« fyaim ging.
|| Da ftunb e« atfo bifen fummer !)inumb etenbli<$, fyebotty fo toolt w. 28.
e* bem Ijanbtoerftmann ju lang »erben, würben ob ber fa<$ berbroffen,
mfaümbten ir artuait, in summa: fo fetten gemutmitlt, ba« fo ganj
mieb toorben , unb funbten nit finben , ba« atfo reetyt ttyet , too !ain re*
i5 giment toeer, unb \aä) fo für gut an, ba« bty Ferren fotten toiber regiren
unb ein au«f$u« bety inen :c. ba ljuben fo an, be&alljen, man fott toiber
ftraffen n>ie bor bty ungetjorfamen, gaben toiber ben getoatt einem ratljt,
ba forbert ein ratlj ein Ijanttoerdf na<$ bem anbern, unberfrud^ atfo ein
ra$ bty \aäf , ba« bty Ijantoerd fagten unb bebauen einem ratlj, fo fotten
» btj ungeljorfamen ftraffen , unb n>o man ine ju ftard toott fehl , ober
auffrur, toie 2 jar unb meerljer gefetyetjen toer, f o tootten fo leib unb leben
bety einem raty (äffen, ba« traten nun alle fyanttoeref, atfo ftunb e« pi§
anff ben tyerbft, ba ging«.
Straff.
2* 8m tagDionisii fing man an ju ftraffen unb firtcb in jtoaien tagen cct. o.
finff ljau«fefjig pürger mit rutyen au«, ba ging«, ba« toafc fpitt w. ba
ftriety man in 14 tagen 18 bürger mit ruten au«, iro Dill ju tobt, etfiety
enttüffen fetb«, e« tourben ftattiety menner brunter, fd&toffer, fetyreiner,
tootoürdfer , man jätet immer ein toenig, aber bty regten Inabajen lieg
3§ man bem f aifer, o Ijerr got , e« ift nit ber ljunberteft tatyll gefcfyriben ber
pefen fymbtungen, fo tegti<$ gef$a$en.
|| 1514. 91. 28'.
teiferlUfre c*mlffarlen taten (id) aller fad) erkunMgt, neue orftnnng unb nffft j gemalt.
©o bij fad& fi$ atfo Ijerumb fugtet, unb fatyfertictyer majeftät ber
» toeg föir berait toarb, ba famen irer majeftat commissarii ben 18. ja-
«. »31. — «.' **. HL 33. 4Ä. - fl.' ^b. III.
22
üeoufpait 2öibntantt« (Sbronit.
b
nuarii be$ 1514. jat$, nemlicty SBattljafar SBolff, fymbtman ju Dona*
n>irbt , ©igmunb bom SRejenftain , ©eat Söibman , brobft ju $orb J,
£>an« ßangenmantfl, bürgermaifter ju SlugSpurg. bife bier menner Ijaben
\id) alter fachen erfunfct , roarumb man ben ijaubtman nit Ijat tootten
annemen, toarumb man fafyferfictyer majeftät fo uugeljorfam getoeft, toar*
umb man ben aikn man aber fatyferü$er majeftät fo ernfttiety gefctyefft
geljendft l?ett, »arumb fo biß aufrnr teeren getieft, bon gebauter jett an
geljanbüt p\% toie §ewac$ botgen toirbt :c. Ijaben allen fyanttoerfen neue
orbnung gemalt nnb in fcfyrifften geantontrt2. item ben jott auff ber
bruefen, ba$ mafcgett bon getraib getoplet unb anber mer neu aufffölag io
gemalt, bamit gemaine ftat ber jerit$en 400 gulben, fo man bem Ijaubt*
man geb, med^t miber einernten.
ittrrrr anfrfirer gefangen.
Da nun bty faety fott bon ben commiffarien befd^offen toerben , ba
muft e$ plutten, unb Ijeten bon bem 18. januarii $er gefyanblt pi§ auf i.<>
ben 26. maii, tva& freitag naety bem auffurttag, ba mürben unter ber
oe$per gar ftitt (nimanb in ber ftat ti>ift, piß e$ gef<$a<$) in einem mrtt
»i. 2o. einer ftunb bife Ijernacty || benant gefangen unber ba« ljau$ 3 gefürt,
unb toift lainer bon bem anbern nidfo.
fiöpff ab. -io
SSBolffgang ttyumbmaifter 4, ein feer !)o$berümbter maifter feiner
fünft, unb man nam ine au£ ber ftainljütten am tljum, SBolffgang
Äijtater, toa« ettoo einer be$ ratljä getoeft, fioty pilbfctynijer b , f<$mib
befy toectyfantyetertljor, ein jingieffer SDSaftI fetyteiber, §8nljamer ein f<$u<
fter, SRaubenfetfer ttyuctyfctyerer, unb fo ffy aß am freitag mürben gefangen, 25
am fontag exaudi, ben 28. maii, tourben brefy mit bem Ijottytofirbigiften
12. 'man geb' naA>actrag«t. 13. 'Tl. — %: Qb. III.
1. ©enn ftott beffen bei ©emeiner
4, 235 Dr. Äonrab Kenner, ^roj>jt gu
£ött>en, genannt toirb, ifi unferem <£bro«
nifien unjtoeifetyaft eine SSertoedjfelung
Begegnet : unter ben fönigliäjen föä't&en,
meiere im 3abre 1528 ben Vertrag jtt)i»
fetyen <$eifllt$teit unb ©ttrgerföaft Ver-
mittelten, befaub fiety '93eat ©ibman ju
Geringen , boctor, sogt ju $orbc' (f.
unten 81. 70'). «u et ift ©emeiner«
•2. %pxlY (4, 241 3mn. 473) ber rich-
tige Hnfunftötag.
2. #icl)er jätylt bie v^tetnrae^^
SDtaurer* unb 3)ecf er » Orbnung bom
14. 3uli 1514, feet$e @<$uegraf in ben
Ser^anblungen 16, 193—215 nutt&ctlte.
3. b. $. in ba« ©efä'ngnig unter beut
tfatl?baufc.
4. Ueber Solfgang 9{ori^er aU
2)ombaumeißer unb ^>olittfd^en $er*
Breuer fc^rieb (S. SB. fteumann : 2)ie brei
S)ombaumeifler ftortyer, in 8er^anb-
tungeu28, 22 ff. 33 ff.
5. Ueber tyn ©tä^art <&ef$i$te ber
bilbenben $ünße in «fo^ern 2, 514 mit
9nm. 1 na$ ^eumannT« ^itt^eilung.
1514. 23
ioctamcnt berfetyen, unb am montag naäf tifcty roarb ein pinn eine« man«
ljo$ &or bem rattyau* auffgert<$t, ein ftieg l)inauff, am ird&tag1 fvüe
5»if$en 2 unb 3 ber groffen ure toarb erftlicty SCBolffgang tljumbmaifter
tynauff gefürt , an ofner urtaU nit mer gerebt, vnan foll ber oberfait ge*
* i^crfam fein, fta$ f fy tljan , fetten fty nit fcerftanben , man f oll got f ür fy
ptten, unb bamit 'nur niber, ben fo^>ff fyetab', ba fyalff toeber gelt, fünft
no$ ptt, nichtig auff erben funbt ober moctyt fyelffen.
$aib bon ftunb an ben i'cty pitDfc^nijer, ein fcfyneetoeifc alj erlief
farr, barnaety ben $önljamer, fc^uftcr , unb n>urbeu unber bem l)au$
wffan juegeric^t, mit bem gemutet jerriffen, fetten nur bty rtfcf am Ijalä
Menden, fo fo bfy tuenig teotbt rebeten, nam ber jüctytiger ben red, fo
tourben fo geplöft , tpie fo fein feiten , unb tuift tainer ben bem anbern
nuft je. || e« n>a$ bty pin juegeri<$t, fof>a(b einer entlaubt toat, fo ljuben »i. »'•
b^ pitl ein brett auff, teurffen fyinburcfy auff$ pflafter, unb lagen 4
n fanbtfyauffen eben, namen bty pütl molterlen , berftreeten ba« Mut, e$
»a* elenb genug ju fetyen.
Unb gleich fe ber tritt entlaubt tea$ , fam man toiber mit bem
fctyo&rbtgiften facrament, berfaety mitn>o$n ben erften im braetymonat 2
toiber bty brety: erftlicfy ©ebaftian3 ein fetyneiber, jingieffer4 unb einen
» föefftoed&t5 in maffen mie t>er geljanblt :c.
Unb btyfelbig ftunb berfaety man ben a(ten Äijtalet mit bem facta*
ment, feil auc$ am fretytag in bier ftücf genauen fein :c.
Gin pitt für *tn fiiu^talcr.
3tem beffelben erften tag« be$ braetymonaj ift ein groffe* pett auffm
» ratyau* Der gebauten commiffatien gemeft bem Äijtaler unb umb genab
ber ganzen gemain, bty pinnnen bor bem tatfyau« abjetfjun, bau e« n>a$
gar ein eetenbig traurig« (eben , tain pürger toeft fic^> mer fidler bor
berpin.
$)a$ pett loa« erftlicty ber $o(tytt>iirbig , burttyleuetytig , l)o#geporn
M ffirft unb fcrr, Ijerr 3oljan$, abminiftrator, pljaljgtaff bety SRein, l)irfeog
in Sahen k. , $err £aiuricty Don ©utenftain , biß ablä , abt ben faut
(Smmeram, tyumb, alten capellen, faut 3oljan$, alt perfon ben tyerrn, bty
23. kf. t. *.• *t. in.
Wlai at« folgen bejet^net (Safberborff
1. tiefer £ag, ber 30. SMai, muf} in »er&anblungen 28, 121).
alt ftortyer'* Xobt«tag angenommen 2. 2)cr 1. 3uni fiel auf einen
&>aten, obfe^on bte (Ubigli^ in einer 3)onner«taa.
*o#e erhaltene) 3nf4rift feine« Orab» 3—5. SEBa'gelein, $an« ©irtborfer,
fteiars (Ser^anblungen 28, 55) ben 12. SRitytet 9J{üni$ (Gemeiner 4, 241).
24 Seon&art ©ibmatm'« <£&ronit.
brety ebtiffin mit allen treu f tauen, bty ganj geiftlidait, ade tyantoerd,
fytt man bem Äijtater be* (eben erbeten , unb nimanb (tote toot it nodf
biH teeren) met am leben ju ftr äffen, bo$ in anber toeg ju ftraffen.
3tem e* fein in bifem pöfen , bergifften Ijanbt ob 60 tapferer pur*
ger umb leib, (eben, eer unb gut Jörnen. &
»i. 30. II Die genuin) offt infamen gefahren.
ÜÄan foll tounber fagen , n>a* bet pBffl tljut, i$ n>at§, ba* toaar
ift, baß bty ganj gemain ob $unbert maln tye ein tag juner ober brety mal
auffgeredt aib jufamen gefroren, ba* tainem pfirger in bifem fymbt io
foll ntd&j bon nimanb ttriberfaren, ban fty toöllen leib, leben, eer unb gut
betyananbet (äffen , ja e* mieß ee bty ftat ju poben geen , ain ftain nit
auff bem anbern bleiben , ee einem pürger ein (aib Ijierin begegnen foll.
ia tool, n>a* f ollen ffy fairen , iro biet man fetten fty all föpfft, e* Ijie
lainer fain frort gefagt, unb i$ Ijalt genjluty, toen man no$ ein« mal* 15
foll unber fty, bfy pürger, griffen Ijaben, e* toer ber brittail entloffen, alfo
Ijalt ein gmain.
3tem ber ftijtaler muft geben 600 fl. unb lebet nit gar ein prtüiar
unb ftarb, e* berburben feine ünber brob.
ftftnigin non tlitgern. 20
Sben ben 7. be* braetymonafc trug fo jue, ba* fatyferli<$er maieftät
enigfl, fänig $$i(ipfen au* ^rifpania toller, atyie antam auff bem toaffer,
bem fünig Subtoig, ju junger unb Sehern funig, bermeljelt *, am 9. tag
Ijie toiber Ijintoeg ic. n>a* ein freiten bon 10 jaren ungeferli<$, ffat für
nimanb bürffen piten, Ijat gar nid)} in ber fad) getyan :c, unb ift Ijerr
Vornan gug* , ritter , bon fatyf etlicher majeftat toegen ir Ijoffmaifter 25
bifen jug getoeft, roa* mittoo($"na<$ Erasmi.
4<r fc 1)0 man Ht »art eingefot.
Sllfo am 8. tag be* braetymonaj ftnb tfy ber ftraff leib* unb gut*
auff* ratljau* geforbert ein gange gemain , ba $aben fatyferli$er maje*
ftat retyt ober commiffari gebauten Ijaubtman eingefejt, ein neuen railj j»
berfünbt, bod) merertail* bfy alten, Ijaubtman , lamerer, f (tyuttljaijj , ge<
main, ein tail bem anbern treu gef$morn k. , bie pin bor bem ratljau*
6. 42>. — dcf^w.' $*. III. W. 6tatt 'fünig' juerjl c&irfceft\ 31. 'iautman' $f.
1. <S8 toaren mir erfl #etrat$«t>erab* Regierung gerb inanbbc«öiflenlJ49f.).
rebungen in ben Sauren 1506 unb 1507 2>ie 3nf antin 2Rarie n?ar am 17. <&ip\.
tor^ergegangen (^öu^ol^ <$efd)i$te ber 1505 geboren,
1514. 25
fcc<fyro<$en, allen umoillen jtoifctyen ratfy unb gemain ^ingetegt :c. ifeo
muft man ben Ijaubtman gern Ijaben, fo e« geplut Ijett.
|| Straff ttlldpr fiitn>t<t)ncn. 91. 30'.
<5« trug fid& jue, ba« etti$ erfam menner tourben geriten unb gan*
> gen gern fant fiinljart, tote ade jat jum auffurttag gef$i$t. unb bietoeill
fo Porten, ba« e« atfo baljaim jueging , n>o(t fi<$ ir lamer tyereimoagen,
tourben ir 8 ober 10, at« pierbreuen, tu<$ma$er, iingieffer, Ijeten
na$ gehabtem raty umb glait herein gefdbicft, fo bty commiffari ba« ty*
teten, toolten fo herein, mufften fo grofc gelt geben, atner tyunbert, ber
le anbei mer unb minber, unb fo gef$toigen fetten, fo meßten fo an alte
ftraff auffangen fein , aber e« n>a« nit jue toagen , bann ba man pat,
faget gebauter ©alt^afer Solff , er Ijet no<$ ob 40 man auff ein jetl,
fo im fatyferltd&e maieftät überfctyidt fyet, fo all auf bty pin f ölten Jörnen
fein.
15 Gin graufaraltdje (Iraff.
Dennac^ erft ein grauffame ftraff am leib iro etlichen gefd&efyen,
nam man ir etlicty aujj iren tyeufern unb toerdfteten, füret fo auff« Ijau«
für irillgebactyt commiffari , ba toarb inen angejatgt , ttrie man inen auc$
bty grinbt foll abgehauen Ijabeu auff ber pin, too e« an ba« gro& ernftlicty
20 pet getoefen toeer , aber ba foll inen mit Ijögftem ernft bty ftat ewig ber*
poten fein , unb fotlen foflj« got unb inen banf fagen , unb beoallj ben
ftatfne<$ten , ba« fo iren 6 ein tag einen naefy bem anbern muften für
irc tyeufer füren , aber pety berlierung ire« leben« nit ^ineinfaffen , no$
»eber mit toeib noety linben nit reben taffen, 'flug« jum tljor tyinau« unb
* au<$ fainer mer herein', ba toa« erft ein neue forg, tveft fainer, an toem
e« »er, ben anbern tagtoiber finff bermaffen bertoifen.
yroctffioB.
3tem in pftngftfeirtagen am ird^tag fieffen bty retlj ein proceffion Dum e.
mit ben brety fergen galten unb fonft aller f otemnitet , ti>ie umb bty ftat
* get, ba got fleiffig piten umb latyferlictye maieftät unb ein glüdfelig« rue«
fic$« regiment.
|| «ingdoffne. ©i. 31.
3tem tr etli$, fo entloffen toaren, au$ ber etlicty, fo aujjgefürt toafenb
»orben, ba ber erjfyerjog Ferdinandus je. ba« erft mal l)te einjoety im
3. 46. e. e.' &. III. 27. '$.' $*. III. 52. *a.» $*. III.
26 Sconfyirt SBtbmann'* (S^rontt.
1 521 . — folio 41 — (üffen fty mit Ijerein, aber tocit fy bur$ fatyferK<$er
majeftät retten roafenb auggefd^afft, toolt ffy nicfyj Ijetffen , fty muften toi^
ber Ijinau«.
^atb fanb mau im ratfy, ba« man ben außgefd&afften *c, bcn fo
bifet fyanblung Ijatb bauffcn toafen , f Raffet man aud& toeib unb linber s
tyinau«, motten aber auf; unb einjifyen, aber mit toonung nit Rinnen je
fein piß bty man ftarben, man nam inen an gutem gar niefo.
S« »er bon bifen unmenfctyli<$en unruen Dttt ju fetyreiben getoefen,
n>a« fetjamer fachen fo fyte teglicty jutrugen, e« tyet gtmßlicty ein groß
pitc^> gemalt, aber td) befcfytieß gteid? mit got bejügenbe , ba« iety auff« io
aüernäd&gft , f o i$ funbt Ijab , bty toartyatt gef d^riben ljab , bamit unfer
nad)omen feljen, tt>a« auffrur gut« bring, fi$ ba&or ju bereuten, ban
gtoiß fein ob bifem aufrürigem tyanbl in bfy ljunbert unb 80 pürger umb
leib, (eben, er unb gut cfyomeu, got moü und genebig fein, amen.
dbcrü Sdjmib unb Ciskifrdjntr. 15
Da man ben atten frumen man ben Stfeftrc^cr l)ing, nue angejatgt,
toa« ein bürger Sbert ©d&mib, ein bertan menfety, Ijet ein fpieß über bty
agg(, toie fty bau aü fraibig (aber unfinntg) toafenb, ba ber jüd^tiger ij
beut bty ftrief unb feten an Ijafß fyet gettyan, fetyrtr gebauter ©cfymib jum
jüctytiger auffm Ijauffen atfo: 'maifter §an% (ber jüdjtiger faefy umb) 20
§en<!t ben bieb, ba« ein anberer bieb befy im Menden müg ; ba« loa« ein
gfecfyter, er (jej bety ben pöfen buben toot gefctyafft, ber ti>euiger taif toeft,
n>er bty rebt getrau l)et. ftunb an piß fyer ben 30. maii, toarb er gefangen
am biebftal, am 11. junii füret in obangejaigter jüc^tiger jum galgen,
ba er in Ijmauffbracfyt , auety anpunben , ba« er in ij fott bon ber laitter 25
toerffen, fagt er: 'maifter Sberljart, ir roift, ba i$ ben 8ißfir($er baljer
»1. 3i'. fying || (toietool 8ißfir<$er längft nimmer ba Ijing, er ift bety ber nad&t
ettoo bon feinen freuubten toegfgenomen toorben) faget ir, id^foüben
bieb Menden , ba« ein anber bieb auety ein ftetten :c. fyet ; fo toift (griff
im auff bfy bruft), ba« i$ eudf) eben biß ort behalten Ijab, ba« ir geraum 30
genug Ijabt'; barauff faget er: lati) got, i$ Ijab« nit berftanben', fprad)
im ber jicfytiger naefy feinem brauch ju, toarff in mit Ijinauß, iety Ijab
batbe gfc^id^t gehört unb gefe^en.
fiaiftrlid) comml(fort.
5Ritcn ben 12. junii toiber loegf, ließen unb fyeten alle fad^en auff« 35
peft ge^anbett, fo fp e« Derftanben ^eten, got geb, ba« tool gerat, amen.
i. 'wiel* £f. 15. lu. V1.' «b. III. 28. SM> '»or^cn* folat, jebo* wiebet au*geflii^tn : 'ba fagt
bet (Jhrl edjmifc : adj got# id? kaH nit*. 32. 3uti{i (^abr (latt ^ab*.
1514. 1515. 27
Jtnger tyumbfyer.
2n fant Ulricty« tag ju nactyfe ftiefc Ijer $>an« 3enger eincr $urn 3uli 4*
an fant 3acob« Ijoff bei ber nacfyt bty tljür auff , bfy toacfyter toafenb ba,
emif^ten in unb fein fnec^t, füret ty paib unber« ^au^; ann morgend
i toclt ein rafy in nit prefentirn * , ba tyiett man in ber ganjen ftot iuter*
biet, alfoumb 12 ging ©d&matter unb IrindK , be« ratfo, ging er in
ber mitt, anttourtteten in bem beeret in fein Ijau«, loa« ber jeit boctor
3örg ©injnljofer.
Dem fne$t Ijalff fain pitt, man ftri$ in am dritten tag mit rutten auß.
10 || 1515. »I. 32.
diu feljam gtfdjldjt.
Anno domini 1515. big jar« auff ben 12. marcii Ijaben iro jloen,
ein briefter, (jer 2orenj lanner, früemeffer im fljumb, be« peefen im
gimltyoff 2 ainiger fon, unb ein riemergfeH, ÜÄirtl 9?., auff ber'greb bety
i5 bem martftljurn 3 in eine« riemer« Ijau« ein grauffam« !)auen unb
fötalen anananber, baib töbtiety toernmnbt , unb ift ber alten riemerin,
fo ein liecfyt in Ijenben gehabt, unber ber ftubentljür ber fopff abgehauen
»erben, ba« er in ber ftuben gelegen ift, ber leib *>or ber t§ür, e« t»cft
fainer, wie e« gefetyeljen toa«, baraitff holten ffy Baib fterben. finb paib
* gefangen, ber Briefter prefentirt, Baib ob 40 tooetyen gefangen gelegen,
ift bertebigt loorben, be« briefter« toatter n>a« rei$, ben geftunb e« in
bi> 600 gulben, ber briefter toarb nimermer reetyt gefunbt, fo Ijart toarb
er in fopff genauen , Ijet im groffe painer $erau«genotnen , ba« er ba«
faflenb getoan, fiel! ju Dften4 ab ber fctytattyrugf in graben k., ab bem
2s altanc, ba« er in etlichen jaren *>or feinem fterben nit mer lunbt mefc*
leffen.
KU in Knngtrn.
$)i& jar ffat latyfer 9Rajimt(ian ein groffen ritt gein Ungern in
fnmtföafft gehabt, ber ungerifö , befyemif$, polnifö tünig, oill teufety
1. *>t. III. änUitt : ^rngert t&umty«n mucttt>iU\ 21. MfV »im $&. III «naefüat. 27. 48. i. U.'
&. III.
1. b. b. ber bifc$Sfltc$en ©ert($t«* 3. 2)er SRartttyurm panb an ber 8(1»
barfett ausliefern. liefen öde be« neuen fflat^aufe* gegen
2. ©onft ©emetyof genannt , ba« ben 3tero(b8plafe ju.
ftrat Lit. H 9h. 101 in ber ©eiligen* 4. Die ehemalige Ofkiifcorftabt t>on
jjetflgaffe ber ehemaligen Oftentoorftabt töegentfburg, nun innerhalb be« Oftcn*
fltatmann aus bem ^iegetyrotofotte tyore«.
»em3a^re 1682).
28 ?eont)art SBibmann*« <£t)ronit.
fürftcn :c, ba« man faget bon einer groffen Ijerlifait, tote fty ein tyeber Ijet
feljen laffen, ba Ijat 9Wajimilian ben gerbinanben k. bermetyelett unb fein
fc^tpefter bem Hinig Subtoig *c. J
tafft tttn\>.
©n feer naffe erenb, gtoffc toaffer, ba« man im ftabtfelb in ber an 5
3uii 20. ben toatjen nur bei ben efyern abf (tynibt, e« tyueb an Margarethe ju reg*
nen unb regnet mertat« 6 tooäf, toarb ba« traib mit groffer mite ein*
bracht, ftunben bty fetynitter an manchem ortt über bie fiiic in toaffer.
si. 32'. II <frj|en fa)langmgffa>fr.
cct. i8. Dig j[ar« am !)erbft an fant 8uca« tag feinb auff bem toaffer unber 10
^erauff jnm trennen2 c&omen 69 ftücf ganj unb fyatb fc^langen, all ju
©tefyr gefetymibt bon etfen, I)aben fatyfertictyer majeftät juegeljbrt, toafenb
lang pügffen , aber fd&uffen auff« gröft fugll alt« bfy taubnatyr , item in
brety feffern etyfen gegoffen fugll, unb man färet fty all auff ber äj gein
ißürmoerg jue unb fürtet in ba« rei$ :c. über ben ben ffiirttenberg *c. 15
». 33. || 1516.
frj^ e Anno domini 1516 in ber baften tyatt ein beljemifcfyer Ijerr, §ain*
wätj 22. rici^ bom ©utenftain , ben graben , fctyütt unb mauer umb ba« fctylöfcl
SBeig« (äffen pauen.
äntenjUtn. 20
3tem am 4. tag januarii !)at gebauter tyerr bom ©utenftain Ijerrn
Raufen ©cfyenftainer, tljumbljerren, in üMctyer barbierer« Ijau« btll nmn<
ben genauen, für tobt [igen (äffen , er ftarb aber nit. barnaety an fant
*pr. 24. ©corgen tag toarb bty \adf l)ie auff ber trinrfftuben bertragen , gab ime
fyerr §ainri<$ paargelt 240 fl. ; toer peffer getoeft, er Ijet in tobt gefd^ta* 25
gen, er loa« ein p5& menfety, in etlichen jaren erfdjlug er mutwillig einen
2. $b. III 'btfTtlfctn' für kf<m\ 4. Später« 3ufafe : cfo. U2u>alaud) ein feldje erenfe'. 10. €pättre
»enterun« 'unten' für »unter*. 14. 6tott 'feffenT juerfr »fe|In\ 15. «üb« — ic* fpatem 3ufa|.
1 . 9iur eine ö&cberebung würbe am £nbn>tg t>on Ungarn im ©ejembtr be*
22. 3uti 1515 jn SBien beurfunbet. 2>ie nämlityen 3at)re« (öuc$olfe ©efö. ger-
n>irfti$e 8erma'r)luna, gerbinanb« mit binanb« I. 1, 150 f. 156).
Stnna, ber Softer be« StMtf 8abi«lau« 2. 3)er Ärat)n (Äranicft flanb früher
t>on Ungarn fanb, toie aud? ffiibmann öfllit^ nal)e ber jteinernen ©rüde; bort
©t. 41' eroar)nt, (Snbe 2Rai 1521 fiatt; t)eifjt e« no$ 'am Ärän<$ertt)or\
bie feiner (^mefier SRaria mit Äöntg
1516. 1517. 29
jungen f d&reinergef eilen , ein« maifter* fon, ganj unfctyulbig, barna<$
barfft er mmmermer herein, gab bty pfrünbt einen ^tattenbad^ jc.
Strottouu» oon dtanff entlaubt.
3lu<$ in bifem \ax Ijaben bty jtoen fütften bon Satten, SBifljalm unb
i ?ubtoig, ein groffen tanbtag ju 3ngolftat gehabt , ljerr 3eronimu$ &on
Stauff (ein pSfer titann) ben lopff auff einer pinn (äffen abbauen K
Btljem.
£)ty fütften bon Weuburg an ber Sljoua, tyirfeog Ottyainricty unb
$1)itipp$, Ijaben mit ber crou ju Sehern einen gtoffen tag Ijie gehabt,
i» fieffen fi$ bty Sehern pre<$tig fe^en tc, betraff ba$ f tyo* fyaiotd 2, ba$
ein berfeffen leljen fea$ , bty fac$ toarb geriet, e$ ti>a3 au$ ber lurfärft
am Stein, pfaljgraff Subtoig, Ijie, unb auff baiber feiten ob 500 pferben.
Der gttt pagrifd) mtin. ®i. 33\
$)ife$ jar$ u>ug$ ein feer guter patyrif$ toein, ba$ er aö toein
ii übertraff, e$ toa$ fein auä) biß, unb »er in ba$ anber iar begatten Ijett,
bem galt ber fopff gern 10 n>. 8
1517. 91.34.
•ntra|Uitt nfttrgtawrfFeii.
Anno domini 1517 montag naety tiectytmeffen, ben 9. februarii,
» if* fcr $aittric$ bom ©utenftain betym gronperg oberhalb ©etytoanborff 4
auff einem flutten nibergetoorffen toorben bom $an$ bon ©etbij unb
onferd pif<$off$, Ijtrfcog §anfen, gfinb , auff« fd&loß gein $arf perg 6 ge*
fürt, bafetbft $aimblic$ gehalten toorben 16 too$en unb gefd&ej umb
3650 fl.
* 3tem im nfigften jar ift auffm reid^Wag ju 2(ug«}>urg erfi<$ fein
\aä) ertragen toorben, muften ba$ fctyajgett »ibergeben, ban er tyet
fa^ferlid^ glaibt gehabt, o fty fetten fd&ir ein« taite ire löpff brob ber*
loten.
3. 'tirtbaubt' $b. III. 9. 'baten* $b. III. 18. 'mtcrflcwotffen' $b. III. 20. 6tatt *&tonpeia
purf •leiblU'«. 23. 6t. *acf<W £b III. 'g<f$e jf. 25. tf»* $anb III.
1. <£r tourbe toegen $o$« unb San» 2. ©eibed, nfe. t>. töegentfburg.
bcMerra^ed am 8. ipxü 1516 ju3ngol« 3. ffieige (8fcgen*6uraer) Pfenninge,
jtabtent&atijrtet (2ilicn: $terom?mu« &on 4. gronberg nö. t>. @t$tt>anborf.
©taufrgräj&etrjuörnfel« unb galten* 5. $ar*berg nft>. t>. töegenflburg.
fem ö. 148*— 1516, in ben öaverifäjen 6. Seubltfc nö. to. öurgtengenfelb.
«nnaleu 1834 0.96).
30 ftonfrtrbt, fBibmann'9 (£brontf.
•et«.
3n btfem \ax toug« gar tarn patyrif$ mein bon tointtergfrür , unb
roas ben tointter gleich auSlam, erfrur im maien glatt, ba* im gangen
Saiwlanb fatn (efen gehalten toarb.
Unb barumb u>a$ ig bcr ftrbig batyrifcty toem ft> tyuir, ut supra. *
»t. 3&. II 1518.
JtafiutUatt ic.
Anno domini 1518 $ett tapfer SKajimilian einen rek$$tag ju
2lug«purg, unb ift fein tejter rei<$$tag getoeft.
MU »frbra». 10
3«ni 20. 3m fontag na$ Viti, toag fontag, fo man umb bty ftat ging, m bet
nad^t »erbran betj ber ^tljen bruef ein $erlic$e müü mit 4 rebern , ge<
fc^ad^ gemainer ftat groffer föaben, nimanb toeft, fto ba$ feut $er tarn,
$etf$irbty prugfn angefeurt/unb ift bty pulfermüt lang barna$ ge-
baut toorben an btyfetb ftatt. 15
fnttrr.
Ungeferttdj big tat Ijatt 8utter angefangen ju treiben , tft aber
nodj nic$& im bruef au*gangett , ban er barfft bor laifer SKajumltan
nit $erfür, fo aber ber t^eur unb feot ju fagen fceitig fürft ftarb, 6ra$
er mit gtoatbt fyerfür unb machet biß unrue. 20
3$ ffab fonften uicfo gemerdt aug tefftgem unfleig.
m. 36. II 1519.
Maximilian ic.
Anno domini 1519 am 12. tag januarii ift ber gro3me$tig fürft
unb Ijerr äJiofimtfian, ertoelter riJmifctyer laifer *c, ju XBete $riftti($ 25
unb fe(ig(i$ bon bifer toett abgeworben unb jur SReuftat begraben.
tttrtenbtrg.
$atb barnaety jo$ tyitfcog Ulri<$ »on ffiirtenberg für be$ Ijetjtigen
reicht ftat SReittingen, gtoan fo unb plinbert fo gum tailt, afeer er muftj
n>ol jalen $erna$. so
20. £ieju iß von $anfc III fttmttft: '$« $en (Kriftel unb Vit apofll laben mit teec Itfci au$ eil
uniueb gemalt'.
1518. 1519. 31
3nben fyit ju ftegtnspurg.
S>tg jar« am 21. februarii kathedra Petri l ift benjtubentoerfiinbt,
bo$ ftc$ in 8 tagen fatnex mcr Ijie flnben tag , montag beffelben tag« ir
ftnagog (bty geleibt loa«) abbrechen mit unbernüff tiget ^ijigfait , ba«
s ein ftainmej , matfter Sacob2, verfiel, ba« man ine mit eifnen ftangen
fcrau« muft gtoinnen, trug in fär tobt fyatm auff einer tyotjtragen, am
a&enb ging er toiber unb fad? ju ber arftait.
Otem man beförib bty pfanbt, fo fty fetten, fctytug« alle« in breiling-
feffer , füret baffelb auff« tyatt« unb gab bleiben einem itti($en umb bty
io Ijaubtfum an allen toucfyer ju löfen.
6« fett ein förifft bety inen funben fein toorben, ba« fo lang bor
ber gepurb Sljrifti fotlen fyie gehont Ijaben , unb man fyat bty iarjal big
auff ir au«f Raffung : 1824 jar. fo fotlen a\xö) ein f grifft gehabt Ijaben,
ba* ein jub t>on 3erufatem ber jeit be« feiben« unb fterben« ßljrifti unfer«
i5 jdigmacfyer« fot einem juben Ijieljer gefd)riben Ijaben, toie man einen
^ropljeteu :c. getobt Ijab, ber Ijab fi($ für ben fon gotte« ausgeben :c.
|| SdjariDftAn. «bi. 36'.
Stytoeitl bty fiuagog ijt jerbrocfyen, toa« ba« f omemen , ein tir$en
baran pauen, barumb ein fot$$ artoaiten ma« bon geiftti$en unb weit*
20 %n, ba« ungfeubtiety ift, tye ein tag 3 ober 4 taufent meuf$en, fo
f$aroer$ten, 4 ober 5 fyunbert foegen, fo fott au«füreten, e« n>a« fctyir
ipberman tolt, man fori($t aber : 'omne rarum carum vilescit quot-
tidianum\ n>a« ba bfy meinung, n>er ba nit armaittet unb ba« fein ba<
)ue gab, ber gatt nicfyj, toie bau bty toett gern alle tag toa« neu« Ijört.
Den 1 1 . marci fyat ber Ijoctytoürbig, burctyleuctytig, fyoctygeporn fürft
unb l>err k. Ijer 3oljan«, abminiftrator Ijie ju 9tegen«purg , p^atjgraff
&etj Styein, Ijirfcog in SBairn ic, in aigner perfon mit feinen Ijenben ge*
arftait, aü fein ^offgefinb , bty ganj geiftlid&ait meertait« aigner perfon,
Z 'if*' $t. III. 23. 'ba' ftätcw 3ufafr.
1. 2>icie« gefl fällt nie auf ben 21. profcifortföer ©ertmeifler ber auf bem
too&f aber auf ben 22. gebruar. *|Ha&e ber ©tyuagoae erbauten (iefeigen
2. Äern (öemetner 4, 358) . <& er- SReutfarr*) Äir#c (SBalberborff in »er-
fc^cint in ben ©aure^nungen nur bis fcanblungcn 28, 193).
tum 10. September btefe« 3a&re« a(0
32 Seonfart Söibmamt'« <2t?ronif.
ober e$ Ijet einer ein tagl&ner an feiner [tat, bem er fetbä muft Ionen, ben
e$ toarb atfo manbirt k.
3tem ein ittic$$ Ijanbttoerdf bergteic^en.
3tem merfttd? groß bold bon bem außlenbigen boWf, ein borff na$
bem anbern, 4 f 5, 6 , ja 10 meitt famen fty jur fd&artoerd mit roß unb s
gfc$ir, atteö in groffer anjat, tt>unberper(ic$ ju feljen.
Gazellen.
3tm 21. marci fing man an unb fejet ein fytjene capeüen jur pitt,
eben faft an ftat ber finagog.
SdjraaJUr. io
^finjtag nac$ Gregori, ben 17. marci, ift $an$ ©(^matter ge-
fangen foorben x, ein fürgenomen man, f$uftljai$ bajumal unb fonft efft
camerer getoefen.
9(. 37. II 3uicn grabbln.
3n bifen tagen toarff man ber juben grabftain umb, füret fty in bi «
ftat jum pari, ber fourben ob 5000 Ijübfcty unb gut.
Slnfyeut ben 25. marci ift ber attar in ber Ijüfcen capetten getoeiljet
toorben burc$ Ferren ^Jeter Ärafft , tt>eic$pif($ofen , got ju tob ba$ erft
göttiety ambt gehalten foorben, item ed gefiet groß gut baju k. unb nac$
tifdfc fyat boctor ©attljafar $iebmair, tijumbprebtger, auff bem ptaj ge* 20
pribigt.
3)emfetben erber boctor mueft e« ju ber fd&enen SKaria griffen , ift
barnaety ettic$ \ax ju 2Bten at$ ein unbertäuffer berprent Sorben.2
(£$ n>a$ ein me$tige, groffe firctyfart baljer, barbon tritt ju fd&reiben
»er getoeft. 25
Sdjmallcr.
3tem am montag nac$ letare, ben 4. aprilis, ift $an$ ©d^maüer
ju red^t geftettt Sorben, mit red^t auff ein tif$ in 4 ftüd ju Ijauen berur*
taitt toorben , aber auf* pit ben fopff abgehauen , ift $an$ Dfenpect,
fc$u(tljai$ 3, fein erft red&t über in gefeffen. 30
14. '3nben' $fe. III. 20. 'b. ©.* mit rottet tintt eingetragen. 23. *t. ».' mit totytT Zink finge,
nagen. — Öon anbetet $anfe: 'vide infra f. 45*.
1. ©egen ©egfinftigung ber Subcn, '#an« Dffeupecf Don ftegenntyurg', auf
©efte$ü($feit unb 2>tebfia$l (©enteilter toeldjen im 3. 1540, al« er 32 3afye alt
4, 360 ff.). mar, eine äßebaitte gefölagen nnirbe (ab-
2. gfattfyifar ©uebmaicr au« grieb« aebttbet unb bef Arieben Don ©eierleiu im
berg bei «ug«burg f 10. TOrj 1528 Oberbcujerifäen fcr$u>e 15, 89— 90 mit
(Sinter ©eftfid&te ber baieriföen ©ic* £af. 2 Wr. 28) ift motyl ein eo$n be«
berta'ufer @. 65—76) . ©d&ult&eißen.
3. 1519—26 (6 tabtarc^iü) . Sencr
1519. 33
totin erfrortt.
3Mj? jar$ am 6. maii ift meertait n>ein$ erfroren, brety tag nactyan*
anter, aber nur in grünbten, obenl)inau$ tougS ein gut mein aber toenig.
|| Karolus romlfdjtr kfinig. »i. zv.
* 3tem ben 28. junii i(t Karolus quintus, ein erfeljerfcog auö Öfter*
reiche., ein enigften Maximüiani, Jjirfcog^Jljittyfen auß Hispania [fon],
jn ftraneffort jum römifc^en fünig unb fünfftigen laifer bem bolci offen*
fi$ berfinbt toorben.
Am 6. julii Ijat man Ijie ein ambt ju unfer lieben frauen gefun*
i« gen, bamaety geprebigt unb ben boltf offenließ berfünbt, barnaety 'te deum
laudamus' gefungen , biß alj gef^fij in ber juben Ijeufer abgefcfyoffen,
alt fteinpügffen :c, barnaety ein ganje ftunbt ein pulg mit fcem gteut ber
ftat gefaxt, unbet bemfelben ein groß feur auff unfer frauen ptaj gefreut
unb nadj bem (eutten fein bty ftatfyfeiffer auf bem gang ju ben auguftinern
u oben auff bem gang geftanben unb Ijerab gebtafen, n>a$ feer bill botei*
Ubt)q, bamit alf o got getobt unb gebeten , baS er ba$ Ijaubt ber Triften*
l?ait (Carolum k.) tttött gnäbiglicty in fein fünigtiety unb nachmaß laifer*
ity regiment Jörnen toette (äffen ic.
3tem ebenbenfetben tag fein bty bon SRegenäpurg citirt toorben in
» ba* camergerid^t ober regiment bon ber iuben foegen * , bau ffy bermain*
ten , ty motten tye ju SRegenSpurg fein , genmnnen aber nidfo ban ein
fumma get} für ire pfanbt jc, ut infra.
II 6ro; »etcr. 8!< M.
Sün t>ftnjtag naety fant Laurenci, ben 11. augusti, umb betyerjeit
» tft ein mec^tig groß toeter getoeft , tt>a$ für Ijabem auff bem fetb tigenb
ober fteen f anb , alten gtatt erfragen , unb u>a$ für »ein nit erfroren
wat, ut supra, ben erfötug e$ in poben famb anbern fruchten, item ju
ffirittyfantyeter toarffj e« ba$ jimer bom fird&entljurn über ben toeg Ijer*
ob. item e* jerfd&tug meetytig bitt fenftergtefer Ijie ic.
6. $4t ^irfcoa' fpitm Venfeuuna : 'fünia*. — lfon' fcblt. 9. ftad) «gefungtn* »itb« au#gtfhic&<n :
heerte»*. 27. *ei' fpät« eingtfuflt — für 4famb' fpateit Venfetrung 'fambf.
1. öemeiner tennt (4, 368 f.) a»U mung eine« Xermineö feine fcom 6. 3ult
f4at bem Sfombate be« Äeü$Stoitariate« batirte ober an bemfelben jugeffcflte (Sita*
in Seibetberg Dom 28. 3Rai unb ber tion; baß ba« erflgenannte SÄanbat fo
unter bem 26. fcuguft Dom föegimente fpa't inftmurt Sorben n>a're, iß untrer-
ya 3nn*bru<f amigegangenen SnberaU" f^etnli^.
Stä&te^Tcnircit. XV. 3
34 &on&art ©ibmamT« Aconit.
6« fftt ben toetn fo gar erfragen, ba$ mein übe mutet bon 4 totin*
gärten ju legerljaim nit gar ein jüberlen bot toeinpir abHaubt.
Unb ^etjgar hinein gein $8I)em getoeret unb f$aben tljan.
w. 39. || 1520.
fegfer Garl* Ijalb procfffion. s
Anno domini 1520 am freitag nacty bem auffurt, toa$ ber 18.
maii, Ijat man afljie (unb, tote man fagt, im ganjen reicty) ein proceffton
mit ben 3 f argen gehabt na$ altem, d^tiftltcbem brauch unb getoonjjait
l>ie k. , ban bty römifcty fünigti($ majefiät ft$ l>et auffä möer geben in
teutf$e (anb ju ber Irönung gein 9k$, toie ban gef$a$ :c. ba man got io
pat, ba$ er gebadeten tünig genab, gtüd unb {ig gegen feinen fembten
toolt geben.
tlrdjflrter.
%px. 24. SDtan faget glaitbKcty baß big jarä an fant Sorgen tag in bty 50000
Kreierter toeren Ijie getoejen, man Ijat bty jaid^en Jgemerd , 27 taufenb 15
ausgeben, Ijat laum ber britt menfc$ eins gehabt, baß doM toainet umb
jaid&en, e$ tt)aß ein groß gteuff.
3tem big jar fein ju Straubing aug bem pflegljau« au$c$omen
8 ©eljem, bty 2 ijaben nit geen mügen , fein nriber betreten toorben , ein 20
Ijerr oon Oennobij ift barbon Jörnen, unb finff fein ungefeer gein 9fe«
genäpurg ben 13. julii, am tag Heinrici, in tljumb dornen an bty
freiung, fein &ou ftunb an bon einem ratt Ijie bor atten tljüm tool bereut
toorben auff begem ber färften bon fflaiw :c. fein ju Straubing ein jar
gelegen unb ein firtl, unb ba bty toaöft f 0 (ang teeret , ba Ijat man ir nit 25
mer gefyüt, fein tag unb na<$t im t$umb gelegen ijinber fant ©tepljan*
attar, am 20. augusti aü fyatmlid) Ijinfoed tomen unb oertoren toorben l.
3. hinein* fpätet eingefügt ; juexfl fluni bieg ©ort hinter 'työtem'. 5. 4Ä. — p.' $b. III.
1. 2>er bitter $ermatrn Sanotoffy, 2>er #err Don 5uba, an toel&en tote an
einer ber Stießen 2anbe8befe$ber in 8o> ben SRofenberger tfßcter Don ftofenberg)
men, roel#en bie Bürger ätattau'6 im bic $erj8ge Don ©aiern über ba« (Sirt*
$a$rc 1519 gefangen genommen, Der* lommen ber ©ötymen berieten liegen
rietb bte ftitterföaft an bte ®t5bte, rourbe (Gemeiner 4, 403) , ift roo&t ?eter @uba
beffoatb Don ben JMattauern ni$t als toon &enec, $aiH>tfA&biger ber ©t&bte
geinb be^mbelt, f onbern nur na* Dielen unb ©^Cr Don SanotDic (bei JHattau) ,
2)ro$ungen Don Seite be« «Sanbre*te« ber früheren gefte fcermann«, toel*e no<$
auf bte $rager «Irftabt gebraut unb bort \m nfimltfyn 3abre Don ben Jägern
Don (Srftcren felbfi fo baoaty, baß er ju- jerftört tourbe (^atadv @ef*. Don »b>
giet* mit feinen ©filtern bur^gtng. men 5. 2, 420ff.).
5
1520. 35
II irau tunegunH, erjljtrtfogta ja Ö0erreid}. st. sv.
am tag Laurenci tft bty Ijod&gebow frau jÄunigunb :c. , faifer «ug. 10.
SRanmitian fötoefter, Ijerfcog ©ityaün« unb SubtoigS ic. in öairen k.
frau muter, fo Ijirfcog SHbred&ten gemalt gemeft, ju 2Äünc$en fetigf tic$
geftorben1, bamac$ am 12. augusti l)ie geleut toorbeu, Ijat ein ftrengS,
feiig« (eben gefürt, tft toof bty anber ©ijabet bon Reffen genant.
SRontag nac$ nativitatis Marie, ben 10. septembris, tft unfer
gnäbtger Ijerr bon SRegenfyurg k. mit 40 tootgerüfter in fötoarj pferben
w }u unb entgegen gern 3U$ bem römifcfyen fünig Carolo 510 auff fein cr8*
Jwng. ^itftog 3ol)an$, unfer pifctyoff, füret ein füriß, ein fctytoarfce fam*
maten, ber tyofmaifter attafen parf$n, fpieg unb Rauben , armjeug unb
taiqmgH toa* toot gepujt.
BdjHtt.
» Jttfc monat ben 16. ben ganzen tag gef$neit.
dronnsg.
Stet montag ben 22. octobris tft Karolus 5*™ ju 8c$ erlief jum
rimifc&en fünig mit tapffer Ijerttgfait gefrönt »orben 2, toie e$ atte« im
brucf ift auggangen.
* Stcrb.
£)ifc \ax fyat e$ toof geftorben, Ijat 2 jar getoeret, e£ u>a$ ein an*
frrageube peftitenj, e$ maß au$ ein rectyt metter barjue, ban e£ in jtoaien
tointern nie fatt, nur nebt, »arm unb tufmig, e$ faget ber totngtaber,
er $et e* einem ratlj anjaigt, ba$ ob 3000 meufd&en geftorben toeren.
ß || Dominica tertia adventus, ben 16. decembris unber ber **• *<>-
f rebig ftarb ein erüd^er priefter, Ijerr $an$ ®rofl, ein bicari im tyumb
in peste. ic$ ffait, er ftarb bor forest.
greitag ber finbfen tag lam unfer gnäbiger Ijerr toiber bon ber d«. 28.
* erönung, er blib ju 9ieuburg an ber Dona bety feinem better be$ fterbenb
fctb, fd^idtt nur baß gfinb Ijaimmer.
1. 3&r fcobeMag mar ber 6. »ugufi. 2. 8tcimc$r am 23. Ottober.
3*
i
36 £eon$art SBibmamt'* (tyrontt.
yroafltott.
2Wan faget gfoutoütbig , ba$ big iar fcon Georgii pi£ auff Mar-
tini »attcnb ju unfet lieben frauen ob 15c* processiones, fye in einet
ptoceffion 3C#, 4C-, taufent, met unb minber, menfd&en getoeft fein, e$
©a$ nrnnbetpetlicty ju feljen , e$ ift manche ptoceffion 20 meit Ijeetctyomen, 5-
in itet otbnung ein* unb ausgegangen.
ÄtnM.
Den 19. decembris ftarb (nit in peste) 3oljanne$ Sttenbf jum
©tainfels, beeret ju ber alten capeüen.
».«. 111521. «►
JroctfMö Httbcns Ijalb.
Anno domini 1521 toa« f f ontagpuctyftab , oftertag ben tejten
marci :c.
Den 4. januarii Ijiett man ein ptoceffton bon be$ fterben toegen,
toie man umb bfy [tat get mit attet folemnitet, tyebodfc nit umb bty ftat, i*
fonbet toie man fonfteu fotetye ptoceffionen pfligt je galten.
Unb fürtet alle mitttoetyn ein ambt im t$umb contra pestem (tc§
ein tatlj fingen unb am frettag de passione domini lieg ein copitt
fingen piß auff oftl)etmitu>oc$en.
Nota: a signis celi nolite timere. Jeremias 10. . 20
gteitag nac$ invoeavit, ben 22. februari, umb 2 ut auff ben tag
fyie am Ijimt bon manigttiety gefeljen tootben ob imfer frauen neuen ca*
peüen ein tab bon tegenpogenf atb , (enget ban ein ftunb geftanben, bat*
naä) übet ffieictyfantyetet aufgetaut, baß ift fctyit gegen mittntagtoet}.
item btyfetb ftunb ob bem tljumb ein gtog »ofdenfatb cteuj ftittgeftan* »
ben, baneben bty fon (äffen feljen, fam Ijab fy btety fctyein, mit mer ge*
fixten, e$ roaü f$en Ijett am lernet, baß man afleä toot fac$ 2c.
Mann »tater.
fi$ toat ein toarmet feintet getoefen , ba$ bfy toütm unb fliegen ben
ganjen »intet umbfto<$en, ba$ atm botöf geu>önti($ patfu« ging, atg n?eet 30
e$ umb Michaelis getoefen.
II. '$. - I?.' $1. III. 20. 'metaere' jtott 'timere' Vulg. 26. &ür «fatn» fr&t<r «att\
1520. 1521. 37
Aalt ofUrn.
Jty oftermetten toafenb fetter, ban bty toeinactytmetten , e$ fd^netet
aud? bifen oftettag met ban ben ganjen hinter Ijeer.
3tem in februario f)abtxi bfy Icrffcn geflutt, unb fein fonften bfy
& projj an ben paumen grofc gefctytooüen gefoefen.
4)aniis JUnldjawer. m. av
8m 4. marci Ijat man 1)te einem Bürger, fctyiffman, $anö üRinic^«
auer, fonft autif $ebetq>ec$er gegriffen, ben fopff abgehauen, Ijett biß
fdjamer fjenbt- auff Ȋffet unb (anb mit funtfc$afft tytn unb tmber tra*
» gen, im gtunb ein pöj? menfc$ 2c.
Der ttymkftaityif beföfitt.
Difen montag $at man angefangen , ben tljumbfreityoff befehlt,
ttlty fymbert fuber fant batauff gefürt, ließ ein ratlj tljun be« fterbenä
&att.
J)en 4. aprilis, montag naety quasi modo geniti1, ffat man na$
altem ßbticfcm brauä) ba$ Ijetyttumb genrifen, unb f o e$ aufc toa$ , bon
fhmb an fteü man in ben Ijeittumbftufl , toarff in über ein tyauffen jc.
unb fat e$ baroac$ nit mer getmfen, p\% got bife unb anbre (ober Dil*
letyt peffere) ceromonien toiber toirt p auen unb einfejen.
»
Ferdinandut erjlcs mal IjUljttr Jörnen.
©ambätag am pfingftatoenb, ben 18. maii, ift Ferdinandus, erj*
fafcog ju £)fterreic$, infant in Hispania, Caroli 5U bruber, auff bem
baffer mit 3 föiffen umb 2 nachmittag unb mit im 9Watljeu$ Sang (ein
* bihrgeräf on bon ÄugSpurg) , carbinatt unb ery>if ctyoff ju ©atjburg, unb
farfcog Subtoig bon 33airn :c. ift inen Ijerfcog 3o$an« ic, unfer p ifd&off,
itnauff an bty (enbt entgegengangen unb tyat fo all ju fuffen in feinen
4. 5. 'Di«!— fitutfen' f|>ätcr beigefügt. 5. 'tan' fl. »ben' $f. 6. *$. SR.' $*.
$>.IIL 20. *u. t.' fpäter beigefügt. 21. 4&eet d).' ifl fpätet bjniugefefct.
IH. 11. »5D. - */
1. 2)er 8. Sfyril 1521 ; toofet föon modogeniti juna'dbfi tmSafyre 1524 ge«
bc^alb glaubte ©emeiner (4,417), btefc fallen. Gemeiner berietet (4, 508) na$
**flabe ge$3re in ein ft>5tere« Safer, ma« Angabe ber ©teuerredfenung (enteren
er beim Safere 1523 bemerfen sollte, Safere«, baß bamal« no<fe bie ©eilig«
dme jebix^ ju fagen, in ttel<fee«. Auf tfeum«meifung au* bem gemeinen ©Scfcl
ta 4. %px\i ift ber SRontag natfe Quasi- bejafelt würbe.
38 Seonfyirt 2Bibmaira,e (tyromt.
t)ifc$öfftic$en l>off gefürt (be$ fterben« falben) , unb gein fant 3ofym$ ju
ber beäper gangen unb morgend frfie bafetbft ju firmen unb fonft ninbert
in bfy ftat Jörnen, unb naety tifc$ Ijatman inen bty befyer bafelbft um 11
gefungen, babety bfy 4 fürften toafenb oben auff ber porfiretyen. unb oon
(tunb an, f o bfyfetb beäper au« loa« , att in nibern toirb 1 abljin ju fuß 5
gangen, ein ittictyer in fein fd&iff treten, mit pofaunen, trummen $erti$
abtoärj gefaren unb etyteten auff 8inj ju , bafetbft gebauter er$erjog
fjodfoeit Ijet mit ber jungen Knigin bon Ungern, Slnna genant, ber bi*
f$off bon 9tegen$purg ging toiber herein ju !jau$. e« fein bty 3 fürften
w. «. mit II attem Ijoffgefinb ju Ijoff gelegen , lamen auc$ nit in bty ftat be$ io
fterben $alb. fo treten au$ nit bitt geftnb«, e$ föa* alle« über fonb
tyiuab, unb ift Ferdinandus ein l>err befy 18 ober 19 jiaren.
ftnnf.
%m 7. junii, roa« freitag nac$ Erasmi, in ber na$t berbrau ba$ i*-
preuljau« ju ben auguftinem, gab ein feer groß feur.
S$ $et be£ fterben« auff gebort, got ff ab (ob.
Ungeferfidfr toeit Ferdinandus ^ie ift gefoefen, 1)at einer, $an$
Vornan bon 2lb$perg, fo be$ gangen xomtfd?en rei$3 feinb »a$, umb bty
toirtenbergifetyen grenij bem Carolo jc. ein tapffere nam getrau, fo groß *■
gef dpi toarb, bitt bar ob gefangen , berfetylept unb etlic$ berftridft k, er
tljet bem reiety bitt blag an, trib« lang, piß Ferdinandus be$emif$er funig
toarb. ba practiciert ba$ reiety fo bitt, man toift, ba$ er fiety ju ©eljem
Ijielt, man toift aber nit, n>o. alfo Ijet er fk$ jum &ttiifö nit fer bon
Dactya in einem borff, fo be« ©fetter« ti>a$, ber Ijet iuben , Ijet er ft$ 25
etlicty jar bety einem Juben erhalten. n>ie man ben ©fetter unb iuben mit
8 taufent gulben ju pögtoie^tern gemacht Ijet, Ijet in ber jub im pet
erfctyoffen :c. ber ©fetter purgirt fiefy, er barfft aber nit mer ju ben teu*
ten, ber jub tag ein jeit ju ©rag gefangen, piß ba« gefcfyraty ber ging,
toar alfo ein toelfcfy pettitfctyir barau« gemacht, ben ba« ber rebß$ ebtman 30
alfo fetyennttiety ermBrbt u>arb , unb toietoot er im anfang einen guten
tyanbl tyet, alfo : er ^et mit ben grafen bon Ötting einer grenij ljatb
Je tljun, unb toafen ime ju Ijeiß jc, lamen alfo ju berljör für ben
f <$n>ebifcfyjt punb etlid^mal , unb ju(ejt ftarb inen bon ben punbärettyn
4. lieb« *waf«nb' ton $b. III aefäriebfn : •flettwfcn'. 12. 9ia<fr lbinab* $anb III : 'flttaifT.
21. »ac* in 40cfd>o)' ift tabirt ; frfitft: »fdja^ unb 'nxrb'ft. *tt>atb'. 24. et. *fet% fp. 4fen'. 34. *n
in 'etlitynar fp&tei ttgänit.
1. jDic Donauinfel „unterer ©örb", xootyn eine bamata ^ö^erne ©rücfe fü^rt.
1521.
39
gein 9Wrßng k. unb fetten batyb partljeien bon unb jum tag frety,
ftyer glatt, unb fo bfy fac$ »erhört unb nit vertragen toarb, am abjug
ftelt gebauter bon Slbtyerg unb erftacty ben alten grafen bon Dting im
fett fambt einem boctot , ber bem grafen gerebt Ijett , unb fetten inen
* feten unb ring genomen , ba$ toolt ber punb nit (aiben , namen ime atte
(eine guter ein, baß er muft entreiten, unb tljet toarücty bitt f$aben, er
ftb met^tig bit Ijenb ab :c. 1
II Ängeo.
»I. 42'.
äßontag am tag Kiliani Ijat man eine« bürgert f on , 3oljanue$ 3uii 8.
11 ©artner genanbt , ein jung menfety, tootgetert, camerer berjeit ju fanbt
Smeran unb SR. ^teniger genanbt, p Reiter bafelbft, früe auff ben
hanget geftettt bonjreb »egen ; fi fotten gefagt fyaben , e« gef att ein groß
gut ju unfer lieben frauen (tote ban geföaety) , nimanb toeft, u>o e$ Ijin
fem. ber breiter geftunb ber reb , baß anber jung menfefy »ainet nur
ü imb tooli brauff fterben, er Ijet fote^ö nie gebadet, in summa : man ftatfc
inen baiben bty äugen au$, ad? got, man maß bem abt feinbt.
Der jung gefett !am falb foiber herein in bfy ftat , ein rat lieg im
ty fampfrünb aus bem f p itaf geben, lernet fpinnen, fpan »eftmoot, muft
fxc^> a(fo pfinbt neeren.
1. Ueber #an« Stomas Don £b«-
borg {in SRittetfraufen nm. Don ©eigen»
foug) jeigt W ber (Sfcronift ni<$t fe$r
genau unterrichtet, ©aaber 4>at im 9Wor*
genblatte jur ©a^riföen 3ettung 1866
fo. 311. 312. 329—31 unb im 34.
3«&re«beri<$te be« $iftorif<$en ©ereine«
ton 2Rittelfranfen 1866 @. 103—22 bie
Saaten be« 2aubfrieben«bre<$er« aefc^iU
bert, eublufc au« bem tr^rtytic ju Nürn-
berg umfaffenbe '$erf>anbhingen , über
2$oma« Don $b«bcrg' in ber Sötbltot^cf
be« ütterarifäen herein« in (Stuttgart,
114. $nbli!ation (1873) mitgeteilt;
öob 3"tgenb,ffif4em finb noc$ bie
'Annales1 be« föebborfer $riord Äilian
Seib bei Kretin ©tytra'ge jur @eföi($te
nnb Literatur 7, 657—60 unb bei
Sföflinger beitrage jur politiföen u. f. ro.
$efd)i4te 2, 559—60 ju Dergleichen.
Sibmann irrt, menu er ben ©rafeu Don
Cettingen Don einem gkr^örttage ju
Borblingeu abjiefcen laßt: wir roiffen
au« bem Ätaafc^reiben bei älityfel Ur*
tnnben jur ©eföifye be« f<$tt>8bif$en
8nnbe« 2, 189 (BtMiotfc. be« litt, »er.,
31. $ubt. 1853), baß ©raf 3oa$im am
24. Sunt 1520 Dom ©unbe«tage gu
&ng«burg »eggeritten , at« er jroifäcn
2>onamr<ort$ unb (Sbermcrgen überfallen
unb töbtti^ Dernmnbet mürbe ; geworben
ij* berfetbe erß am 6. be« folgenben
Monate« (@trelin ©cncalogiföe ®e«
f$i$te ber ©rafen Don Oettingen 1799
e. 191). 2>er ju SUtgebtiföt (fö. Don
Xad^au), n>o $ani Eijoma« im Sunt
ober 3nli 1531 getübtet rourbe, begüterte
©feiler fcatte feinen ©tammflfc Dcrmut&»
ti$ )u ©fett fö. Don (Slbogen unb ifl
DieHei^t ibentif^ mit bem im 3. 1520
al« einer ber jpaitytleute be« ^ilfener
Greife« erf^einenben ©tt^etm ©efeUer
Don ©ad^fengrün )u 9ttt*3ebli4 (^alatfp
@ef$. Don ^ö^men 5. 2, 425) ober mit
bem '3örg ©feiler', beffen ein geftünte«
f^marje« ©abelfreug geiaenber ©c^ilb
nebft feiner 2>eDife '©iu ©ott1 unter
jenen in $ol}fctynitt gegebenen SBa^^en
unb $8aWprü$en erf^eint, bie in ber
£)riginal^anbf$rift unferev (S^ronit Dorne
eingebunben finb.
40 £eonbart S&ibmann« C^rontf.
3tem fcarnadj umb ba$ 1530. jar nam er alfo blinter ein toeib, jeu*
get finter, foan, fi$ pu<$ Rippen gein IjauS :c, lieg üne bty gef grifft tefen,
toa$ man im tafr ba$ funbt er nacfyfagen.
■
3ubtn.
3u ber seit toarb bty facty jurifctyeu ber ftat SRegenSpurg unb ben ^
juben vertragen, unb muften bty ftat ben juben für att anforberung
geben 4000 unb 5 Ijunbert fl., aber Ijie »ad fain fertuft, ben man Ijet mer
ban nocty f o biß teuer pfanb, man barfffc aber nit fagen ; item bem $au*
Öfterreicty furo en>ig*c. 400 fl. unb bietoeil ber pifctyoff unb fein cterifei
jum auäfctyaffen ber juben au$ geraten unb geljotffen Ijeten, fo begerten w
bty bürger ein groffe fteur an fo. ja man fofl nur entgelten unb nit mit*
genieffen.
Da iutb |id) nnratt u. (icur.
am 16. julii, freitag l, ijaben ein inber, äuffer ratlj, au$f$u$ ire
ratljäpotfctyafft , brei bom inbern ratlj : £>an$ Dfenped, fctyultljaiä, ©ig* *5
munb ©ctytoebß, Urban Zxnnd l, £an$ SReif olbt ftatf Treiber, bom äuff ern
ratlj : $an$ SWeif ner im nrirbt, i'orenj 3D?aier , ©rofctyß, fctyufter, bon
ausfctyuä : ®öj, fctyneiber, Utritfy ^ßucfman, 91. ©Ruberer ju aßer geift*
üfait geföidt, ba laffen inen anjaigen , toie gemaine ftat ber juben au$*
91. 43. Raffung groffen nadjtaü leib || mit biß groffen befcfytoerben, fo gemaine 20
ftat bon ber geifttictyen wegen leibe unb leiben miefc :c. biß , biß :c. ber*
fyalben fo foßen fo bt; geifttictyen aucfy angreiffen (unangefeljen ba$ bty
getfttifait ber juben au$fc$affung mit jinfen, fo fo bon ben jubenljeufern,
ber fo eurig al& grunbtjinß muften geraten) , galt aber aße$ nidfo, ein
fteur f otten fo geben , unb toen e$ benneft früntlicfy toer juegangen , toer »
e$ ju leiben getieft, btytoeil fo aber felbä ein taj fetten ffirgenomen , atg
nembücty bom tyumb fyuben unb forbereten taufent , bon fant fimeran
taufent , bon attencapeßen 600 p. , unb atfo bur<$au$ irer tajc na<$ be*
gerten, unb jubem baß fo ber pfanbt mer genoffen Ijeten. item ba« fo bty
capeflen mit aßem nuj aflain regirten unb ireägefaßen brausten, ju* s°
bem baß bty ftifft nit ma<$t fyeten, auffert ire« pifc^off fotcfyä je t^an k. ,
gefefl bty anttourt :
£>ty bon ber geiftüfait fagten, fo toolten biß begeroö eingebend fein,
toeifl inen in folgern auffert ir$ gnäbigen Ijerrn ic. nit gebüret je fymbten,
2. $b. UI. «fo' für lft# (*. \f. feine Stau). 18. etatt '«.' fpfitet lö.'
1. 'jalii' ift ttofyl nur ©Areibtocr» 16. Sluaufl pd bamal« auf einen greitag
fe^en; ntc^t ber 16. 3uii, bagegen bei (t>rg(. (Semeiner 4, 425;.
»
1521. 41
je tootten fo f olc$S an benf etben iren orbinarien bringen , alßban ant*
mit geben.
(Se unb man rec$t ratljfc$tug , ritt bet ^ifd^off gein $o§eu»urg! x,
aljo muften bty tont capitl ir potfctyafft nactyin Riefen.
5 Bamberg. «ufi. i0.
©ambätag am tag Laurenti f am ber piföoff 2 bon Bamberg Ijer,
lag in be^ piföoffä Ijoff, »a$ ein f$end bon Simpurg et semper fretj.
Äutnmrt anff ty |Unr.
Am 18. augusti, »a$ foutag naety assumptionis Marie, ba !a*
w men geriten bet tfyumb^erren frünbt unb auety ber flofterfrauen tc. batter,
trüber, fc$»eger k. , ein itlicfyer mit feinen guten frünbten, in bty 300
pfert. montag lamen fo früe im capttt^au« im tljumb jefamen, bor unb
na$ ttf$, unb befd&luffeu ein antmurt.
(Er^tag gingen f ty auffä ratljau* unb jaigten einem ratlj an , »ie *u9. 20.
,4 ty geiftlictyen , he Ferren unb frünbt, fo beclagten , »ie fo &on einem
ra$ ein groffe fteur teeren angelegt »orben k., »ie»ot aber || gemaine »1. 43'.
(tot berjeit tainen befonbem nactytail nit geliben Ijett, ben »0 ein äugen*
f$emti$er nad^tail bertyanben »er , »ie»ot bie geiftlictyen, ire frünbt,
tili unb alte bon bebften, laifern, lünigen, fürften, ritterfd^afft beftettigt
* fcttreg k. , mit bilt fd&enen »orten , »ie man ban »ol fan], tyebocty fo
foltra unb »ölten fo in ber not nit ein fteur , fonber leib , leben , eer
unb gut bety gemainer ftat laffen , »0 e$ aber , »ie bor äugen, !ain f on*
bere not »er^anben , fo »er ir begern, fo »otten bty geifttidfren hierin
genjticty unbefc$»ert laffen, mit bem errieten, ba« fo, bty bon abl, für ftety
» feite mit aüen iren Ferren unb frünbten »erbinen.
Unb »ölten ein entließe ant»urt fyaben, »ad ir , bero bon 5Regen$*
purg, mainung »er :c. , ob man fo bei iren bribilegien unb bertregen
Heiben »olt laffen mit iren leiben unb gutem , »ie big andere ungeirt
rnib mit neuen aufffetytegen unbectyimmert »olt laffen ; barob fo ban »ol<
* ten al§ ob irer borettern unb iren ftifften gnaben galten.
Her von Ätgcwjmrg antamrt.
§aubtman, f amerer unb ratlj fambt gemainer ftat , »ie»ot fo fi$
genjltdj ^eten mfeljen, e£ follen bfy geifttietyen »itlig unb gern ain na$<
perfide ijilff getrau tyaben , »eil fo ftety aber berfelben fo Jjo$ be*
1. $o$«tbnrg, $o<$fttftif($c« ®<$(oj} in ber ©bcrtfalj. 2. ©corg.
42 Ücon&art ©ibmann'd $$romf.
fd&toerbten , tief; e$ ein ratlj alf o bleiben , holten anäf bleiben bety iren
$abenben bribtlegien gern bleiben taffen ic. , mit gro ff em errieten.
Unb ber obern angejaigten tajrt toarb nit geftanben :c. tre anttourt
nanten bfy bom abü an, erputen ftc$, foletys ju aerbinen k.
(5« nmrben bty fyox &aft toot befeit bife tag fant ßmeran unb
fflrebrunn l gar berfpert.
Ferdlntadus.
oben auff eben angejaigten fontag tarn Ferdinandus k. umb 1
ut in bty na$t Ijeer auff bent »äffet ganj [tili , baß man nichtig baröon
toeft, unb lag in be$ pifc$off$ Ijoff , am montag toiber tyintoeg ; machet
bifer jeit eben ein groffe ftiH unb fordet l)ie.
%u 44. || tianaiiur (tat penr.
SDietoeil nun bty geiftlictyen bty fteur atfo $eten abgefd&lagen, mie ge*
Ijört, u>eft man nit, tt>te man bty fac$ u>ol fett fpijen, unb fanb bifen
funbt, baß man bty ganj ftat jtoifad^ fteuret, baß toa$, ein tyber pürger muft :
itoifactye fteur bifc jar geben (fetten bty juben ju urfac$, ut supra ic.),
ba maß murmlenS genug in ber gmain, aber got gab immer gnab. atfo
maß laum groffer unrat iurifc$en bif $off $ unb ftat getoeft , unb umgffen
Ijart inainanber bifer Ijanblung unb au<$ ber capeüen Ijalb , ber piföoff
»olt fein iuri&bictiou fambt feiner percion befy ber capetten Ijaben , baS :
n>a$ ber brittait in allem, fo gefiel, ttrie auety pifliety, toar groffer unluft
unb fcill tagend barjtonf($en , tt>tc nur ein* tailä gefetyriben ift , interim
tett ein tail bem anbem, maß im (aib maß.
JUttett.
oct. 4. 2lm tag Francisci ift Ijie im tljumb fain metten gefungen , nur
geteut, e« fetten bty fronambter alt fambt ben le&iten piß auff jtoeu
»erfctylaff en , bty fetten« gepett. ift barumb berjaicfynet, ba$ man ber
groffen tyerren bleifc merdfen müg.
Ijcrjog CttdiDig doh Batrtn.
cct. 20. 2lm fontag na<$ Galli ift Ijerfcog Subttrig bon JBaim :c. tyie einge* j
riten, }u fant Smeran gelegen beß fterben falben , ift auety bty aerljör
6. % r>: ijt fpätcr btnjuflefcfct.
1. SreBtunn, tt>efHi$er Vorort toon @t. (Smeram fyinau« führte Bejie&mtg««'
ÄegcnSburg ; borten tok Bei betn JMojte toetje fityrt no<$ ein 2tyor.
1521. • 43
tofetös grtefcn, au$ fo feinb fonft etlicher fürften ret^ fyie geioefen, piß
in 100 pferb, unb geljanbft, mit! unb treg gefugt, bamit aüe fachen ge<
ric^t toeren toorben, aber man funbt nidfa Raffen, ben baß bfy \adf auff
einen monat toarb ei ngef teilt, am pftajtag tyeberman tyimoeg :c. benn
* man »olt ben pif $off nid^i gelten (äffen, fonberlicty bei ber capetten.
SBietoot bfy fa$ toarb angeftett ut supra, fo feireten bij bon 9?e*
genßpurg nit, fonber forbereteu ein ganje gemain am mittoocfyn fant
Sarbara tag auff$ Ijau« unb fcerput inen befy ber leibftraff, ba$ nimanb *><c 4.
tain mein foö tyofen, ber nit berungelt toeer. unb benfetben tag baß tljor
i« ju (ant drateran, bem abt bafetbft ju ttnberbriefj, fcerfpert.
Unb man lieg bty ioad&tpüttt fleiffig aufffetyen &or ber getft(i$en
Wern, bamit laut mein &on inen geholt n>ürbt.
Unb berljatben t>iü poten, fo »ein Röteten, bty fanbt genomen, au$
fo würben etlicher Pfaffen ehalten bfy lanbl genomen , unb am morgen
u auffe ffatö geforbert, gab man inß mit mein toiber unb faget, eß toer
ben »ac^tpütön nit be&otyen.
1 ©aß frfiutß<$er, na<$partic$er $anb(ung $ie getoeft fety, lan ein «" 44'
ifeber ido( abnemen.
Gin antat taglaiftang.
» Wnjtag ben 21. novembris ift tyerfcog Suburig *c. fambt feiner
fruber unb anber fürften retten fyt ttriber ju fant £atymeran eingeriten,
laut bef? nägften abfctyibß Ijalb , ben eß maß baß monat auf*, otfo frei*
tag, famb&tag, fontag, montag gefcanbft K
3tem am montag fant ftatyerineu tag bty fürften, ire rety, einwog.
25 xoäf, aßeß in beß £umnerß $au$ auff ber $aib 2 baß nadjjtmat mittan*
anber geeffen.
Unb am ir$tag barnadfr Ijerfeog tfubtoig :c. fambt anbem retyn aü
ftntoegt unb funbten bty fachen nit ergeben ober ju beriet bringen, ban
ty &on SRegenßpurg motten fainß loegß am re$t nidfo begeben unb puten
30 baß re<$t, bar&on man nimanb f Raffen lan. unb fam blj fad^ alfo für
baß fatyfer(i$ regiment, toetetyß berjett ju Nürnberg toaß.
8. 4far?T ftott »(hoff1 $f. 10. »»cifpcrf ifl fpäter $injU0ff«{>t.
1. ©erneutet eriwtynt (4, 436) (eine 2. 2>cr®afu)of jum 'golbcnenÄreuj1
am 21. 9iot>esnber, fonbern eine am auf bem $aibtolafee. ©te&e <£. ffi. 9tai*
SRarientagc, ben 22. 2)ecember, ftottge* mann 2)te Äatfer^erbcrgc gnm 'golbenen
fnnbene^erbanblun^. 9nf (enteren Sag Ärcu^ in SRegeneburg (1869). 2)cr
fallt jjebo^ f"n äftartenfcfi, c« koirb alfo Familienname bcö bamaligen ©cfl^er«
9Una Opferung, ber 21 . 92obember ju $anl 2^. totrb anbenvSrtd au$ Säumer,
testen fein. Zäunte getrieben.
i
44 Seon&art ©tbmann'ä (jtyronif.
Unb bajttnföen fliffen ficty bty bon SRegenSpurg bitt lurjer griff,
n>a$ inen müg(ic$ mar.
3tem maifter 3örg, ein fd&nitarjt, ein alter pürger, Ijet jtoen fopff
mein &on Oberminfter geholt man forbert in auffä Ijau«, miemol er auff
fein fterben nam, er Ijet be$ berpofc nit gemuft, fo muft er auö groffem 5
pttt Ijunbert 1 gutben geben firaff .
2öte man ban audb 'ein a(tf arm meib, fo petttet ic, Ijet au$ ein
mein geholt , bfytoeil fty arm ma$, f 0 füret man fty auff einen tarn auf;
ber ftat, fo fuubt nit geen. ber bing gefd&aljen tegtid? , rote menig(i$
ban fad^. 10
»1.45. || j)ig jör ben 8. decembris ift Ferren ßorenjen ©ctyab, ein for*
Ijerr ju attencapetten, ein munberparlic$er biebftatt, ob 500 fl. gett unb
merb geftofen »erben, im mar eingefroren, bfy trugen ba$ f$(o£ ab*
gebort, burc$ ein fenfter aug* nnb eind&omen, fyat nimmermer, mer e$
getljan Ijett, erfaren lünben. is
3tem bifen ab&ent $et einer ein teein geholt in ber Ijeren fetter,
f 0 er }u bem fegenden fam, maint ber fegend, er mott gelt umb mein ein*
nemen, ba mott ime berfelb bty tafetyen räumen, riffen fo mitananber, ber
f<$eud ma$ in fetter enttoffen, fyt ber ein murffoeit naety im hinein ge*
morffen unb enttuff, e$ ma$ umb eins in bty na$t. 20
»i.46. ||1522.
Anno domini 1522 am 13. januarii ift ju Nürnberg öor bem
regiment ein gütlicher tag jmifctyen bem pif$off unb ftat gehalten mor*
ben, aber nidfo aufejerictyt.
3tem bty gefanbten bom raty mafenb ©tgmunb ©etymebt, $an$ 25
£>ejer, $anj* Äijtaler, boctor SRenfurt K
tiarMatt von parf äffen.
Sin garbian Don parfüffen, ein pöfer pub, be$ jotners auff ber
prüden fon 2, Ijet gefagt : '& mirt nit gut fyie, xäf mafdj ben mein §enb
blat ttinab
ber «JJaffu*
feer tyenvtid
fcttficn.
1. S)er 8fc<$t«rat& Dr. SMepoIb bon 4, 475 3fom. 878) offenbar mit bem
$trnfofen genannt föennwart (Oememer ©uarbian 3o$ann (Srber, »clever im
4, 408) . 3. 1 526 gum ewmgeltföen ^rebiaer toor*
2. ©cmctneiibeutipcivti^n((£^ronif gefätageu würbe (©emetner Ätrt&en«
1522.
45
in her mfin$, Pfaffen unb nunen blut, iö) mu« Ijaubtman barfiber fein*.
fft im ein toeifj Ijofeu unb toamma« &on gutem tucfy, alte« jerfejt, (äffen
machen.
©a ging ber prior bon brebigern ju in §erab in fein fird&en, ftrafet
5 in umb fold?« , ba Ijet er ben alten bater bor fant 2lnna attar mit einem
engß fc^tr erf dalagen K
%m mittood^n ben 19. febmarii toarb aber ju Nürnberg tag(aift
infamen be« pifctyoff« unb ratl), unb mer teg, bfy nit gefcfyriben fein, aber
nichtig geljanbHt ju einer beriet.
w Sllfo »eilt man in Ijanblung ftunb , ba machten bty jungen pürger
am afc^ermittDod^en ein $aut juegerictyt jum fd^ujen, barauff fty ade
Wreiber, lebiten, f o fo ankörnen motten, aucty einen briefter , bret^ te*
*ten fetten gefctyujt, barob ir ein taite fetten gemurt.
t)a ging 2lmbroft Smman be« raty« bety ber nad&t mit ben u>a$-
» tern umb, unb tourben 1 1 fctyreiber unb jtoen lebiten , too man fty fanb,
etlty aug ben petten, unb füret fty unber ba« §au«, unb ee man fty pre*
fentirt, tourben am freitag umb completjeit ain (ebit unb 3 acotiten mit
ben ftatfnectyten öffentlich jum t^or auggeftirt.
Der te&it unb ein acolitus fupplicierten an einen ratlj Ijie, briefter
20 jn toetben , fein am freitag &or reminiscere toiber Ijereingetaffen. swöij u.
|| ßtticty au« inen jugen gein Nürnberg , »ölten bafelb« bem regi* »i. **•
ment clageu, loa« fty aber au«geri$t Ijaben , Ijab i$ nie erf aren tonnen.
Da« työret \6f aber, toie bie gefanten bon Nürnberg Ijer einem ratlj
einen jornigen brieff gefctyriben , unber anberm , toa« fty ju Nürnberg
25 nnt gteff er müe in biß tagen Ijeten gut gemalt , ba« foürb Ijie alle« in
einer ftunb berberbt.
JtaUanH.
3tem faifer Äaroll ber 5. $et ju Sttailanb 900 tapffer med^tig
purger relegirt, bon »elcfyen ben 28. marci, toa« freitag bor letare,
* 55 tyerd&omen, ban fo »ölten nur franjöftfcty fein.
reformatio« @. 42). Mein ber bier Qe«
tyrw$ene iß nacb Sibmann'S (Srj&blung
m. 50 im 3 1523 bur$ bie ftäbtiföe
Seborbc für immer au« feiner Stellung
entfernt tcorben. $ietteid)t toar eS SRel-
$ier ©ertntber, ben ^ariciu« 9te$ricbt
ecn allen Stößern in Kegendburg ©. 456
*mn 3. 1519 al* ©uarbian aufführt.
&ber föetut aflerbing« f$on früher ein-
mal, im 3. Ial5, bem Ätoflcr t>orge*
ftanben $u fein fltoriciu« a. a. £).).
1 . 2)aß biefer 'alte Barer' jener 2Rort *
gärfl gewefen, ber bei $artciu0 9to$ri#t
Don allen in SRegendburg gelegenen (51ö«
flern @. 416 gum 3. 1520 ate $rior
aufgeführt n>irb , jebo^ a(« fo%r fünf
3a^re f^a'ter au« bem ftlofter cntn>ic^ unb
(peiratyete (Gemeiner \, 546 f.) tß föfter
in glauben ; bie frieren toec^felten siern*
ii^ oft.
46
Seoufart ©ibmann'« (£$ronif.
3tem fo fetten einen teutfetyen fetten , ben muften fo in «er coft
galten mit 6 pferben, lag jum @$edenpacty l, ein lieber muft fic$ atte tag
ju jtoaien ma(n bem tyaubtman aigner perfon in fein Ijerberg ftetten,
»ott er für ein tor , f o muft er ftety anfagen , fetten nit mer freist,
ba* ein iber moetyt tyerberg nemen, n?o im Ijte in ber ftat gelegen n>a$,
lagen alfo Ijie pifj auff ben 28. maii, fein fo att toiber Ijaim unb ba<
fyrim iro ein* taite bty fepff abgehauen \
gtaii so. Ättdjatag.
SMfc }ar$ $at ftety ju SRürntoerg am fontag letare ein reietystag an*
gefangen, am montag ben leften marci ben erften rat$ gefeffen 3.
£)ifc iar ift ba$ Ijeiltumb nit mer geunfen »orben , ben ber ftul ift
jubrotfyen toorben, toie fernen am 41. Uat.
Slber umb bty ftat ift man no$ gegangen.
3lm 9. junii ift Ferdinandus Ijie bauffen am $off auff bem toaf*
fer fürgefaren, über naetyt ju ©irb4 btt) bem pifc$off gelegen.
9m (ejten junii fyat ber piföoff ein betyurtf ju Nürnberg getimnen,
bfy capetten betreffen.
«. 47. || 3tem fambätag ben 24. maii Ijaben jtoen Bürger be$ inbern
ratlj« tyie, ©teffan ^ofinger, 9i. Sttarperger, am marf &or ben pxcU
\~
%*
1 . 2>a« $au8 C. 8 am oberen 3afob«»
plafce, in ben ©iegetyrotofoflen als 'gegen
ben ^rebigern unb ©t. 3acob über'
Üegenb bejeic^net (SReumann) , na<$
©uutyelj&atmer 2, 832 bem ^rüfeninger-
$ofe (B. 8) gegenüber.
2. lieber biefe 3Raffenbej>ortirung,
bie o$ne 3u><ifct mit ber im SRobember
1521 bur$ ein taiferti$e* $eer erfolgten
Äeftauration granj @fona'« jufammen-
$ing, nnb »oju »a&rf<$emli<$ bie fBic»
bereröffnung beä Äriege« toou ©eite ber
granjofen im attärj 1522 ben anflog
gab, flnbe i<$ feine <Rac$ric$ten in ber
mailanbiföen ©eföufcWUteratur. @etbjt
9ttorone, ber boa) bi« jum (Sinjuge be«
$erjog* (4. tyrit 1522) bie Verwaltung
ffl&rtc, erwähnt ni$t0 baöon in feinen
'Ricordi', fotteit biefe (burefc Dandolo,
Mil&no 1855) Veröffentlicht ftnb. Unb
?;erabe für bie erften töegierung«jabre be«
efeten ©forja ieigt ba« 8r$i* &on
©. gebele ju SRailanb eine große Sücfe
(3. Mütter im SRotijenblatt ber SBieuer
«fobemic 8f 103 unb im Srcfci* für
Äunbe ößerreid&iföer ©ef($icbt«queflen
27, 347). *u$ 2e*a in feiner StorU
documentata di Carlo V. in correlazione
all1 Italia (vol. II Venezia 1864—66)
f$n>eigt über jene« (Sreignig. 2>oc$ ift
menigUen« ber Stafentbalt Don einer 9n«
ja^l äftait&nber in ^egen«burg ju ba*
maliger £eit verbürgt, ba ©emeiner
(4, 468) tn ber ©tabtfteuerrecbuung ben
9^acbtt>ei« fanb, tag @o(cbe bem ftatye
ein ©aftmabt gegeben.
3. <Rac$ ©emeiner 4, 459 würbe ber
9?ei$9tag am 26. iOTär* eröffnet ; nacb
©ucbotl? <$ef$. gerbinanb I. 1, 136 toar
jener juerft auf ben 1. 3Ha'rj autot*
febrieben, bann aber, ber fteigenben Xür*
ifengefabr roegen, bie (Stöffrmng auf ben
12. gebruar angefe^t roorben. 92acb
9tante 2)eutf4e @ef$. im 3eitatter ber
Deformation [@a'mmt(i$e Serte] 2, 29
ift ba« Slutfcbreiben auf ben 23. äRärg
Dom 12. gebruar batirt, unb roar am
28. 3Äärj eine 9n)abi ©tSnbe 3U gegen.
4. SBSrtb, ebebem ^o4fttftifc$ regend*
burgif^ed <@d)log Bftiic^ t>on Degen«-
burg, n3rbli$ ber 2)onau.
1522. 47
jxncfen betyn tyumb ononanber geraufft, fein Don einem ratlj $art bar*
mnb geftrafft toorben.
6ai)ni.
8m tag Alexi ift boctor Stewart bon Sgl, $erfcog SßtOjalmS ratlj, 3uu 17.
* in fa$en bty geiftlid^en unb pürgerföafft betangenb, fonberlic$ ber trfot
mit ber capetten, et(i<$ tag in fachen getebingt unb baljm bracht (er attain),
yttf) e* toolt btj !aj )>ftnnig »erben, ba« e« am fontag ben 20. junii l
ton baiben .tatin t>o($omtic$ compromtttirt unb benfelben berpentt ift
toorben, unb alle fac$ p\% auff einen au$foruc$ in geuten frieb geftelt,
»ba« tot }u fant (Smeran miber auffgetyan, unb tourben paib tait fro,
ban e$ loa* jeit, bie jirung ma$ ju baiber feit groß.
JLuifptuQ Ht »ertragt.
9to<$ bem compromtfi ift ber antaä gemefen , ba$ bebe tait, ber
pityoff unb ein raty fotten ire antoetben unb pottfd^afftcn mit gangem
" bobned^tigen gtoalbt gein ÜÄünc*)en Jörnen :c, ba$ alfo gef<$a<$. ba«
felBft toarbt atter trfatt, jtottrac$t unb foeen in betjßjen Ijitfcog SBityalmS
Eingelegt unb ju guten frünben gef proben, bem piföoff btj capetten,
alle* gefeeü barjue gang unb gar abgebrochen unb benen &on SRegenS*
purg in nichtig je reben :c. , bagegen bem pifc^off brittyatb taufent gut«
* ben gefproctyen, barauff fott ein tait bem anbern tyan, mag im tieb fety,
unb bty fad^ na$ bem peften tool berbrüfft unb »erfigettt.
6$ ffü fc$ir ein meitt geljotffen.
djUrretfl.
Dig jar %at Ferdinandus , er$erfcog ju £)fterret<$ :c. , Ferren
* äßi^aet bon ©njtng, Ferren 3ofymfen Don 83uc$am unb fonft iro jetyen
in ber SReuenftat bty f5pff taffen abbauen.
[In btefer ©teile fei roiebergegeben, roa« auf einem CtttartblStt^en fttty, ba« in
ber Originalfraubförift na$ ben mit SBaWen unb ©a&lforfic&en bebe(ften Blättern
6-17 eingeflebt bie alte ©ejifferung 17 trägt, tyer mit 17» bejeic$net ift.]
* 1522. »1.17«.
StytoeU &or aucr) toappen unb reimen $ier einpnnnben , fein bife
tatjue gefd^riben toorben.
9. 'forten1 ju Ufen 'gueten'? 30. 3uerft 41523\
1. öc^l nur »erförieben ftart 'julüV
i
48 fanftart SBibmcnra'* ^rcntf.
I)a Ferdinandus, erjfcrjog ju Öfterrety, im 1522. \ox jur 9teu*
ftat bety ffitcn lief* iret 12 b^ föpff abbauen, baffelb Jar am tyerbft —
im 23. — maren it 8 $ie, fo benen entlaubten gefreunbt mürben, jum
STOüfyerger auff be« ijirfeogen Ijoff,1, fetten nur ein bietet, tieffen einen
malet auff parier an namen unb jal bifc reimen in ber ftuben jetl an* s
Haiben.
1 . ÜÄan etet nun latyber an re<$t
für armen Ferren reichen fnectyt.
2. 3$ fcarbt, alg men unrecht jergee,
fo murbt fein nur tye (enger t?e me. io
3. Der §unbt fytt teber gfreffen,
toenn man feinet binftä ttrilt »ergeffen.
4. SDtan mereft bety bem ratty tooü,
. mie man ben Ferren tyattten folt.
<bi. na'. 5. || (Sin »eifer ffirft gern Ijat iv
loeite lanb unb engen xatif.
6. Skr mit gma$ gern fety,
ber »on ben fürften fetten bety.
7 . Der fürften Ijer j unb ir leben
erlennet man an irem r abgeben. 20
8. Sanb unb teut öerirret ftnb,
voo ber fünig ift ein finbt.
(5$ Ijalff fo eben nidfo, fo Ijeten btj iren verloren, unb tote ber fymbl
im bruef ausging, fo fetten fo t>aft übt getyanbtt , barumb iren Ion pxU
i\ö) genomen, ic$ maifj nit , got aber toaifc, au$ bty, f 0 bei ber Ijanbtung to
getoeft fein.
Exitus acta probat2.
3. Dit 9ttta)ttytmg Mm 23.' «ft »en tafethn $anfc eingefügt.
1. '©erjog^of &teß früher ber aanje 2. Hm 23. 3ufi 1522 entfAieb cm
'alte Äornmarft\ jefct no$ ba« ©ebaube bon (Srj&erjoa gcrbtnanb ju ffitener*
G. 50 unb 51, toormal* an$ ba« baptri- ftenftabt J>rajlbtrter (SenAt^of ben
fefa SRantfeau* genannt an ber ©eßfeite ©trett, toelctyer fett Äaifcr Sftajrrariltan«
* bet ?tafcc«. $ütgang a&tfcfcn ber *on btefem unb
1522.
49
j| 2tm montag nad) be$ fettigen creuj tag erljeljung ift pifc^off t>on si 47.
Saljburg * §ie eingeriten unb auff ben Serbinanben l)ie getoart. stpt. 15.
8m irc^tag nagft barnacfy erjtyerfeog Ferdinandus aucfy fyie ein*
jeriten unb mit inte tyirfeog (Srnft, piföoff ju $affa , margraff Stlbrecfyt,
j^matftcr in ^reiffen, graff ©artljotome &on $ennenberg! , Ijaben in
700 p ferb gehabt unb am pftnjtag naefy t\\d) all mittananber gein SRürn*
tag auff ben reid&Stag.
9m ftrcfytag Eatherine ift unfer pifcfyoff Ijie erfte« malt naäf ber
Nberifyung bon Erhardi Dotier mit 20 pf erben in fcfyiuarj, tt>a$ ber 25. 3™. 8.
noTembris, eingeriten.
3r$tag am anbetn decembris ijat ptfcfyoff ben Ijaubtman, ein
ganjen ratlj , ob 80 perf onen gehabt ju gaft mit tpctb unb linben , ein
fafi$« panefet gehalten mit tanjen ic, bamit ber alt grell aller Ijin unb
'5 ab fe$.
Daruacfy am ircfytag f)at ein ratfy ine l)inte>iber gelaben gein Ofen*
pdra2, auc$ allen (uft gehalten 2c.
3nDtu.
ÜRontag am tag coneeptionis Marie fyat man Ijie bety ber neuen a«c 8.
* ca)>eUen unfer lieben frauen ber . tpei^if^off ein juben (ein groffen
f^alcf) getaufft, ber abt &en ©riffling 3 Ijub in jum tauff , boctor SBatlja*
far (ein erberS tyerj) tljet ein prebig 2c. er tljet erft groffe fcfyalcfftüd , in
summa : e$ ift eben, totxx man einen juben taufft unb ein toolff Ijainlicfy
gooent k., fo laffen fty bo$ irer tücf nit
13. lgan}tn* mit rctf?tr lintt atfcfcricbcn.
ber ton einem Zweite ber Bßerreictyiföen
ftmbflanbe eingelegten Regierung ge*
axiltet. $terauf warben jtoötf Don ber
festeren Partei gefänglich eingebogen unb
frrojefßrt, aber nur a<$t berfelben, nä'm«
l\d) bie gretyerren 2Ri<$ael Don (Sifeing
onb 3o(pnn Don ^uebbeim am 9., bie
$ottoren 3flartin ©iebenbfirger , aueb
^üpini^ genannt, unb 3ofyann Dinner
nebfl ben SBiener ©firgern griebrieb
JUetfct, ©tepfean ©<blaginttt>eit, Martin
& fester unb $an* ©<b»arj am 11.
jap beffelben 3a^re4 ebenbort bmge«
richtet. @. $ictor b. Ärau« 3ur ©e-
Etittfd-rmifcn. XY.
febiebte Oefterretc^d unter gerbinanb I.
1519—22. ffiien 1873, »0 @. 78
Bnm. 2 ein alter 2)rucf 'toabrfcbeinlicb
au« bem 3af>re 1522', betitelt 'Srfcer&og
gerbinanben urtel jtoifc^en bem rc^i-
ment unb ber tanbtfcbafft in Dfterrcteb
fo totber baSfelb regiment geßanben fepn*
(4 leiten) angeführt nrirb.
1. 3)er 5tarbinal2Rattyäu$2angbon
Seilenburg.
2. 2>er @cbuttbeiß $an« Dfenfcecf
befaß bamal« ba* $au* E. 154 auf bem
jefcigen sßeupfarrplafce (9ieumann) .
3. ©eorg <5ggl (Mon. Boic. 13, IX).
50 ftonfyart SBibmamt't Gfcrontf.
Cematjell.
Wtajtag btn 11. decembris umb ba$ auäfctyta^en ift frau «nna,
Ferdinandi gemoljel, ein geborne tintgin Don Ungern, Ijie ba$ erft maß
eingeben, Ijat bety 2C* gerüfter pf erben gehabt, 19 Juncf frauen geriten,
ein fenff ten , ein gutben toagen , alg Daft föfttiety , fonft fiben »ägen mit -
**• ^s. fraueniimmew, am freitag ftili gefegen, || am fambstag nriber totd auff
Nürnberg jue.
3tem bty 2$onau toafc bifer jeit f eer groß , lieff über alt f$lac$t
au$ , me(c$$ ban f eljam tt>a$ bifer jett im \ax, ben e$ lam nit Don fetyne
ober bom et$, fonber Dorn regentoetter. m
3Mß jar toafenb fer »arm toeinacfytfeirtag, am foeinacfytatoenb nac$
ber DeSper $ub e$ an unb regnet bty ganjen na$t, f<$ir ben fettigen tag
barju.
ixe. 2s. £)octor SBalttyafar Derfammlet fi$ fontag ber finbten tag ju ben
parfüffen, ma$et ein proceffion gein unfer lieben frauen , lieg ein totgen is
tragen, tljet auff ein groffen fd&alcf , er toajj ein gute jett nit fyte getaefen,
ba brebiget er }u unfer frauen am blaj, unb fo e« regnet , fo prebigt er
ju ben auguftinern. es toolt im nit geraten, man fennet in )u tool, mie
er$ ban ju 35$at$ut fe^en lieg , ba er gefangen unb Dergagt n>arb Don
feiner unbertauff toegen , unb julejt ju Sien alf? alter toibertäuffer Dat* 2»
ter Derbrentt.
35ift jar im fummer, freitag na<$ Alexi, ben 18. julii Ijat man
ein alt toeib ertrendt, Ijet Dil geftolen, f ty [teilet ftc$ nit anberft , als mer
fty unfinnig getoefen, toolt fa Diüeictyt bamit gerett tyaben.
»I. 48'. || 1523. 25
Sgloffer in f retten.
Difen früefing ift ein feljamer frieg getwfen , jo<$ ber f<$toen>if<$
punb (toie er berjeit toa$) in granefen unb jerbraefy ungeferti<$ in 40
tag 24 raubfctytöffer, barunber etliche ba^ffere janerben^eufer tourben. e«
toa$ aber ber punb ftard, unb tyeberman baDor erfcfyrocf en , ba« bty ebl* 30
leut fro mürben , ba$ fo mit faren leiben barfcon famen. ba$ erft f$to§
SJelbetg tigt 1 meil toegä Don fd&toebifctyen $afl, warb Derprent auff 12.
junii.
10. Eintet 'teaemoetter', ifk mit letberfcint« bemetft: '3* bab in eijU be* fdjreiben« jnjatj netabl über»
ftben, forum in ba* 21. jai «feit, fo erft an lifem blat feü ffcn. Vide fo. 48* (fpfttet coniflitt: 45).
— 3d? babe bie bftteffenten Stellen b*« in ben tejt einaerücft. 21. 9{aA ^erbeentt* oon anbetet
$anb bet Wütfwei« : 4vide supra f. 37*. 27. 'fdjmeiivtft* flatt 'fd?»e»ifdj' ^f.
1522. 1523.
51
10
M fö{<tf
lj
93clburg
Slfcfytjaufen
yiüvcxibaibatif
«ue um 1000 fl. braut*
2Baltman$ljofen
(Snofca
SReiffenberg
Zxnwaä)
Srügetftam
2llt< unb 5Reu*®uteuberg
Obrat
SBattftain
©attenborff
©parnecf
8Bet$ffelborff
«H&botff
£amer$!jaim
Dictcn^ofcn
»tyercf
29re$tl?o()f?aim
12. junii
14. junii
Ipm • • •
/ . junii
7. junii
18. junii
Derbreut I
auff fceu
23. junii
23. junii
26. junii
4. julii
4. julii
8. julii
1 1 . julii
1 1 . julii
10. julii
10. julii
12. julii
12. julii
22. julii
22. julii
25. julii
27. julii
ii
|| ©j§ 1523. jar am 16. februarii berbrcm ba$ muf$au$ ju si. 49.
* fönt f)atymeran bety ber nactyt, eiu groß feur.
1. 2)<r fcfyoabifctye ©unb unternahm
tiefen ai6 'frantifc^er itrieg' betanntett
3a0 gegen $an* Xtyoma« »ou $lb«*
fcrg (f. oben @. 38) unb feine Reifer.
$frglei$t man bic ton ©aaber im 9n*
ieiger für Jhinbe ber beutfäjen Soweit
18ö6 9fr. 1—3 unb tmeberum in ber
mUct\>tl US littet. 93er., 114. $ubt.,
«es »eifcenftein in : '2>cr ©<$tt>a*bifc$e
8nub in Dber»granfen ober be« §aufe«
Bpnntd gafl\ Seimar 1859, von
ftfyfef in ben Urfnnben jur ®cf<$ic$te
tef f<$»abifc$ett «nnbe« 2, 272—4, in
tnsfm*' ^»abtfe^er (Jtyronif (überfefct
ben ftoferj 2, 203 nnb in Äilian geib'S
'Anwies' bei Hrctin «ertrage 9,1042—8
»itget&riftcn $erjeic$niffe ber eutgenom«
menen ^Hafcc mit bem borliegenben, fo
erfe^etnt biefe« ^tnRc^tü^ ber tarnen»
fcfcreibung unb ber »jeitangaben im ©an»
jen al« eine« ber befferen. $on ben ge-
nannten Orten liegen: Ceüberg fö. t>.
#att, ©ojbcrg, Ober- unb Unterbafba$
im babifetyen, 2lfc$$aufen unb Salb«
mann«fcofcn im tottrtembergiföen gran*
fen, 2lub nnb föeufjenberg in Unter»
fronten , ©nofcfccim , 2)ieten$ofen , $b$«
berg in 9Rtttelfranfen, Zvtppad), Ärbgel*
ftein, Alt» unb SReuguttenberg , O^en-
rotb, SöalbfUin, ©attenborf, ©parned,
©eißborf ('Seufcffetborff unb 'Sigborff*
fallen jufammen) in Oberfranfen, Zaq*
mert^eim unb ®erto(b6$eim im baiert-
fd)cn ©efyoabcn nörbud? ber 2>onan.
4*
91. 49'.
52 Seonfart 933ibmann'3 (tyronit.
<£$ te>a$ ein fr3U$e fafcnactyt, e$ tyaben ob 10 pax geren
fielen , ba« barbor lang nit gefcfyeljen roa$ be$ Irieg Ijalb , f c
be« pifc$off$ unb ftat lang ge&eret Ijet , barumb e$ ban auefy ge
»orben, e$ folt tj alft u>ol ften :c.
fnajaintr.
3n bifex fafjnacfyt ift einer, genant 5R. Sugftainer, boctor,
tau ebt, ein übergefctyidter gefefl, aber brauet alt p$% griff, et
tuaiba, man fagt auefy gar be$ dürfen unb etlicher fürften biner
faft getieft ic, ju Slmberg gefangen unb in ein eifneä gitler
gelegt , baran er in bi 2 \ax lang lag, unb bc$ ber ßblicty, fr:
fyif feog griberiefy k. , auf} erparmung auf 30 pürgen, eitl ebtlei
leb ig, er Ijtelt aber nit, toer biß bon tme, granjen bon
franjofen, roaiba unb anbern berretteriföen practiciernä, toiber
majeftfit gefäen , ju {^reiben :c. , in summa : er ftarb elenbli
pif cfyoff $ Ijoff l)ie , f anb man in tobt im pett , ban er barff t fi
feljen laffen, ba$ ine ber frum fürft, unfer pifcfyoff *c. , nur tool
burefy gotteä »itten behielt, er roer fonft auff ber gaffen geftorbe:
Cammr.
©ifc \ax l)at fiety Ijie ein neue orbnung angefangen , ba$ a
tember ein anberer camerer »orben ift, ban borljin Ijat einer
iar miffen camerer fein, ba$ feer ferner getoefen ift.
II *4etu.
(Sin briefter, eine« bürgert f on, Ijer $an$ ©ctyaetfl , ein
ju fant $aul£, ber toa$ bejee^t unb roa$ in feine« battem Ijaujj
berg, l)et fein föcfyin gefcfylagen, roa$ einer, $an$ Äijtaler, be$ r<
14. 9ta# Mim' »on $anfc III «ingefügt 'audy.
1. lieber ben töitter unb 2>ottor 1525 (@tabtam$of 1877)
3o$ann&ongu($ejiein, be«@cbult&eißen ju Dergleichen, ©eine SEo
fcon töegen«burg gleid&nam igen ©ruber«» unbefannt, bo<$ lebte er
fobn , banbelt 3örg 2>eutf cfyanb in ber 3. 1533. ©er '»alba1 if
9ta>olntiou«j>eriobel522— 6@.172— 91, 3<tyoa>a, ©otroobe *on @iel
roomit g. 2. Naumann 3)ie oberfcbroäbi* XbronprStenbeut ton Ungarn
f$en ©aueru im SRa'rj 1525 unb bie <5etretär erfebeint guctysfteine
jwölf SJrtifel (Äemfcten 1871) ©. 43. genanntem Sab« (Duetten u
97—8 unb ©ogt ©a$ern« ©timmung rungen j. baljer. u. beurfö.
unb Stellung im ©auernfrieg öon 273.295.311).
1523. 53
fangen, e$ ba$ nad)t, ba« gefd^ra^ gehört, l)et palt bi matter ju im
gencmen, für ba$ l)au$ , hinein begert, er toolt nit aufftfyan, Ijet ine nit
tat ba ftieg man im bfy tljür auff , Ijet fic$ ber briefter feer getoirt :c. ,
fetten in tool tüpplt unb unber ba« ljau$ gcfürtf am morgen prefentirt.
* alfo [teilet man ine auff ber tljumbgreb auff , Rieften in jtoen ftatlnecfyt
ein gute ftunb bor allem bold , barnacfy aufcgefürt, bty [tat, }a ba« pi$*
tmnb berpoten, ba$ ein ungegarte ftraff toa$ , ber ftolj @i$t $reifinger
M bicari, Ijofiret alfo mit ben bürgern, e$ brauten feine frfinbt nac$
2 jaren nriber herein .
» S$ tt>a« bifen tag ein feer me$tig toetter mit plijen unb bonnern.
2m fambstag quasi modo geniti ben 10. aprilis l lamen eiliger
fürften ratty fyeer, gingen 8 tag ade tag bor unb nacfy ttfd) in bty rätl), toa$
an ganj fyatym(td)e Ijanbluug.
fiifbspfttff. SKai 1.
ü am freitag Philippi unb Jacobi ift ein pfaff , Gmeran SKincfc
mair, ein« reiben paurn fon ju Often, ein beneficiat jur alten capeHen,
bei $er ffiiüjalm <ßreinfinger, tljumbljerr unb official*f Raffer an offnem
biefcftall betreten , fyet im in 2 jaren in bty 500 fl. geftoln unb Ijet alfo
mit biebftal in furjer jeit ob 2000 fl. juftegen bracht, lag lang || gefan* st. 50.
* gen ip be$ piföoffs tyoff, am 12. junii be$ pUtumb« unb (anb* ber«
jagt, ber piföoff nam fein geftoln gut, toa$ ein pfaff, in tyt alle toelt
$tu nimanb toeft, ba$ er ein folcfy pöffancfyt toa$.
©ontag ben 19. maii2 Ijatt Soiblfinger, Pfleger am $off 3, ba«
tattyeuferttofter ju $rie(l 4 eingenomen , et(i$ tooe^en ingeljabt Don ber
15 fürften bon ©airn toegen, pifc er bon ine toiber auägefc^afft toarb *c,
tf fct urfa$, bty i$ nit erfarn funbt.
PftUr-feghlrn.
9m f onnemoenbtag ift bie neu orbnung mit bem petlen unb famlen sunt 24.
Kit ben fegtten angefangen toorben.
7. €utt 'tßreiftnatt' ju«jt '«Prcflng«*. 25. &ür 'ine' fpattr 4imn\
1. Sielme^r ben 11.; toergl. ©e- ®eifj Die Reihenfolgen ber ©eri($t«* unb
meiner 4, 500 — 2. SSerwaltuugSoeamten SHtbaijern« im
2. Der 19. 2Hai fiel bamal* auf Obcrbavenfaen 3trc$to 28, 85). (Srft
«neu Dienstag. 1547 flnbet jl$ al« Pfleger, bann 1547
3. Die Pflege }u @tabtam$of fatte —61 al« 2anbric$ter bortfelbft ein $an«
jj jener 3eit roabrfdMnli($ SBityelm ton ton geiblfing (a. a. O. S5. 86}.
•Nteg, ber unterm 7. Wo&cmber 1524 4. #art&au«*?rityt f. t>. Regen««
« biefer Stellung beurtunbet ift (©. bürg.
54 Seon^art Sibmaira'ä fc&ronif.
CarMan.
*ug. 29. Stet fambätag nac$ Augstini Ijaben 2 ftatfnec^t ben garbiar
fangen unb unbter ba$ $au$ gefürt, ift et gern gangen, unb fo er \
bty tfyür f ott unben hinein geen , Ijaben fic$$ bty ftatfned^t nit bef orgt
er fty Don im toegf geftoffen unb enttoffen, ftcfy aerfätagen unb jum
auslernen, unb »er tool barauff geftanben, man Ijet im ben topff (
Ijauen , er Ijet fiefy toot fo biß feljamer btng &on frauen unb iunrffr
berümbt, in summa : e$ toa$ ein ^öfer pub, er barfft auefy nimmer
ein, pi6 er ftarb, ba trug man in tobten bom $off Ijerein.1
2tm freitag ben 4. septembris ift ein feer groß toetter getoefi
pttjen unb bonnern , ju $fater in t§urn gef plagen , aerprent unb
glocf en jerf deutelst , ju Straubing an bier orten eingetragen , gel
unb f$aben getljan.
Sdjental.
Den 20. septembris, n>a$ fontag bor Mathei, fyat ber prior
©etyentat, auguftiner ortend, Ijie im tyumb ein re&ocation in fa$e
lutterei, er rebociret etßc$ artigfi , btj barnaety c^rifttiety fottten fein
meßten and) getoeft fein. 2
«. «y. || 8lm montag ben 23. novembris ift Ferdinandus :c. mit fe
gemäße! , Ijirfcog Subtoig &on ©airn unb tyrfeog tyfytixw fcon 9ieu
bor bem ausfragen $ie eingeriten, mitooety am tag Katherine ein
Ho». 27. tic^e Ijojeit im frauenjimer, unb auff bem fyauS getankt , freitag Yü
at§ mittananber tyinmeg ju fant §atymeran$ tyor au«.
am 19. novembris aber ein grauffam toetter mit ptijen, bom
ftainblen. bty metter fein barumb gemerdt, ba$ ein fe(jam tounber
jeit im jar ift.
Den 5. julii ift Saäpar 2lmman geftorben, ratzen.
PrcMg.
cci. s. 2lm montag nac$ Francisci tyett bty lutterifcfy fect ein fupptici
an ein raty geftettt unb toottn in irem fin, furj ir$ gefallen*, einen
1. Eintet '©.' oon tafelten £anb, abei mit föwarjei lintt, binjuatfügt : *ber frutn fäalef,
au$ ftet fo. 49' (fpätcre Gwectuu 46). 17. 18. 'u. — f.* ij* fpatet beigefügt. 29. »fectl
•fect- «f.
1. ©tetye oben ©. 44 &nm. 2. gewefen; ber (Srftere erföeint abe
2. «u« gifdper« ©eW^te bc« Älo- unb na$ 1538 al9 Suguflincrpd
fier« @<$8nt&al (1836) läßt fi$ ($. 27 f.) fflegenefarg fljariem« *Ra($ri<*t
nur entnehmen, bagl515 9gtb ffiilner, atten in föegenö&urg gelegenen (£ti
1530 3o^ann SBagner «Prior bortfelbft ©. 436).
f
1523. 1524.
55
feiger fafcen, ber in ba$ »ort gotted tyelt, lautet unb Kar, toie fo e« nem
nrafagten aber piüxdf 'tüte e$ unfc gefeit7 , fo jagten fotoanc. aber
ein xatf) gab inen einen furzen abfctyib , fo toiften in bifem unb anberm
tool toa* fo tljan foUen.
s am 22. marci, t»a$ fontag judica, ba fetyriren etticfy Bürger bem
boctor Äuguftin ÜÄario, fo tljumbj>rebiger]toaft , ein in ber prebig, toa$
* grog gefc^ra^ , ber teuft fyet f d)tr ein groff en (erman in ber firmen
angeritzt, man f<$rir föon : 'f$(a$ tobt' ic, e$ toarb burc$ gotte* genab
ttrcfyonien.
io ?tab §an* 1 unb SRoftocf touren anfenger, man fing fo, bem <ßlab«
ijanfen mput man bty ftat, naefy 12 tootyen fam er ein, bracht ganje
fejfet öofl lutterifcfyer bieder tyer, SRoftod lag auffm toafferljauS. 2
(5$ ging fetjam genug ju im glauben, toa$ erft im anfang :c.
15
|| 1524.
5)i$ jar 1 524 am 6. januarii i)at man einen Ijirfcogen oon <ßomrn
gcleut, toaS unfer* pifctyoffä fätoager getoeft.3
3tem oon bifem tat Ijaben bty astronomi oill unb groß tounbert
practictert ton einem diluium, aber fo feteten ad, e$ toarb ein jimblicfy
gut tat gleich lainem, bem toaffer aber nit, toie man fi$ beforget *c.4
81. 51.
2a
•roeffrr.
Den 9. januarii tüff in ber na$t ba$ toaffer an unb ben gangen
tag pif? naety mitterna$t, ba ift e$ toiber gefallen, feinb am fontag na$
tity in btj 20 bretytingfaft auff bty Ijiljen bruefen, btyfelb bamit ju
tytoeren, gefürt toorben, mit toaffer angefüllt toorben , auffbtypbben
* gefteltt , ba$ toaffer toaä f o grofe , ba* man bty f eff er mit einer fd^epffeix
über bie bruefen an alle gerüft einf ctyepfft unb füllet , unb ging eins $a(<
beu man« ffoöf über ben pogen unb am tljor am toaffer.
1. 6m ©(anfärbet Ramend $an«.
2. $ieUet$t ber feben im 3. 1390
all ©traf ort genannte fBaffertfcnrm beim
ftebrunn (©<$negraf £o$>ograMifc$e
$efd)reibnng ber ©cflner&orfiabttöcgcn*«
barg« 1851 @. 10). 2>a« am^rebrunn
gelegene ©afferfcm« ernannt ber (S^rontft
raten ©f. 169.
3. ©ielmcbr ftarb an biefem Sage
tmalie, Xoäter be« ^faljgrafen $ l?itipp
frei Sfyin, ©<$toefier be« WbminiffratorS
3ofymn öon dtegentönrg unb @ema$lin
be« $erjog« ©eorg I. Don $ommern*
ffiolgafi (+ 1531). 2)a biefelbe jn Bit«
pettin fcerfcfcieb , fo fann rootyl ni<$t an
obigem Xage ju 8tegcn«bnrg bad Xraner*
gelaute für fie ftattgefunben frtben.
4. (Sine ganj ctynücfcc ©emerfung
ftnbet ftc^ in ben ^eitgenöffif^en 2)«nt-
roürbigteiten be« Xirolcr« ©eorg $tr$*
mair (Fontes rer. Austr. 1. 1, 465).
56 2eonfcart Söibmann'« <5$rontf.
@$ toa$ ein fold^e fordet in ba$ bolf fotnen (n>ic man bon toaffer
ober fintflut faget), ba$ oill meä)tig bürget &ie unb anberfctoo jüüen in
iren Ijeufem fetten.
Unb man machet an ber ftatmaur groffe IBctyer mit gitter , ob e$
barjue lern, ba$ [\ö) Fain toaffert fcfytoelln mecfyt.
Unb tourben big jar auff ben febmarium groß , fd)toer , lang nit
gegeben coniunetiones , tt)ie ban gar bill im brud baroon aufc-
gangen ic.
{Irunl
£)en 14. junü, ircfytag mdf Barnabe, toa$ ein feer groffe prunft *
unber ben pfanfcfymifcen * , oerprunen 4 Ijeufer , gefc^ac^ groffer fcfyab,
bran ob 4 ftunben.
Centatn tjir.
Den 19. junü, toa$ fontag bor Joannis waptiste, ift ein ganje
gemain bei bem aib auff« ljau$ gefordert toorben , ba l)at ein erber ratlj i*
ire Bürger geioamet , ermant , gepeten unb ernftlicfy geboten ber lutteri*
fcfyen fachen falben , bamit fiefy nimanb empör , tote an bill enben fic$
naiget ju auffrur , fä)ir an aßen orten £eutfc$(anb$ nic^j ban auffleuff ,
auffrur, entyörung ter futtert Ratten unb anber$ unfuft, nimanb totft,
toarumb. *
«öt. 51'. II <fs was jnm ttjail (in national2 l)tc.
^ftnjtag bor Joannis waptiste ift Ferdinandus unb fein ge«
maljel, toa$ ber 23. junü, auff bem toaffer Jörnen, mit ein tegat, Lau-
rencius de Campegio, btfe^off bon Jrient3, Jnfc^off oon Sien4 K.
2lm 25. fam SDtatljeuS :c, ptfctyoff oon ©aljburg. «
©ontag ben 26. famen Ijirfeog ffiitljalm unb Subtoig gebrüber :c,
ritten ine ber gerbinanb unb bon ©aljburg entgegen, tourben nit gertft.
Montag all auff« $au$ in bty rätl) umb 8. e$ tourben auc$ fonften
etlicher geiftticfyer unt toeltlictyer fürften potf^aff unb rätlj Ijie, gingen
alle tag in bty retty. 30
üttittooä) an fant Cetera tag tourben fty all ju firmen.
21m pfinjtag ein tanj auff bem fyauS.
1. hinter ben $fannenf($mieben' 2. SRationalfonjil, &on ftehfcm bie
frißt ein ©a'ß($en fttblidj fcon bem in ber f. g. 9fcegen«burger Deformation au«»
©efanbtenftrajje gelegenen #aufc C. 95, ging (©emeiner 4, 513 ff.)
worin früher eine StaptfLt 'ju unferer 3. öernfcart t>on <Jie«.
lieben grau (tnter beu ^fannenfömie« 4. 3ofyann fcon 9fct>ctti«.
ben* toar.
1 524. 57
{JttMgtr.
toafenbt etltd) geterte mennet Ijie, Joannis waptiste ^rebiget
boctor §abri im ttyumb , unb etttc^ mal in ber pfar , am f ontag boctor
Gjf (ber trunden) , pfinjtag ein gtcrt man , toa$ ein prebigermünc$,
sfambjtag boctor äuguftin, toeicfypifcfyoff ju grciftng f nachmittag toiber
ber boctor, ber prebigerminc^ oon ber lieb gott$ unb be$ nagften, toiber
bijj, baä ber glaub alles fety :c, füret bifen tejt : 6i lingwis hominum
loquar et angelorum, prima Chorin. 13, toie man ijt liebet K.
Wnjtag fein bty jtoen fürften SSMUjatm unt ?ubtoig xc. toifcer tyin*
utegf, lieffen ir ratlj tyie, gar ju befcfytieffen.
greitag ben 8. julii fein alle menfcfyen abjogen, ber legat, ©alj*
htj, gerbinanb umb ain$ nacty mitternacfyt auff bem roaffer Ijimoeg, ber
bon Salzburg fein toeg.
Wateten Ijie übtt nocfy erger, loa« groß dicentes, ja eben 'par-
nturiunt montes, nascetur ridiculus raus', toer oor nit fetret, ber
faftet i$ nit.
Ülnl.
©ontag bor Jacobi uerbran bfy mül ju tyiify am SReng l in grunbt, 3uu 24.
unb »arb ber mütter oerloren , ba$ fain menfö funbt innen toerben,
» too er fymcfyomeu toer.
|| Afilkntdjt. 9i. 52.
©ontag an fant 3acob$ atoenb tyaben brety mütfnecfyt ein ftunb bor 3uu 24.
nac^j an be$ Ijerfcogen Ijoff in ber 3einin l?öu$ aß &rety önanber ju
tcbt gefctylagen, fturben in 16 tagen nacfyananber, icfy §ab$ gefeljen, toa$
s fünoar ein ernftlicfys Ijauen , Ijetten alt brety ftben tounben, aü fiben
ttfelty.
Den26.augusti; freitagnactyWartholomei, fieü ein müßnecfyt in
bi) fumpffreber unb jerfnifcfyt , ba$ man am fambätag nur ben f opff ,
frty, fcfyuttern, bty arm gein firmen trug, ba$ anber alles jerlniföt.
* 8m 12. decembris, montag nacfy concepcionis Marie, Ijat man
fteumbgefc&lagen, tned^t angenomen , einen geben aufft fyanb 1 fl. big
gein üJhiran bei 35enebig bem laifer Sarlt , ba ber franjoä barnacfy , ut
sequetur :c, gefangen toarb bor $aoia.
$. '§i — ».* iotfrg(fd?rwb<n.
1. ?tel (SHtyl), ötnBbc rechte fcom fflegen, nörblicty fcon ©tabtam&of.
58 Stottert ©ibmatm'« (S^ronit.
». 53. || 1525.
SM« jar 1525 toa£ ein jetnerti^ feljam auffrürig \ar , fo in tili
menfcfyen gebecfytnü« nie erhört , mie ban bifi im brucf babon ift au^^
flangen.
*4miM. *
$er $aut«'jSc$mibt , ctyortyerr ju ber alten capetten , Pfarrer ju
fant Saffian, l)et an ber ^eiligen brei fünig tag in feiner pfarr geprebigt,
unb Ijet ficty getragen bom almufen mit 2ßaria Sflagbalena unb 3uba:c,
toie ban ftet Mat. 26, Marci 14, Jo. 12, eingefürt: man foH feben,
ti>en man geb :c. , ba« nit nacty gefäecfc , nrie 3uba$ tljet k. b^tpeil nun io
bty famtung mit ben fegHen nocfy neu tt>ad :c, fo fetten ficty bty, fo über
baäfetb almufen gefejt toafenb, angenomen, af$ |foH er fty gemaint l)a*
ben 2C. , unb toarb beSljatb ben nägften freitag auffä ratljauS geforbert.
nacfy bitt reben ic. / hirj er fofl ben almuäfyerren ein offnen toiberruff
t$un, ba$ er aber nit tljun tt>ott ober funbt tljun, ban er Ijet fo nit ge* is
mainbt , ba toarb im lurj ba« pflafter berpoten , fiefy barauff nit finben
ju (äffen :c, toarb t>tH barunber gefymblt burety fein fötoeger , unb laut
barju , ba$ im ein ratl) einen jetl juefcfyicf et , ben f od er auff ber can&tt
offenließ tefen, alfo lauttenb :
Jttü. *>
SBermercft, als ic$ am freitag ber ^eiligen brei fünig tag fcfyirift Der*
gangen unber anberm geprebigt unb eingejogen tyab ba$ ebangelium , fo
melbung tl)ut bon ber !ofperti$en falben , bamit 3Waria SWagbalena ben
Ferren Sefum Sljriftum fatbet, unb aber 3uba$ batoiber gerebt fyt, e*
toer peffer, fi tourb berfaufft unb armen (euten gegeben :c, tote ba« fcon 25
mir unb fonberlicfy mit bem ansang gehört ift toorbeu, bad 3uba$ folcfy*
nit bon toegen ber armen leut, fonber bon fein« geij unb nujeS toegen
getljan Ijet, berfyalben \äf au$ gemelt, aufffeljen ju Ijaben, bamit man ime
nit no$ alfo tljue, tote bie ober bergleictyen toort bon mir gehört fein
toorben, baburety bty erbern berbatter ber Ijauäarmen teut, fo aUain umb 30
gotteä toiden an aüe befölbung tr müe unb artoait barlegen unb bem
treuliety bor fein , bon mir in bif en »orten berunglimpfft ober ate ber*
ba$t geaetyt meßten teerten, ba« alles unb tyebeS toiberfyricfy ic$, ba« t$
e$ nit bermaffen, tote i$ e$ gerebt, mmaint, no$ mein toilt unb mai»
nung getoefen, tymanb bamit je fömeljen, bitt auc^ ade bie, fo mit meiner 35
gemelten prebig angetaft fein folten toorben, ba« mir btyfeffien fote^ö um
91. 53'. gotted || toiUeu Derjeifyen, auc^ ty armen nottürfftigen mit eurm toütbigen
i
1525. 59
olmufen treulichen (ban e« »ol angelegt ift) bebolljen Ijaben, baran tl>ut ir
jotte* gepot unb tie Heb euer* nägften, »ie ban ba« frort gotte« un»iber*
!>re#i$ an bil orten augtoeift unb jeugnii« gibt.
Difen jetü funbt unb »oft et nit fefen, e« »a« im aucfy nit je tljun,
ben er »a« unfctyulbig, alfo ^alff nichtig, er ntuft in feinem l)au« bleiben
*on Erhardi pi% mä) Viti , ba bty geiftlic^en muften bürger werben,
to griffen in fein frfinbt Ijerau« mit groffer müe , aber boc$ an »iber*
»ff.
($« ift ungeferlicty breien brieftern be«glei$en gef ctyeljen , boc$ baft
'* fcürger«finbero, benen ire frünbt mit groffer mfie fyalffen.
g« »a« berjeit ber brauch , »ie leucfyt fic$ ein briefter bergriff, fo
man im f onft nit juemocfyt , fo »arb im ba« pffofter berpoten , unb mit
groffer müe, pife er »iber einfam.
SBa« bom §an« $ortner baftett , ift erft lang Ijewacfc geföeljen,
is rcimbt ficfy aber ba am peften.
4aois Partner, regtrer Us almnfen ift jc^tllng geftorbeu 1531 pjinjtag len
13. julii, ©äs a fontagbud)|tab.
ffiarlicfy obgleich Ijer <ßaul« ©ctymibt bty atmuffterren gemainbt
» $et, ba« aber nit »a«, fo Ijet er nit unrecht tljan, ban e« ftunbt nit lang,
»a« einer au« bem Ijauffen, 5R. Äraberger, !am mit gr offen f<$anben
ban>on, lag et(i$ tag am §off im gtait , aber bamit $an« ^ortner fein
pubenftütf mectyt berpergen bor bem gemainen man , fyatff er im »iber
fcrem , »ie»ot e« ein« erbern ratlj« fc^ulb nit »arb, fonber be« puben
» $ortner«.
Sr »a« ber elttft im ratty , fyat bife unb anbre puberei all angefan*
gen unb alle bing fein« fopff« regirt, got »ol im« berjigen tyaben.
$finjtag am tag Heinrici, ben 13. julii 1531 , ift er jeting ge*
ftorben in ber na$t, »ütenb, morgen« tot im pebt gefunben , unb fo er
» geftorben »a« , ba famen feine pöfe pubenftücf , || feiner fetsamen Ijanb» »t. 54.
lungen tritt an tag, unb fonberti$ mit bem almufen tyt er nie fain re$*
nung tljan unb nur fein« gefallen« mit umbgangen , unb fanb fty nur
über lanb, ba« er ob taufent fl. barein fcfyulbig »a«, ben e« »arb bitt
im anfang barein geben (»ie bty »e(t mit allen neuungen t^ut), »a«
» ban emborrt , ba« ein er»er ratlj nit »ift ober innen funbt »erben, ben
er l?et fctyreiben (äffen , tote e« im rec^t tfyan fyet. barumb obgletd^ folc^e
prebig auff in »er gefcfyeljen, fo »er e« recfyt getoefen, barumb funbt er«
ai% ein föulbiger nit leiben, fonber »ufcty bty Ijenb mit Pilato, iftj auc$
mit g»a(t ge»efen, pip er ftarb, ba fam e« genug an tag.
60 gcon&art Sibmann'd Ctyromf.
6r ift föultljai« getoeft, über SBolffgang Ößfirc&er am regten al§
richtet gefeffen, er »er Menden« bifl bittmat tmrbiger getoeft ban Sigfir^cr.
35a« man f ürofyin jtoen bom tnbern ratlj , 2 &om äuffern , 2 &om
au«fcfyu« ju almu«pflegern bon einem ertoern ratlj gefejt fyat, unb $at
man bem gematnen man toBflen ba« maul foörren (nrietoot man forty
$a(6 nit fyat offenließ barbon gfagt) , fo Ijat man an aQen firmen unb
tljören angefälagen im feiten 1532. jar, tt)ie man füroljin 6 pflegljeren
ffai sc. , a(§ tt>ott man fagen , e« fcü nimmer juegeen , toie »eilt $an«
^ortner attain fein« nu} unb gefallen mit umbgee, unb ift erft recfyt ort*
nung barin gemacht »orten, er Ijat auety fonft allen unratfy Ijie gemalt,
fonberlicty »a« bty getfttictyen betroffen unb ju toiterbriefc mocfyt Jörnen,
foaret er fain bleifj. alfo nam er ein enb :c. Der ertrer reblicfy man
©igmunb ©cfytoebl Ijat mir ba« unb anter« oertraut bon bifem ^ortner.
Den 10. januarii, ircfytag naefy Erhardi, ift ein bürger !jie, ein
fyaubenfcfymibt, ju re$t geftelt toorbeu unb jum brant berurtailt, aber be*
gnabt, ben lopff abgehauen unb in ba« feur gemorffen. er $et geminjt
Pfenning unb geller SRegen«purger, Ijet im bty ftempffel fetb« graben.
*i. 54'. II irattAcc id).
3lm 24. februarü, ift freitag &or Ijerrenfafcnacfyt getoefen, faut ^
2Katl>ia« tag, ift Francisco, Fünig ju ftrantfreiety, fambt etlichen grafen.
Ferren , groffen ritterfcfyafft im felb bor $abia im tiergarten ijart ge*
fragen unb eigner perfon gefangen fambt etlichen fürften unb fyeren :c,
4000 ©cfytoeifcer oerf trieft abjtyen taffeu, ob 20000 erf cfyfogen , tote ban
biß im bruef ift auggangen. 2
Di« jar toa« ein prebiger ju ©aler l bauffen , n>a« alle feirtag ein
groß gteuff Ijtnau«.
Janrnkrlcg.
Sin tounberperlicty feljame auffrur, fo Sutter mit feinem evangelio,
fo er au« fcer panef tyerfürgejogen Ijet* tty ebangelifcfy frei^ait fo $oc$ s
gefoant, ba« ij ade toelt bom pöfl toott frety fein :c. (üffeu bty paurn ju«
famen, ba« man fo nur naefy bem tauf ent muft niberfcfylafyen. man faget,
ba« toeit ob ljunbert taufent erfragen »eren toorben, fo ^anbieten auety
fo grauffamltcfy, al« toer ber Iür<! im lanb getoefen, fürtoar fo grob unb
7. Statt 4532' jirnft 41531'. 10. 'wiraity* ftatt 'uiuatfc' $f.
1. dauern, $orf nörbüc^ ton @tabtam^of.
1525. 61
mntHinn^erfeia , unb btytoeiü e« nur über Pfaffen unb f öfter ging , ba
sä« red^t, ba lachet aüe toelt, f o pa(b f t> aber bty fd^öffer brauen , ber*
prameten, bty ebüeut bergagten , ba loa« ade toctt auff , unb ber fäxot*
tDity punb, ber bajemal nod> toa«, Ijet aü fein fyenb Doli je f$affen, unb
$ man fölug ty aucty unj>arml)erfeiglid>, grof? puffen, e« fyalff f onft nicfyj
anginen, to^c e« aüe« im brud ausging, Ijie« ber paurnfrieg.
Unb e« n>a« bty getnain fag , toen ber gugftainer , tpic f ornen im
jar 1523 fo. 49, granj bon ©igfing auc$ in bifem jar nit ctfc^offcn,
utfo. 51, ber fünig bon granrfreic^ nit nibergetoorffen »er »erben
i" unc Ipten bty jeit für bty fyanbt pxafy, ba« müe unb qjtoait »er barau«
»orten.
II Aber rin fragt Raufen {tortntrs. st. 55.
üßontag am tag Philippi unb Jacobi ift ber l?ocfytoürbtg, burcfy* a»ai 1.
knotig # tyoctygeporn fürft unb fyerr Soljan« , abmintftrator :c, pljalj*
» graff befy SRljein, tyirfeog in ©airn :c. §ie megfgeriten ju feinen brubern
terpaurn auffrur Ijalben, ban e« fetten at fürften je fcfyaffen aü ir
trab bot.
älfopalb am ircfytag ben anbern maii Ijaben camerer unb ratlj fyie
ire tljor tool befejt unb ben füttern ernftticfyen bebofljen, lainen geiftlic^en,
»arm ober retcty :c. , münc$ ne# nunnen, iro fain« ju fainen tljor au«*
Raffen, berljalben fty genugfam gefangen tourben.
Ungeferftcfy um 10 ur ber Kamen finb bon camerer unb rat ire
ratö|?of<$afft mit namen 3örg ©cfymtbner, $an« lumner be« inbern
ratyi, 3obft Ort, gotbfd&mib, $au(« $uter bom auffern xatff. VLlxity
*?ugfman, Suguftm ©ctyneiber bom au«fc$u«, jtoen fölbner, |2 ftatfnecfyt
gingen Ijerumb ju aflen prefaten unb prelätin at« oberfaiten ber geift*
ticken, nimanb au«genomen, toa« ba« begern ein« ratlj«, ba« ein itficfyer
mit ben iren morgen, ba« toa« mttroocfyn be« Zeitigen creujtag , umb
ein ur früe mit aüen feinen unbert^anen , fain« »eg« fain auffen laffen,
»}um parfüffen im for bafetbft ju erfcfyeinen unb nimanb auffen je blei*
kn. »ol ftcfy ein ratlj berfeljen, ban camerer, inner unb öuffer ratlj, bty
*cm au«fc$u« Ijaben bety gemainer geifttifait ein anbringen je tljun,
barbc^ fy tooüen unb mieffen aüe unb tyebe geiftlidfait , nimanb toeber
trauen noc$ anber« au«genomen, Ijaben.
* Demnach aü prelaten unb prelatin ein itficfyer ben feinen ein« ratlj«
Negern anjaigt unb baneben ernftticfy geboten , ba« ein tyber aigner per*
|en \\x ben parfüffen an aüe aujjreb ju ben ^arfüffen erfc^ein.
)■ 'fo. 51' flr^t ni^t* pcn iicfingcn'i Xct.
62
?eonfyart ©tbmann'« (S&ronif.
©e(c$e$ alfo am mittood&en ben 3. maii gefcfyacty, \a e$ muft ge-
fd&eljen, man bermainbt, e$ foflen aucty bty jn>a^ berfoirten ftöfter ba fein,
gab$ faum nacfy , ba erfd&inen bty prelaten unb prelätin mit iten unber*
tljonen , bty brety prelatm mit iren frauen unb gemaine geiftlicf ait, ni
manb auägenomen, on n>a$ in ftifften fang, ber nit biß n>a$. >
«i. 55'. || ©o nun ij bty geiftlidfait im 6)ox berfamlet roorbcn , ftonben bij
prälättn ju obereft auff bcr regten in ftülen, erftti# SBarbara SUjamerin,
äbtiffin ju 5Ribermünfter , baroadfc ßatljarina Webicerin1 bon Ober*
münfter (baib prelätin be« reid&S) , Otitia 8i$auerin 2 ju f ant $aute,
barnacty $eterftrafft, n>eidtyif$off, Slmbrofo3, abt ju fant Cmeran, i*
unb fant 3acob 4, ßriftoff ©elfer, tljumbrobft , ßafyar ©um^en^er*
ger, tectyet, etlicty tljumbljeren , ©igmunb Reuter, tectyet ju alten
capeflen 5, <ßeter {Rauftet ju fant 3o§an$ 6, barnacty immer in online
unb ber dfox bofl :c.
1)ty frauen bon ben breien Itöftern in ben unbter ftülen, ben e$ toaä »
aüe$ ba k.7 unb »arteten »ott ein gute ftunb, ba famen erft camerer,
tt>a$ Urban Jründ 1 , inner unb äuff er ratlj , bty bom au$f$u$ mit iren
binern , unb ioa$ irer bill , unb ftunben gegenüber in ftülen nacfy irer
crbnung. fo nun tyeberman bon baiben ftenben, toie gehört ift, entgegen
toaren, ba ftunb $ann$ SReifolt , ftatfcfyreiber , mitten bor feinen Ferren »
be$ ratl?$ obenn im geftüll, fing an mit gebürtigen iitln unb fraget, ob
ade getftlifait entgegen toer, faget tljumbbectyet Saäpar ©umppenperger,
er toift nit anberft , toeiter fraget SReif ott , ob aucty bty unb bty, nennet
fo k., ba toeren, ben c« beucht ein raty, ber geiftlictyen freien toenig ba,
toie ein rat$ begert I)et, unber anberm, ob auc$ bty jn>a^ berfpirten HS» *
fter fant Slam unb Zeitigen creuj berljanben toeren, alfo jatgten bty
parfüffer an bty bon fant Slam, bty prebiger bty bom ^eiligen creuj, nrie
fty ire antoelbe ba tyetten, toel($e$ inen jugelaffen u>arb, aber fctytoerlicty,
»i. 56. unb alfo toarb ein ftiü berufft, fing SReif olt an : || 'ertoürbig in got, ebl,
30. '£. JR.' ifl totl? gcfd^rteben.
1. Sonftebmife.
2. ^ictmc^r tyxt Vorgängerin : 3lnna
toon (Sgtofßein; Otttlia ton Sü^au
regierte ton 1527 bi« 1555 (3imgiM 2lb*
banblung ton bem Stifte <&t. $au(
e. 32 tergüc^en mit %$. 9?ieb'« ^attb-
[c^rifttic^em Codex diplom. parthenonis
ad s. Paul um Ilatisbonae in ber &rei$'
bibltot(?e! )u Wegeneburg).
3. 3Künjer.
4. S)atib (Samming.
5. tiefer folgte erfl 1527 (bi« 1560)
auf ^oreng <5$ab (feit 1525; im 2)etanatc
(A. Mayer Thesaur. nov. iur. eccl. 4,
134}.
6. 2)er bamaüge 3)c(^ant bt«6 3^a<
t^iad Eigner; ^auf^er folgte i(?m 1531
—54 (A. Mayer 1. c. 243 — 4).
7. lieber baupt fmb $o$nxtrt'* unb
<£$rißo^ ^ofmann'ö 8erjcic(fniffe ber
(Srtyiencncn (Oefele SS. rer. boie. 1,
227—8. 571) ju tergleic^en.
1525. 63
ueft, Ijodftjelert, toürbig, genebig unb günftig Ferren, gnebigen unb gün*
fügen lieben frauen ! ein erber camerer, inner unb äuffer ratlj, bty ertoern
fem au$fc$u$ bon »egen einer erroern ganzen gentain fyaben eu<$ fyiefyer
fotbern (äffen , fetten ftcfy berfeljen, e$ »er bon eueren geiftlictyen nintanb
* anffen bttben k.\ unb fing an unb Ilaget über bty Pfaffen, finb fo in bfy
toiegen fetten gefctyiffen, toie gentaine ftat merdfli($ groß fd&eben bon
iwgen gemainer geiftlüait grofj berberben geliten i)tit unb Jörnen leeren,
trie mtBlic^ unb am tag toer, unb jaiget üiü urfaety an, fd^tr &on 2lbam$
jeiten Ijeer , boefy aü paufelltg unb grunbtlo« , mit biß fyoljen , jirlictyen
» »orten , unb bty fteur bon ber jtuben u>egen (barbon ftet am 42. blat),
tyfelb fteur toarb tyäf auffgemujt, unb lauter toen man bty toarljait foü
gebort tyaben, fo mainten fo, e$ toürb ber faifer im p aurnfrieg ju poben
geen , ine f($m ir ftern tooll fo l)eü ir$ bermutenS , unb rietet fic$ bty
teb ba$in, nemblicfy ba$ bty ganj gemaine geiftlüait fott bürgerliche pürbe
« oQe mitteiben , f onberlicty ben f orauä, fteur, ungelt , toacfyt gemainer ftat
tragen Riffen, mit ansang bifer ferneren reb, not» : Sin gemaine geift*
Öatt fott unb toerbe, f ollen unb »erben fi unbebaute, unabfd&legige
antomrt geben, faine* bebaetyj begeren , unb offt xtp etirt :c. be$ aerfädfr
ji<$ ein ratty entließ , unb immer mitlauffen laffen , man fotl ber unbe*
» backten unb unabfetylegigen anttourt bty geiftlüait tool bebenden.
äuff folc$$ ftiffen bty p relaten unb prelatin bty fityff jufamen (es
»a« ba$ gleitet tool ju üeTpetffen) , patbt fing tljumbbectyet an , ift bor
offt genet ic. :
'gürfic^ttg, ewer, toeifc Ferren, gutfrünbt, eur ermer toeifftait
* Begern $at ijunb gemaine geiftlüait bernomen , in toelctyem 'fetterem
fanbl auff aü artigfl unbebaute || antomrt auc$ unabgefetylagen bon «. w.
ftunb an ju antourten ift fd&toer, unb bietoeitt e« auety bty ganj gemainen
geiftlidjen jum ^ögften berürt, fo i§ nitt müglicty, unbebaute unb unab*
fölegige anttourt je geben', berljalbenjo patt unb begerten fo ju unber*
» reben , aüeä mit jirlicfyen »orten, atfo erhielten fo f<$merli<$ einen be*
bac^t. auff fofctyeS be$ te$ej reb ftieffen bty Ferren be$ ratl)$ bty fö^ff
jnfamen , fing ftatföreiber nriber an unb fagt mit ben tittln : nrietool
ft^ inner unb auffer rat^f bij ertoern bom au«fd)u$ genjtic^ »erfe^en ^eten,
inen foü auff ir anfmnen bon ftunb an unbebaute , unabfd^legige ant*
» tourt gefallen fein, tyebo$ (nota) aug guttoilligfait einen bebaut unb
iraberreb berginnen unb enttoeietyen.
©arauff gingen fo all mittananber ^inau^ in^ refent.
10. 'tonen — Hat' mit rottet Xinte. 12. 4f9' fpätcr eingefügt. 16. lfcif« — uV mit rottet tint«.
64 Sconfart ©ibmann'8 <£&ronif.
Nota.
3tem e$ Ijet fidf bty firmen Ijerauffen bi( p&fte aerfamlet, ban fo »er*
Soften, e$ foß unb toürb tybfl juegeen, fo soften reic§ ob bem tyanbl werten.
©o nun ein ratlj mit aßen ben iren entwichen n?a^ , toarb ein [tili
berufft, ba berufft ted^et bon aßen ftenben jtoen unb jtoen :c. einen au*< *
fc$u$ in fagerer, ban e3 Ijet fain feir, es ntuft eilen« gefetyeljen, ber be<
baetyt foß nit lang loeren, toie gehört n>crf unb gefetyaety unb toeret ba
xatf) bety einer falben ftunb. n>arb ein anttourt bef<$foffen, unb fanbten
bleiben in« refentt, anjujeigen, aber ein ratfy tootfe nit anemen, ben in
ofnem for. 10
Sllfo ging man baiber feiten in for. fing ttyumbbectyet alfo an mit
forigem titl, mit &iß fenfften »orten :c. , entfd&utbigt bty geiftlifait ber
auffgelegten unmarfyait mit gutem grunbt ber toarljait, ben er I?offet, unb
toer bor äugen, ba« gemaine ftat nie no<$ nimermer Don toegen gemainer
geifttifaitSn fainen natljatt Jörnen tt>er noc$ aini<$er(ai berberben, fonber i*
9i. 57. altoeg gemaine ftat Ijolje || fürberung bon ben geiftficfyen unb nit aflatn
bon inen , fonber bon allen tren Ferren unb frünbten gehabt fyeten, toie
bor äugen unb am tag toeer , toeil aber gemaine ftat tyej gfeiety fctyir un«
mügtietye bing begerten, barein fic$ bty geiftlid^en begeben folten, ba« inen
nit je t^un toeer no<$ ma<$t fyeten , 'angefeljen &iß tyunbertierige ge* 20
bräucfyli<$e tnfyabenbe bebftlictye unb faiferti^e bribitegten, toeld^e ifco
jfingft fcon unferm aflergenebigiften fyerren Carolo bem 5. *c. aße unb tyebe
bon neuenn auff ge^altnem rei<$Stag ju ©urm$ im 1521. Jar gnebiglic$
roborirt unb beftettigt, aud^ unferm gnebigen Ferren bon SRegenfyurg
feinen fürfttietyen gnaben aße regalten gnebigli<$ gelten , au<$ in an* 25
feijung, ba« unfere prtoUegien in neutid^en bertregen &on einen erfamen
ratfy ju aßen anbern »ertregen un$ na<$parli<$ fcerftgitt unb beftettigt,
au<$ auffert unferä gnebigen Ferren fotetyä nit jimmen totfl noc$ je tljun
ift, au« ijo ber biß erjelten unb mer urfaetyen in anfe^ung berfetben ir
toerbt fo(<$$ eul?er$ ffirnemenä früntlid^unb nad#ar(i$ abfteen. 30
Db aber gemaine ftat aimctyertai nad^tail btefelben ju unberljatben
übe ober tyeten ber gefd&toinben leuff ober anberer fad&en falben , fo er*
peut ft<$ gemaine geifttifait Ijiemit, ein frünttid&e, nactyparlictye , erfprieß*
ti$e unb ftattictye tyiflff je geben, tt>ie ein ratlj biefelben tajirn, e$ fety auff
ein ober meer jar, in einen tap ff ern anfeljen, totye e$ ein ratl) nur be< »
geren bürff, in tyofnung, euer toürben toerben un$ über fotety erjelt urfad^en
unb enoern errieten weiter nichtig anfügen unb barbety bleiben laffen'.
4. *»a#' fpätet acflrid^fn unfc ein jum 9la4?fa^« g^örigt* 4ba' an ti« 6t«Ue gefegt. 13. 'er* fpättt
jufitfe^t. 32. Statt 4 leuff faat« Meufff.
1525. 65
3$ glaub unb toaifj gtoifc, ba$ man ber [tat gern tyt 20 taufent
gniben geben, e$ tpolt ntt fein.
Da ftieffen b$ bom xati) bty f öpff jufamen , palb f agt ftatfctyreiber,
p toolt ein ratfy mit ben iten untereben , unb gingen totber in$ refent
i unb faffen alba ob 2 ftunben im ratt) unb dornen nriber im for, ut supra,
ftotf^Ttiber : toietool fty ein xafy folcfye* aufeug« unb abfölagS mit
nieten aerfeljen fetten, fonber bon ftunb an auff alle« begem eins rat$$
unterste unb ununberrebt toillige unb gern unabf<$legige anttourt ge«
geben ljaben, 'bietpeil aber || ein ratl), meine Ferren , bei eucty geiftlictyen »i. 57'.
it biü au$reb unb bef cfytoerben , tote ir f i nent , au$ f etyen , ba$ ber geift*
Ikfcn toenig ba entgegen fein', fo toöü ein xati) ben geift(i$en gutwillig
ein betagt geben , pifc auff morgen fräe umb ain$ toiberumb alba ju
lein, öerfeljen fi$ ein ratlj, e$ »erb nimanj bon Ijotyen ober nibern geift*
fi$em jtanb auffen bleiben, mit bifem ansang, ein ratl> berfecfy fic$ no<$,
is Hr »erbet morgen auff alles begem eins ratljs unbebaute unb unab*
fölegige anttourt geben'.
'ffio ir aber ein abfctylegige anttourt geben toürtbt, be$ fo ein ratlj
Ife nit oerfetye , f 0 mieft man eucty einen bef ctyluä eröffnen , ben ein ratty
$e$erjlic$ bil lieber umbgeen toolt, mit pitt, folctye getane reb funber*
» li$ unb famenttt^ toot unb auffs aller^ögft faffen, befyerfcigen, bebenden
tmb ermeffen, ba$ man ein bef$(u£ mieft eröffnen', ut supra, etlic^ mal
btfc bebrolid)e toort repetirt.
3<tui)ntr.
» 3n folgern reben toa$ einer be$ innern ratlj$, 3örg ©ctymibner,
ein pBfer junger pub , gar gemut , bor allen anbern bem ftatfctyreiber
ftettgä in oren ligenb. er !am patt> barna<$ auf; bem ratfy unb gar auf?
ber ftat, berfauffet, toa$ er Ijett, ftatb ju ber $lan in ©etyen, tauffer
frag in.
» De* bebac^j tourben bty geifttid&en fro , ba ging jeberman $aim je
tyatö, bty*t$or, tprn, gfd>o$, rat$au$ toarb alle« jum peften ftetig« tag
unb nad)t berfeljen.
Der geiftüd)en auSfctyu* ging, fo man betyer teuttet, in baß capitis
faß im tljumb, gelten ratlj jrif? auff« au$f dalagen.
» 8d) got, u>a$ foü man ratzen, ir fürnemen muft fein, ba Ijalff niä>$.
€3 tourben bty ftifft bifen tag übll befungen :c.
£* tt>a$ toarlid) aus bem gleitet , es funbt fain geiftlid)er bart>on,
tyet tote er toolt, ban man lieg f ahnen Ijinauä.
18. 'f0_ Uityui* mit Tot^ex rmt<. 27. 29. 'et— in' mit rottet lintf . 38. '*. — ^.' fpätet l>injU8efc|t.
€l4M^roBifrn. IV. 5
66 Seen&art SBtbmann'* <£&rontf.
@$ tft meertait nur btj ntainung ber Ijanbtung gef durften, e$ fter
ein ganj tibett , nur bty jürtid&en tyotyen ftort unb fd&en rcben , fo batbe
tait treten, iä) fta$ mit ur(ab aucty ein tattert, gott toölt, ba* tc$ in
fainen folgern ratlj nimmer ftj ober bapety fety , toie au$ $erna$ im
1528. = fo. 69. *
«i. 58. || 9m 4. maii, pfinjtag corona doraini1 lamen bty geiftlictyen
bem befctyaib naäf unb Ijarreten aber ftol ein ftunb , ba (am ein raty,
ftunb iberman ftie geftern, fing tljumbted&et an mit ben titl ftie geftern ic.,
fta$ fott man fagen , ba$ muft fein , trieftet teeret bit frünttid&er ftort
ausgab, joety bife bebroung frünttic^ unb ftot an, man mieft ein bef$(u£ u
eröffnen, ben ein ratlj tye Heber Ijerfcticty umbgeen »ott, mit biß »or<
ten :c. , btyfteit lain erbeten griffen »ott unb finbt nit anberft, ben e$
mieft alfo fein, fo toolten ty (ftieftot nit gern) in bty brety arttgffl, nem*
tiety ben ungett, fteur unb ftactyt beftitligt Ijaben, motten fi? bei? einem raty
unb ganjen gemain berfeljen, alle* götlid&en, nactypartictyen unb frünttietyen i*
fctyuj ob inen fonbertiety unb famenttiety treulich je Ratten — lote ber
\p ärber ob ber ftactytt.
35a maineten bfy lieben Pfaffen , fty tyetenS eben ftot troffen , ftat»
fetyretber fing ftiber an , ein ratlj unb alt fein tyeren $ie entgegen Iteffen
ben geifttietyen früntticfyen band fagen jc, fagten inen Ijiemit alten gBttictyen, m
nac$partic$en fctyuj jue ob inen je Ratten , unb begerten , bon ftunb an
pürgerttetye pljtictyt je tljun , unb tieffen ben geifttid^en ba einen aib ber»
tefen , barbon oor nie lain metbung loa« gefetyeljen , soljen ein regifter
Ijerfür', barein fo alle perfonen ein tyebe in funber^ait fcfyretben ftotten,
btyfteit fo nun füroljin bürger fteren :c. w
Das fta£ ba$ erft gefetyend in ben neuen fcfyuj.
Da bermainten bty geiftlictyen , e$ fter bem anbringen nit geme£,
ben man Ijet nur bty brety artigtt, ungelt, fteur unb ftacfyt begert, begerten
bebaut, man riet, toa$ man ftolt, fo (am e$ mit groffer gehabter mäe
oom aib $u ber pfti$t unb boc$ an atybeä ftat , unb ftarbt bty pfti$t so
offenließ im for getefen, barein btj geifttic^en muften berftittigen, ein
ittictyer pretat unb pret&tin für fiety fetb$ unb für bty feinen gtuben. ba
ging Urban £ründf, camerer Ijinumben oon einen jum anbern , tote fo
ftunben , ba f aget ftatf Treiber aber groff en band , unb ging tyeberman
ijaim, toa£ gut, aber nit lang, ba barfften bij Pfaffen ftiber jun ttjoren 3*
aus unb ein.
3—5. 'id? wa« — 69' fp&ter ^injuaefägt. 13. (b. a.' mit rotbtr Zinte. 21. (oon {htnban an* ^f.
26. '$al — f^uj' ift rotlj gfforieben. 36. la. u. c' fpätcrer 3ufa$.
1. 3)icfc« geft tt>trb nac^ bem 2)ircctorium ber 2)i8$efe ^egenßburg am 5. ffia'i
gefeiert.
1525. 67
|| Da fing ein ratlj an, Rieften ir offen juefagen unb fctyüjeten unfc »i. ss'.
Pfaffen, tote fcolgt.
©ty pfaffen mainten , f \f l>eten$ tool gerafft , ba mürben montag
ben 8. maii tij pretaten aü auffä $au6 geforbert, unb ein ratl) begeret
s mrftltc^ an fy , etliche privilegia, f onber(ic$ bty nägften jtücn Vertrags*
fcrieff be$ »einsenden* unb beftetttgen* ber prtoilegien, tourben 2 un«
uermailigt brieff, fetten irer [tat anljangeng inftgel k.1, e$ toar ber an*
ber au$ t>on Ijirfcog SBUljatm von ©airo :c. auffgeric$t mit feinen in«
(igitl, toer erft im 1522. jar auffgerietyt morben2, bty toolten fo $aben,
io ia ft ermanten bty prelaten irer p&Iictyt. barauff bty prelaten anjugen, e$
»€r beut offen juefagen jun parfüffen ganj toiber, paten, fij fotten fötc^ö
fütnemenG abfteen :c. e$ fam ju einem bebaut mit groffer müe auff
morgen.
£ty prelaten gießen ratt, aber tyittff got, fonft tyatff nitifo, e$ muft
ujemunb fain anbete.
2 brieff.
3r$tag ben 9. maii Ijaben prelaten, tljumbrobft unb teeret probft
unb altljer &on alten capeßen, teeret Don fant 3o$an$ bty 2 brieff k.
auff« fym$ tragen, jaigten an, fo Ijeten fty berfetyen, man $iet inen ba$
1* juefagen gehalten ic, btymeil eä aber yt nit anberft fünbt ober mec$t fein,
fo mieften Jty foletye brivilegia antourten, ba$ fo treten, unb nam ein
raty ju in mit groff em band unb gönerücfyem juefagen , t>itt , biß unb
groffem pomp, ju fctyüjen, unb gar nit ein ttopff en gehalten , f onber ba«
lauter miberfpU gefcanblt.
* 35rg ©$mibner, baaon fornen ftet :c, Ijat ty figiö Don batben
brieffen jornigHic^ gefetyniten. unb barnaety ein guete jeit toie ein fctyefat
Ijie ^intoegf Jörnen unb in ^ßeljem jur $tan geftorben.
|| ©ontag ben 7. maii !jat man angefangen, ben geiftfietyen ju w. 59.
f^artoerd ju pteten, ba« fo montag Ijaben im ftatgraben mieffen fcfyar*
jd »erden, am tljumbrobft angefangen unb toeiter :c. e$ toarb ein unüj
fefarberd im ftatgraben fürgenomen, am ^ßreprun tieffer ju machen.
Stenrberren.
3n bifen tagen tyaben bty fteur^eren alle getftttctyen für bty fteur
geforbert, unb Don ftunb an jtoifc^en Ijte unb funtoenben negft bty fteur
3. ^rte*' flatt ^eten*' $f- 26« 27. 'unb bainad? — öcflor&cn* ifi fpäter« 3ufafc.
1. ©tefc unten €*. 85 £nm. 1. 1522, im «utyuge mitgeteilt Ui 8eieb
2. ©$iebiprn$ber$eT38ge2Bitye(m Codex diplomaticus episcop. Ratisbon.
nub ?ubn?ig üon ©atoern d. d. 25. Sug. 2, 1 126—7.
5*
68 £eonfyirt ffitbtnamt'« <E$roni?.
bejalen mieffen, unangefeljen* ba$ ba$ \ax ntt berfeffen »a$. unb »arb
fo unerbertid& angelegt, ba$ fc$anb »a$, barbon ju tcbcn. fo fd^ajeten bi>
Ijeufer ber Pfaffen mer bau umb brei toxi ju ljo<$ , bamit nur it jufagen
gehalten »urb, Jjinberftcty, fctyejeten bty tumbrobftety umb 3™- gulbcn 15*
muft aerfteuert »erben, unb atf o ein Ijauä umb 4 c- gutben, »en e$ eine« &
pürger« »er getieft , f o »er e$ über 50 gutben entließ ntt in bty fteur
Jörnen.
$ty gröft früntfd^aft ober guten »tuen , fo fo ben pfaffen in bifem
ganjen tyanbt be»ifen, »ad , ba$ fo benfelben atte ire guter ober einriß
men auffertljalb be« pureffrib* ungefteurt tieften ; ja e$ fettend bty für» t*
ften ntt juegeben.
<Jfn ptttiMr.
2lm mit»o($n naety jubilate, ben 10. maii, feinb in itlicfyer »a<$t ber
»actytljerr unb mit im, »ie man bty fteur pfligt je f<$reiben, bon ljau$ ju
ljau$ gangen, ben Pfaffen Ijarnafcfy unb »ir geboten, ben pürgern ange* i*
jaigt , »ie bty geifttietyen nun p ürger »eren , berljatben in gemainer ftat
fctyuj »eren , unb bety leib unb gut geboten , ba* man fo jufriben tiefe.
e$ Ijatff nur, »ett ba$ gelt Hang.
Unb in bifen tagen fein ben geiftticfyen na$t»a$t unb (ber paum
auffrur falben) unber ben tljorn ju fteen geboten , »ie ban ir bitt ber **
armen Pfaffen aigner perfon treten, ba$ bem gemain man $art ber*
fd&maljet, »urben übt barob gehalten unb berfetymeljett :c. , gtei$»ot an
»iffen ein« rat$$.
«81. 59'. HÄanöat Ut gti(!lid)tn.
2tm freitag naety jubilate, ben 12. maii, tyaben alt geifttic^ ober* **
faiten iren unbertanen bei ber leibftraff ernftlicty oerpoten, ba$ ir fainer
oon bifen ^anbtungen, fo fo pijfter oertoffen Ijaben mit ber pürgerfd^afft,
in »irfcljeufern ober in anber »eg gar nietyj baroon bisputir ober reb,
fonber ftiltfc^oeig, aufe ütü urfad^en ic.
flegltumb tnoentir«. $o
3lm freitag nac$ ber auffurt ßljrifti, ben 26. maii, ift aber inner,
äuffer ratl? , bty bom au$f<$u$ petyananber ge»eft , Ijaben aber aü pxt>
taten unb pretätin für fid^ geforbert (ben ba »ad fainä feirenä ober rue,
bamit man nur bem jufagen jun parfüffen »ot ju»iber Ijanbtet), ba inen
angejaigt (»a« als erlogen) »ie ein gmain untuft unb bitt murmln« s*
15. 'Pfaffen' rot$ geföiiefecn.
2. 4anftfl<r ftatt an^Ugf £f. 12. €tatt «ptaifeiT* juctfl 'peflit&ir'. 15.
23. lfllcidjn?ol — ratfet' fpäteter 3»»fafe. 33. '*en — nie' roty gerieten.
1525. 69
fct ber Heiuot in ftifften ic. baäfetb einem ratl> gueguftetten (o 3u*
bafftf^er fdfrug!), urfa<$en, meit bte geiftlid&en b:n fürften fo groffe fteur
attften geben, Diu gtater urfaetyen (all erlogen), meft ein xatif Iaht Reffet«
mittt, bie gemain gu ftiücn in ixen biäputacionen , ben fo motten alle
j Bainot in alten ftifften unb tird^en inbentiren , gotbt , fitber , eblgeftain,
fammat ic. unb gaigten an, e$ gef#ed& nur inen, ben geiftlicfcn, je gut
»et e* anber* auffnem , ber ttyt unred&t. ba$ aber Aber bitfetttgS gue*
jagen unb offenließ fc^ug ein neu* mar, ban man in iren bürger&apetten
nufy bergteiefcn tljet.
io $* toa* ben pretaten aber fremb zc., namen aber einen bebaut.
$>ifen freitag nad& tif<$ Ijiett man ratlj, ma$ ber gröft ratlj, e« tyatff
a$ fonft nic^j, e$ muft ba$ auety n?te anbetet unpittic^er gtoalt für ft<$
9«ri. bemnac$ fambätag berorbneten bty geifttietyen ein potföafft auff*
ljan$, btymeilt fo, bty geifttic^en, bo# fain rue fetten, fo treten ban, maß
u on rafy nur für ein neu« naety bem anbern fümemen , || fo fenten fo «. «o.
ntt ttrirn, fo mieften ba$ auety gefetyeljen (äffen, men e$ benneft nur tyütff.
alfo öon ftunb an mürben ober muren fortyin fcfyon befteft, mo e$ bi pre*
taten fetten abgefetytagen, fo fetten fo e$ ade* auff$ $au$ infamen brin*
gen (äffen , mie ban bortyin gu ben parfüff en , auguftinern , prebigero
*ffyn gefdfren ma$. unb gu einen ittid&en gottfömib einer be$ inbent
taty«, einer bom äuffera, ainer bom au$f$u$ unb ir fd&reiber, marb ein
tail etliche ftifft unb firmen guegeorbnet, ade*, fo gut ma$, gu inbentim,
toel^e* bleiben fo bteiffig treten , ba$ ber gottbfetymibt ein itti($$ ftücf
na<$ bem gmidfrt anfctytug unb gu mardfen tajiret unb einf$rib. fo igunb
* M coiwumatum auf? ma$, mott bty fa$ f<$ir gut merben, fing man
8ma$fam an , immer ein neue na$ bem anbern an , |ma$ man nur fin«
toi funbt , ate mit ben fleifd^endfen unb fcttt anbete, ba$ nit alles $att
Kraben gemereft werben.
©tunb bty faety gteietyliety mer übü ban mo(, ban ber ftern fctyin inen
*irt gefallen* nit attain Ijte fonber an mer orten pifc auff ben 26. tag
maii hn 1528. , fca mott ein ratlj neue feputturn für bty tyor machen,
toie an feinen ort ftett.
Di* jar ift man nit mer nac$ altem brauety umb bty ftat gangen.
» ©t« iar ^at ber f^memifety pvrnttt ty auffrürigen |>aum (mie oben
w anfang bife jar* gemett mirbt) feer ^art gefd&lagen, fd^mertid^ ge»
70 Seenfart ffiibmann'« Gtyronit.
ftrafft, bij fityff abgehauen, bty äugen ausgeflogen, iemerlic^ gepeinigt,
ban man funbt fonft fain ftiU mit inen machen, etli# ftätten, mercf unb
börffer gar jerriffen, berprent, erpermbticty geljanblt, aber e$ muft alfo
fein, e$ Ijatjf auf erben nidfo an in, ban nur tofirgen, fa Ijet bty c$riftfic£
freihat gar morbunfinig gemalt , ba$ ir etticty ljunberttaufent umb leib,
(eben, eer unb fteib, finber, bon $au$ unb $off Jörnen fein, ir ^anbbtng
u>a* über ben bürden.
w. w. || 3n bifem fommer fein etticty ljunbert Ijeufer ju ©ien berbrunnen.
$irfcog ©illjatm unb 8ubtt>ig gebrüber in ©airn Ijaben bifen tyirbft
im ganjen fürftentljumb ben geiftlictyen allen ir$ einlernen gefteurt unb
bauffen behalten, baß ein groß gelt magert.
«u9. 16. üttttoodjen nac$ Laurenti ift unfer ^ifd^off ttiber Ijte eingeriten,
flnb Philippi unb Jacobi auffen getoeft, $et 50 gerüfter pferb.
Stern bij pauxn umb Bamberg , ©irfcburg , umb 8li$ftet Ipmbert
unb 78 ftöfter unb fölöffer jerbro^en.
si. e2. || 1526.
Anno domini taufent f tnfföuttbert fejrunbjtoainjig jar in ber f aften
fein biQ mann unb frauen gein ^erejljauf en * §inau$ gefaren unb gangen,
bafelbft ba* facrament unber jmaien geftalten genomen.
Ädjanr.
«ptii 23. SÄontag naety jubilate, am atoenb Georgii, toar ein groß toetter,
ttyt an biü orten groffen fctyaben mit fetyaurn an »ein unb traib , umfe
Äirc^perg auff ßanfcljut erf$tug e$ biß fc^aff .
ttngtrtfd) kfintg.
£)i$ jarS am 30. augusti f)at ber Züxd in Ungern groffen fd&aben
getljan, fünig Subttrig $art gefctyfagen , Dfen eingenomen unb fcerprent,
ber fünig geflogen, an ber flucht in einen graben oerborben 2.
luqolfai.
Dct. le. ffiityatm unb gubtoig gelten ju Sngolftat Galli ein groffe fonbt*
fd^afft unb legeten erft ein rechte groffe fteur an, etlichen geiftlic^en falben
tail, etlichen ben brüten, etlichen ben 4. tail eingenomen. au<$ ben
1. ©erlaufen Mo. t>. föegmflbura,. 2. @$ta$t bei 2Ro$acj am 29. Äug.
1526. 1527.
71
pargcrn Ijte tre guter gefteurt, ba$ toiber bty bertreg toa$, bty pürger
»orten ft$, Ijalff nit, fo muftcn ftcur geben l.
Vornan § ngs, ritter.
8m ... tag be$ monafc . . . ift tyer Vornan gugS geftorben, faifer*
i lieber majeftat imb be$ rei$$ tyaubtman $ie (toa* ber anber tegirenb
faufonan) , ügt ju ben prebigern begraben 2.
9ia$ ime ift fein fon, $an$ gug$, l)aubtman toorben , ber batter
$etim$ jutoegen bracht, metl er lebet, er gab« bem klarer, n>ie folgen
feilt am 77. btat.
ie
fenr.
SWittooc^n an fant ©teffanS tag in ber nad&t tyat e$ unber ben $«. 26.
leberern 3 feer prunnen.
|| 1527. 91. 63.
9ta$ (Sljrifti gepurb taufent finffljunbert unb fibenunbjmainjig u?arb
w ein retc^dtag au$gef$riben $iel>er getn 9?egen$purg, ging nit für fiefy 4,
$ toa$ aadf ba* faiferfiety regiment Ijergetegt, aber e$ Mib nit lang $ie.
Sin rat bereut bife fa£na$t tenj unb atte furfcmeitt, fty füren auety nit
in« piföoffä Ijoff naety alter getoonljait untb bty Irapffen.
Den 4. aprilis, pftnjtag nad) letare, fad ba$ faiferlicty regiment
» ben erften rat§ ijie,
din ptfdjoff Don fctga.
SBontag naety letare ritt ein pifctyoff ein mit 18 pf erben, f<$lug an «*u i.
feiner tyerberg alf o an : 3o^an^ bon gotteä genaben [er jpif ctyoff ju SRiga
«nb piföoff ju 2#orbbt 5.
1. Ueber bat Sanbtag, ftel$cr be$uf«
tnf&ringung ber Mittel gut %bfte$r ber
Sorten auf <9atti (Dctob. 16) anaefefct,
fcflra Eröffnung jcbo^ ber tt>a<$fenben
&fa$r toegen um a<$t Xage beföteunigt
fcnrbe, fiebe gretjberg ©ef$. ber batyer.
&mbf*5nbe2, 205—13.
2. Saut ber 3nf$rift feine« in ber
^omintfanerf ir$e an einem Pfeiler be«
nerbltyeu ©eitenfötffc« befinblt^en
toabfleine« ßarb er am erflen Slbtoent-
faratage, toclcfcr in jenem 3atyre auf
tat 2. Skcember fiel.
3. 2)te Seberergaffe.
4. 3m 2Kai (©u$olfc 3, 391, ftante
3, 142—3).
5. Sodann ©lanfenfelb and ©erltn,
(Srjbifcfcof toon töiga unb $3if$of toon
2>orpat ; er 30g bamal« »on SRom $eim*
toffrt« , ging im Suli biefe« Safcre« nafy
©Danien jum Äaifer unb ftarb bort am*
9. (September 1527 ju £orquemaba bei
Valencia ((Srefent&al'« Itotönbiföe (Ebo-
nit in ben Monumente Livoniae antiquae
5, 56, torgt. ©abebuföSManbiföe 3a$r*
btt$er 1. 2, 333—4).
72 Seonfart ©ibmann1« Ctyrontt.
Äargraff uott Baien.
üßontag nacty judica, 8. aprilis, ift margraff bon ©aben *, faife
lieber ftatljatter im regiment, eingeriten mit 45 pferben in fötoarj.
Äatij, Crter, Goln.
«ptii 24. am mittoocfyn in ofterfeirtagen fein ber breier geiftficfyen lurfürftex
od btei nur mit 16 pf erben, eingeriten.
<Jt)nr.
Difen tag ber pifctyoff bon Sljur 3 mit 30 pferben.
Xfirbrrg.
iwai i. üßittooctyn am tag Philippi unb Jacobi fein bty bon SRümberg
mit 7 pferben eingeriten.
SMfen tag bty bon ©traäpurg "auff bem toaffer Jörnen, 8 perfon.
3n bifen tagen ift ber rei<$$tag abgangen, »er fi$ berföft fytt, hm
ju fctyaben. am montag na$ cantate ben 20. maii jog tybertwm, fo
erfctyinen tmtrben, toiber ab.
Catttyknedjt.
3Son bem 7, pi§ auff ben 13. julii fein 26 fenbten fnec^t Ijie für,
att atoarj gebogen gein Ungern.
<bi. 63'. II Catlmirut.
©ontag be$ ^eiligen pftng$tag$, ben 9. junii, umb ein« nachmittag
ift margraff Casimirus mit 300 pferben nnb 33 pferben, in rot überaus
luftig gerüft, Ferren unb fne<$t alt toeifc fenten , ein gulben enbreScreuj
barin unb ein @. in freuj, at fpieä unb Rauben ganj luftig.
2lm ircfytag barnaety mit 12 f<$tffen atoarj a(ß ein Ijaubtman übei
ba$ Ungerlanb jogen, Ijet 52 raifctoegen.
ftetti ler ffirflrn.
Den 15. septembris fein etlicher geiftlictyer nnb toelttictyer fürften
retlj Ijie getoefen, toa$ ir ^anbtung fttfl, gingen nur im capitüjauä gufamen.
1 . WttW ($arWre$t T>t$ ftei<$3* toon ©reifenHau, §ermann »on ©teb.
cammergeri^td @taatSat$to 4. 2, 66). 3. $aul 3tegler.
2 . 3Ubr«$tfcon ©ran ben bürg, 9tt$art>
1527.
73
tikin er front.
©ontag Emerami unb montag, »a$ ben 22. unb 23. septembris
(rabfolcty gro& reiff ge»efen, ba$ fy aü patyrifö »ein erfr&rten, ban
fo toaren no$ nit finb , ba$ man bty patrifd? mein an etlichen orten
*au$jnj$, etfi$ gar nit taaä, »ad audj $u fanden unb in Öfterreicty ge*
|<$en, »o man gtei$ in ©attn gern gelefen fyet, fo »a$ e$ naety ber
ifrier aß* abborrt, e$ »a$ ein »armer Ijerbft.
foftmir.
te
8m 20. tag septembris, freitag in ber quoottember, ift mar*
paff Saftmir ju Dfen in Ungern geftorben * unb barna$ fontag am
fltoenb Martini, ben 10. novembris, ift er Don Ungern Ijerauff unb Ijie
mnb ba$ auflagen ju Dften eingefürt »orben , l)at ber pifcfyoff ben
geiftltc^en (äffen ju ber proceffion fagen, $at [man in bom tljor an pi$
i* in tljumb auff bem »agen nac$ ber proceftfon gefürt, bty trabanten Ijaben
in in einen farg Ijinauff in tljumb tragen, Ijat man erft ein oigitt ange«
fangen gu fingen , ate falenb 2 »eren gehalten ; »eil man bty bigitt im
tyumb fang, jungen bty jur alten capetten ir beSper unb compfet mit
etlichen capetlenen.
* || 3tem man $at bfy nac$t (bty #oral im t!jumb) pfaflirt. item es «• w.
loa* bty par fo fc$»er, ba$ 16 trabanten baran ju tragen tyeten.
dtem montag am tag Martini fyat man ba$ felambt gefungen, ber
suffraganeus, unb ejequirt, bamaety ben tag »iber ben pfatter gelefen.
3r$tag ift »iber bty ganj geiftlidait bage»eft, unb bty pax fcor bem
** tipaab auff ben »agen gelegt unb conbuciert pif; ju fant Sabrina Ijin*
<uri, unfer pifc^off ging in ber Hag, Ijefc auc$ nur für fi$ fetb$ alfo
wbinirt, ban ire mfitter »urben j»o fc$»efter ge»eft, baib geporn lüngin
ton $oln3. er Ijet in bty 60 pferb; e$ lam fainer bon inen nie gum gofc*
1. 3« '©• (.' »urbe Uz *Betwn« aema^t: l3Bie au$ im 1529. g<fd>ad>, folio 74.' 14. Statt
'»cm* juerft 'unfcerm'. 4pin' fiatt 'pi*' $f.
1. SRarfgraf leaftmir ton Branben«
targ«Culmba($ fiarb bei ber Belagerung
*«n Ofen am 21. September.
2. '2)er(£rfk\ bcrerfkSobtengotteS*
tönul, aud^ '©effagnifi' genannt, toorauf
*ta Siebente' unb «ber SHeißigfU1 folg«
tra (6$mefler ©a^erifäc« 2B8rterbu$
1, 122f. 2, 313).
3. $iefe Angabe ber BerttHmbtföaft
$ ungenau. Mcrbtng« @o^te, bte
SWutter beö 9Rar!grafen Äafimtr, »ar
eine £o$ter be« Äönig« Äaflmtr IV. toon
^Polcn, aber bte 2ftuttcr SBifcffof So^annS
toon ^egenSburg, S^araaret^a, toar $cr-
Äog Subtoiad be* Steigen t>on Baiern*
Vanb«^ut Xodpter. hingegen ift 2Har«
garet^en« ©ruber, ©corg ber Steige,
mit $ebttig, gtci^faü« einer Softer
Äönig Äafimirö, ter^eirat^et geroefeu.
81. 65.
74 £eon$art ffiibmann'8 <E$romt.
binft, bau bcr capettan. alfo Ijet bifer löb(i<$ fürft futb ^fingften ^er
auSfriegt.
Sogar im tynm.
ÜDcn 11. tag im decembris, mitteocfyen uacty conceptionis Marie,
2 prtl na<$ breien ift ein caftn im tljumfagrer 6ep bcr nactyt &erfc$moljeu, -
bil fctyabenS gefctyeljen, ift mit bem premgtödten 5 mal geffendt teorben,
tea$ ein grofc gleuff , patb geteföt , (alf* man faget) teo e$ no$ ein fyttb
ftunb $et geteert, fo teer bfy facriftn gar auftmtnnen, aöe felcty unb re*
Hquien jetfdjmotjen. e$ fein etlicty Ijübfö formentt , fanen , Hain unb
groß gar $ingef$mot}en unb toerborben, nimanb toift, bon toan ba$ feur u
in faften frag dornen.
|| 1528.
9?ac^ ßtyrifti unfern fe(igmac$er$ taufen finffljunbert unb im adfU
unbjteanjigiften }ar.
Ättdjstag. lü
Dt« jar$ ift aber ein reictystag auSgefctyriben Sorben $eer gern die*
gentyurg1.
Dereiteruitg Irr mttit im t^nmb.
®if* iar£ Ijaben bfy bom tljum, ju fant 3o$annS fontag oculi, ben
15. inmarcio, fcij mettn umb ba$ auflagen ju ftngen angefangen, *■
aber alten capetten $at man bety ber aßen orbnung (piüic^) fant ffiolff*
gangö motten bleiben , bty etli<$ tyunbert jar $eer geteert l)et, es tljut tee*
ber teinter' no$ fummer recfyt, tote manä tegli$ er fett, nocty mu$ fein.
e$ toiffen bty groffen Raufen nit, teie fty im treten, ba$ e$ in noäf rechter
tljet. e« fyet bty pürgerfc^afft ein gros mißfallen baran , bau ba£ gemain is
bot rietet ficty fommer unb tetnter barna<$.
35ifer reictyätag ging and) ab.
Cäuffer.
Äuguftin 9i. 2, ein teutfd&er fctyreiber Ijie , ein bürger , ift am 20.
roaii, tea$ ber aufferateenb, gefangen teorben, teie e$ im ergangen , be* 30
fi$ ^inben am 71. blatt.
9. »fein' na*getween. 21. Statt «$at man' fpdter : »fein*. 24. W fpät« eingefügt.
1. 3uerft auf Anfang SDNirj, bann 2. ffittrjfburger (S&mter ©ef<$. bcr
in ben SRai, jebo<$ im 2tyril abgefünbtgt baier. «Biebertäufer 6. 77—80).
(©u#olfc 3, 391, Kante 3, 103).
1528. 75
ttintftnig.
3n bifem \ax im maien ift angefangen motten ein maur an ber
»intfening gegen bent toaffer unb f olenbet , ben e« fyat bot nur ^fanden
ge^aBt unb meertail offen geftanben K
5 ty am! ftpnltnrun fetlaagent u. tut) ty pfirgtrftjafft mit lett gtiftlitftei.
3tem e« ift $ie jmifc^en ben geiftlictyn unb bürgern ein fteter guter
frib getoefen bon beut 25. jar Ijeer, fctyir toie jttrifctyen t)unbt unb !ajen,
aber e« $et $an« <ßortner lang frib gelobt, ba ntuft er ein neu foil an«
richten mit ben feputturn , || unb bietoeitt teglicty ein neue fejerety über bty »'• tö '•
u anber einriß , ba« faum berjeit falber taiö, fo er fturb, peilten, unb
ta« facrament namen fonberßcty naety alten cfyriftfictyem brauch, ba* gmain,
grob tolcf barbon ju fetyreden , toolten bty pf arren berfetben lata« in ir
fqmltum begraben taffen, ba Ueffen fo fiety gein fant 8ajaru« tragen :c.
Da« muft junefer $ortner« urfa<$ fein , bty feputturn für b^ tljor
umafyn, unb fo man ben pifctyoff barumb begrieft f)tt, fo Ijet er« entließ
nit abgefctylagen. toeil« fo« aber aigner ma$t tljan tootten , »oft unb
teibt er« nit leiben, e« mar jeit, ba« er barju tljet.
Den 26. maii l)aben Ijaubtman , camerer unb xati) ir potfctyafft
jum capitt im t^umb (ben ber pifctyoff toa« nit anljain«) Reffen nur an»
* jtigen, toie fo bef Stoffen $eten , bty fejmtturn für br; ftat ferenbern , ein
für oftner tI>or, bty anber für fant 3acob, fot<$« liefj ein ratty inen na$*
^atlic^er mainung anjaigen.
(Sin capitl nam big anjaigen nit anber« an , roeü fo hierin nid&j
iu $an tyttn, pattn bty faety ruen ju (äffen , fo mieften« irem gnäbigen
» fami anjaigen , alfcban n>urb einen ratlj unberoeifclictye antttmrt gefal*
kn. fließen Ijerren Bartholomeum vicarium ju irem gnebigen Ijern.
Da fetyrib ber pifctyoff benen bon 9fegen«}>urg , begertett, fo foflen
«w monat ftiö galten , fo »olt er fe(b« n>iber Ijaim Jörnen, ba« atfo
12. $ür 'pfanen' fpäterc tttntcrung: 'pfatfomn*. 20. 'ferentoern' fpäteret 3ufafc.
1. ©tteöenb, SBitfenb, SBitfanb, SBitfanb' genannt (©emeincr 1, 511;
Sintfanc, ©erbenb (1394), ffiintfenb SReumaun mit ©erufung auf @$uegraf
U50;. an ber ©intfeni (1515), ©inb- 2)ic Äaj>ette jum ^eiligen ®eorg im mu
tag 161 6, ©inbfang ^etgt bie ©egenb fanb in '©öcfrentitye Untergattung, ©ei-
fo btn Käufern F. 50— 54. ©o tourbe läge jur 9*egen«burger 3«tung* 1841
fe 8t. @eorgentir#e bei ber fieinernen dir. 63, auf ©emeiner'e ^egepen unb
Srfide — |c^t 'ber (Slep&anC F. 50 — auf bie ©iegetyrotofofle) .
manchmal auc^ bie '©afferfir^c in beut
76 Sconfcart SMbmanrT« (Sl^rontf.
®i.66. || ©tc e$ alfo ein monot einen inftant Ijet, in toelctyer berpi«
fd^off ate ein geborner fürft tyelt xati) betj d&urfürften unb fürften, getft*
lid&en unb toeltlictyen, patt fy umb $ifff, raty unb betyftanb, ban tye tenger
er ben Don SRegenSpurg juefeety , tye böfer fo toürben , unberftünben ine
mit ber jeit nimmer jum tljor aufr ober einjufaffen ic. fo ba$ monat s-
au$ loa*, auff ben 21. junii, toafenb Ijie berfamlet jtoaier unb jtoainjig
$urfürften unb f ürften potfd^afft , 1 1 toeftlictyer <$ur* unb fürften , btj
anbem geiftlictyer $ur* unb fürften , aß be$ pif<$off$ bon SRegenSpurg
brüber, bettern, gut frünbt, unb gingen ntittananber früc auffs rat^au«.
toa$ ba$ ir anbringen : nacfybem ber Ijocfytoürbicty k. iter genebigiften unb i©
genebigen fetten (barbon fy ad mit ernftli<$em bebet^ abgeprägt teeren)
fonberfiety unb famentlicty a($ gebac^j fürften unb pifd£>off^ brüber, netter
unb gut frünbt , mit biß fyofyen unb jirtictyeu reben angejaigt aüe $aub*
lung , fo ein ratl) unb gemaine ftat föegentyurg gegen bem pifctyoff unb
feinen geiftftctyeu etliche \ax Ijeer geljanbtt $eten unb funberüc^ bon bem 15
1525. pifc auff $eut na<$ tengS tool erjett, barauff Ijett ein tyeber in fun*
bereit unb aß in einer gemain bon iren genebigften unb genebigen
Ferren, barbon fy gefant toeren , ernfttietyen bebetlj irer <$ur* unb fürft*
lid^en Ferren brüber unb bettem , (fein f firftfiety genab) berfelben unber*
t^an ty$o bon ftunb an unbebaut , unabfetytegige reftituirung in aße ire so
brivilegia, mit f ebenen »orten.
©otctye anttourt toa$ einen ratlj frembb unb fetten ftc$$ fo ur«
toering nit fcerfeljen unb toeften nit, »0 au$ mit folgern eroftlictyem be*
gern, unb fagten , toeit bty fa# ganje gemaine ftat betreff , fo finbt ein
ratl) nit anttourt geben aufferljalben berfelben, unb baten ein monat 25
bebaut — ja toot einen monat burefy groffe müe ein bebaut toie oolgt.
m. 66». || Die gefanbten fagten , toietoot fi fi$ oerfe^en Ijeten , ein rat$
tourb bon ftunb an ein unabgefctyfagne anttourt geben , toeiß ben geift*
Ud^en jun parfüffen mit groffer müe flainer bebaut gegeben »er toor«
ben, lote fty getoifc toiften , unb miettot inen bon iren genebigiften unb 30
gnebigen Ferren ewftlicty »erboten toer toorben, ainigen bebaut je geben,
fo motten ty benneft auft gunften, fo ty ju gematner ftat tyetten, ein be*
baetyt piß nac$ tifety juetaffen, be« muften fi ij fro fein.
9ladf tifety Ijaben inner , äuffer ratlj, bty bom au*f$ut ratlj ge*
galten unb naety ber be$per bife bloffe anttourt geben toie Dorn, e$ fety ein u
fernerer Ijanbt, unb nur umb ein monat bebaut gebeten.
$aben ber c$ur* unb fürften potf$aff unb xaü) nad^ lang ge^attnem
rat^ mit anttourt toie oben *c, \t) foßen ein unbebaute, unabgefd^fagne
2S. 'ftunban an' £f.
1528. 77
Qntourt gegeben Ijaben, aud& ba$ fty biß einen anbern ernftlid^ern bebety
ietten, ein bebaut ein monat juegelaffen.
6« fein biß nter reb, bebest :c. befd&etyen, ber fainer gefd^riben ift.
ßin ernftlid^e bebtoung ben bon SRegenSburg bef<$el)en alfo, fty
j feilen toiffen , ba$ ir genebigft unb genebig Ijeren unb frfinbt ju bem
faen &on SRegenäpurg toeflen ob bifem Jjanbt leib, leben, er unb guj
fqen a(& ju irem lieben bruber, Ijeren unb frünbt :c. ba$ pijj.
%it%iq t nfr»lg ic.
6« trug fo jue , ba$ tyerfeog 8ubn>ig bon SBairn unb l?irfcog gribe*
"tty, £ljals8*aff , aigner perfon l?ie fambt etilen ftenben-bom reic$, tt>ie
man ben pairifäen jirtf nent , toaren ber unb anberer urf acfyen falben
»on anberm tag julii pig ben 9. julii äße tag neben irer tyanblung , f o
fo Don be« rei$$ toegen fetten, auety fcty bon SRegenSpurg ntnb Ijanbtung
angehalten, unb fo bty fürften auffert ber anbern nidfo roolten tljan,
m ba gelten fo an unb paten , fo f oßen boc$ ir, be$ ratl)$ , anttourt an»
nemen, ben e« n>a$ ba$ monat f$ir au$, »ölten ben jtoaien fürften in
ber ftiü ir anttourt geben Ijaben , batnit e$ nit alfo unbter bty leut fem,
aber bfy fürften »ölten fatn$ »eg$ nit.
|| SHttler jeit Ijaben fiefy c$ur* unb fürften be$ bon SRegenSpurg »i. w.
J» brüber , Ijerren unb frünbt bei füniglicfyer majeftat Ungern unb ©etyem
faftagt unb angejaigt , bieroeiß fein lieb laiferticfyer majeftät im ^eiligen
rei<$ teujfd&er narion oberefter ftattyalter fefy , berljatben er unrue , un*
trtllen unb empörung, »o fo »eren ober »eren »ölten , Ijin* unb abju*
Wen fdjutbig »er :c. , unb anjaigt, »ie ber l)ocfy»ürbig jc. ir frünt*
» fic^cr lieber bruber , better unb frünbt Don ber ftat SRegenäpurg gum
&6gften bebrängt unb befcfy»erbt »er, mit pttt, fein !üniglic$ majeftät
Țlten gnebtgficfy barein fefyen , bamit f olcfys abgeftelt ȟrb , Țlten fi
ty berfetyen unb »ißig berbinen, fo e$ aber nit gefctyelj , f o gebeerten fo
iren brubern, bettern :c. felb$ »ol cor ber ftat SRegenäpurg ju föüjen.
39 Dt) von ftegensjmrg.
ßin rat fetyret and) nit , gelten anö) rat^ bety ben rei^fteten :c. ,
unb »arb bon baioen tailn nit gefeirt , ber aber fainS gefd^riben ift k.
unber anbern am 20. julii Ijaben ein ratfy 2 be^ innern ratfys, ©e»
Mtian ©locfengiffer , $anfen 323attman , {Reif olt, ftatf^reiber , jtoen
5s(ne^tic. bon rat^j toegen ju allen prelaten unb pretatin gefd^idft, aße
7. %üx lpifi' fpäret *pei§*. 14. »auffat auffet' *f. 25. öin auf 'Hat* folfttiibcl 4ju' ifl fofott
mtfcn an^e^Ti^en »orten. 33. '20. julii' ijl tot^ a* [(^rieben.
78 Seon&art ©tbmann'ö (S^ronit.
unb t^ebe getfttic^en auff morgen ben 2 1 . gein parf üff en ju fönten , tote
toor im 25. |ar gef($e$en.
^relaten unb prefatin oerfinbeten ba$ gepot eine* rafe auff morgen
jun parfüffen ju etf feinen.
Da fc^itft ber pifctyoff fein ernfttic^ manbat ju allen ftenben , tiefe s
bei ber leibftraff berieten, ba$ nimanb erfcfyetnen fott , alf o toa$ e$ ben
Pfaffen baiber feit f <$toer unb geferlic^ , toett fty aber bem pifctyoff mit
toitliger pljtictyt unb ber ftat mit genBtter bertoanbt tourben , f o fam ni*
manb gein ben parfüffen, ben ber commenbator fant ©ttgen, fant Sin»
tyart, fant 3acob , prebiger unb auguftiner, entfäulbigeten ficty, inen toer i<*
ba« berpot be« pifcfyoffä erft jun parfüffen berfinbt »erben, babety
e$ blib.
S$ fam and) nimanb bon rat$$ toegen, ban e$ IjettenS bty pretaten
ju na<$j ätotbrofi 3lmman , camerer , angejaigt , teie e$ inen bon irem
gnebtgen Ijeren t>erpoten toeer. ts
9i. 67'. || Sty oon SRegenSpurg tyeten fain rue , ba$ toaffer n>olt tye nur
über bty Brb tauffen, fcerorbenten toiber ben ©toefngieffer unb San
©artner, ftatfd&reiber, unb fcfyidtenS ben 28. julii nriber ju aften geift*
fielen , pretatn :c. mit bifem btuty , auff morgen früe tourb tyaubtman
unb bty t>on ratfys toegen gefanbt toorben, ju allen pretatn unb capitün 20
geen unb ba eines ratl)$ fcorljaben anjaigen , baä fty \idf entließ finben
tieffen unb nit verwarteten, ben fy nmren neulich Jörnen.
Darauff Ijarret ein itlictye oberfait, pifc fty tarnen, am 29. julii
ging l)er 3oljann gug$ Ijaubtman , ©ebaftian ©todngieffer, fiarl ®art*
ner, be$ innern, ^Jaul« $uter, Surj, gottfämibt, be« äuffern ratt>$, 25
Dorn auSfcfyuS Ulrich ^ugfman , £>aimeran SBolff :c. , unb gingen am
erften jum tljumbcapitt umb früemefejeit normal t>on einen jum anbern,
nimanb aufegenomen , unb bei inen alten beiteufftig ein mainung ange*
jaigt, burefy ben ftatföreiber fürtragen (äffen, ungefertic^ bife mainung.
$aubtman l)ie entgegen mit ben anbern ime jugeorbnet bon inner 30
unb äufferS rat^S, au$fc$u$ einer ganjen gemain wegen ber feputturn unb
anbern aßen artigft falben mit langen »orten auffS työgft entfd^ulbigt unb
baneben , ba« bty geifttietyen ber f orberung naefy gein parfüff en am 2 1 .
julii bergangen fty ungefyorfam erjaigt Ijaben , trag ein rat$ gro« mi«*
faüen, unb (aß ein ratlj bifer jeit in feinem toerbt, nic^j minberd fo n>ot 35
fein ein ratl) feiner jeit eingebend fein.
ffieiter angejaigt , n>ie fic^ ber tyocfytoürbig k. mit bitt beiftenben,
geiftlid^en unb »eltü^en ^ur» unb fürften auff« ^ögft beworben §ab
24. 4^cman' flatt l3o^ann* $f.
1528. 79
gegen unb »iber getnaine ftat, fa, bty geiftlt($en, toiber ire getane pfyify
ffat aber nit gejagt , ba« bty pljli<$t genöt war) tebig je machen, || ob «t. 6s.
\cldfi trer, ber geiftlu^en, bebet!), toitt ober mainung fety, atfo gar frety*
fetig je fein, tote ber abminiftrator begeer, toe$ fi(fy aucfy Sterin gemaine
i ftat ju inen, ben geift(t$en, berfeljen fofl, ob ft f o(<$$ anhaltend unb ctag
gegen gemähter ftat irem gnebigen Ferren bebolljen fetten, mit biß toor*
ten, unb bierauff bon ratl)$ toegen antnntrt begert.
§aben bty geiftfic^en ex tempore mit beger eins bebactytä gefagt,
ty entföutbigung ge mainer ftat ber fepulturn unb ber gleiten taffen fty
>• geföe^en, e$ gehöre irenfgnebigen tyerrn jue.
Der unge^orf am Ijafben , bfy f o ffodf angejogen toirt , Ijab ein ratlj
al$ fcty berftenbigen teic$tti<$ abjenemen, toie e$ inen gejimben toott, toie
fo trcö gnebigen Ijeren at$ orbinarien , be$ fy aigen fein mit gtüb unb
tölity , über feiner fürftüc^en gnaben berpot bor anbern oberf aiten er*
« föeinen.
6$ fin bty anttourt nit gtei<$ getoefen, man funbt fty nit unberreben,
aber bocty im grunbt #aben fy aH mit unb bety irem gnebigen Ferren
Heiben (ate pxUidf) unb mit fein fürfttic^en gnaben unbter* unb ob»
figen.
» 6$ Ijaben ir etß$ f$rifftli$ antttmrt gegeben, Ijaben nit betonten
»figen toerben,
3m fetben fein au<$ Jörnen füniglid^er majeftät Ungern unb SBeljem
ber »olgeborn $err bon ©tarreberg, SBeat SBtbman, $an$ ©eger, bon
irem gnebigften Ferren bifer fachen falben aüain alljer mit bolmec^tigen
* gtoalbt feiner majieftSt Ijabenb, gnebigli<$ abgefertigt, bty fa<$en mit btetjj
in berljSren unb fo bit immer müglic^ bfy fachen ju richten unb tyin<
Jutegen.
Sttfo §aben obgebac^t retl) bteiffig mit groffer müe gefyanblt p\§
onff irc^tag ben 4. augusti unb nur über foubt geljanbtt, bifen tag einen
» auf$u$ t)on ganjer geifttitfait in be$ ^if^offö Ijoff gef orbert, etlic^ Ijanb«
ttmg bafür gehalten, tt>eld^ö ljaimtic^ unb ftttt toa$ unb nit betonten ljat
mügen.
9Ifo ift Don bifen tagen an alle tag bor unb na$ tif$ bfetfftg mit
greifet müe unb artoait geljanbtt toorben , unb am tag Laurenti fein
»i&en oufc bem fatyferlic^en regiment ber fachen ju gut $eergef<$i<ft
tocrben.
6$ tt>a« baiber feitn nit furjtoeilig.
13. $tf ftjie 4|Y na^«etraflen.
80 fconfcart SÖBibmann'« ©&rontf.
si. 6?. || De$ pifc^eff^ öon SRegenäpurg beiftenb, n>ie oben angejaigt, fyie
gelegen , and) feinet f ürfttic^en gnaben tetyenteut oom abt , eins tapffera
anfeljen, ob 100 pferben.
Nürnberg, SlugSpurg, Strasburg Ijeten ire gefanten Ijie einen a
ra# ju peiftanb gehabt, aber nit jum enb bliben, fi Röteten unb faljen
toot, too e$ l)inau$ tool.
(£$ ift alle tag geljanblt toorben, bo<$ bie Parteien nie ober gar ntt
gufanten gegen einanber unber angen Derart, funber burc$ gefanbte poU
fc^afft ober bur<$ fcfyrifft ein tail bem anbern geanttourt. i<*>
Ober na<$ gelegenljait , toie bie notturfft erforbert , Ijaben ftcfy »iß
angejaigt rätl) unb commissari fo !jo<$ bemiet, felbft perfönlt($ oon
einen tai( jum anbern gangen.
(£$ toarb gar ernftlicfy Don baiben partljeien oeft gehalten unb ge*
Ijanbtt, toolt fain tail bem anbern in nichtig toeic$en , ftedtet btj \ad) oaft \&
Ijart, ein beriet ju ergeben.
Unb entftieä ftc^> bfy facty oitt Bffter jum untoiüen ban ju ber berieft,
toeit aber mergebad&t lüntgüd^ * retl) oon irem genebigften Ijeren fo
ernft(i$en beoety, bty fac$ entließ ju bertragen, toie inen ban tegüd&e
poft oon feiner maieftät oon ©rag au$ fam, fty fotten ntt nachäffen, toie 2*-
ffy ban feiner maieftät aQe Ijanbtung hinein fcfytdten , an toie e£ Rafftet,
unb rat begerten, toie in ban bon feiner maieftät gnebigft gef$a$, ljeteu
fy gut machen unb toolten auc$ nit oon bannen , e$ toer ban geriet,
unb ift alfo oon bt( tagen teglid^ gefyanblt toorben , ben e$ funbt unb
mod&i nit anberä fein , es gelten ber für* unb fürften gefanbten tool fo vt
ernftiiety au, e$ fd&idften au<$ bty d&ur* unb fürften tegßd^ ir poft Ijeer mit
emftlicfyem beoetlj tc. , iren Ferren bruber unb üttttxn au§ ber fachen
bringen, ba$ unb fain anber*, ba« bty fünigticfyen xäti) bebauten, bad e$
mieft geriet toerben , ober e$ toürben bty <$ur* unb fürften iamer ange*
ric^t Ijaben, ba« ber Ijagl gefcfylagen l?et. 30
w. 69. || Darauff ift bty ^anbtung am 20. augusti ju einer concorbt
oerfaft toorben, fyat gemaine ftat ben fünigtietyen rätl)n t>o(me$tigen
gtoaft gegeben unb compromittirt , an jtoeifl ber f acfyen oerftanb gehabt,
toie e$ geriet fott toerben. ber pifctyoff l)at [idf be$ compromig getoirt,
ban er toijft oorljin , toie , ift oitt müe barob gehalten toorben, unb f 0 35
ime beiteufftig ift angejaigt toorben, toie e« beriet, alfo fein bifen tag
bty ^art^eien in einen entließen compromifc gangen.
6. 7. 4fl — tool' ifl fpatem 3ufa|. 19. lfad>' fpitet tingefüflt. 22. 4m. %.' fpdter ei«a«füflt
1528. gl
ftreitag ben 21 . augusti berufft bcr pifd&off bon gemamer ^ttcfter^
fifafft, nimaub aufcgenomen *c, einen neuen au$f<$u$ bon fetten unb
ebenen umb 7 ur morgen im cajrittyau« im Üjumb mit bolmec^tigen
ganzen gtoatt, Ijabenb t>on benen, batbon ein itttc^er gefanbt toarb. ba$
©a toa$ i$ aber ein rattert : o got fyitff , ba$ i$ nimmer in tarnen
folgen ratfy mer ftj, ut supra fol. 58.
©o nu ber auSföuS in bad capitltyauS !am , ba toafenb berorbnet
nnb (amen bicari 3Ma<$ unb boctor JRo§, canjler 1 bon fyoff , unb paten
io Ferren EaSpar bon ©umjtyenperg , tljumbbec^et , ber ttyet ein anbringen
öon $w$gebac$j piföoffs :c. toegen.
©er §ub an unb erjetet alle fymblung unb toa$ gebauten fürften
nnb pifctyoff auf bife (unb anbre) tyanblung gegangen [toer , f onber finb
be« 1525. jar$ Ijeer ein groffe summa je.
ii ©r jaiget auety an, tote gemelter fürft feine geiftfi<$en toiber ij lebig
piafy Ijet bon ber bürgerlichen pfylic^t unb in ire alte Ijabenbe privi-
legia in atterpefter mag unb form , fo e$ immer fein fott ober mieg,
toiber reftituirt in pristinum.
6r jaiget anöf an be$ bertrag* in$alten aller artigftt , toel<$er bau
* !jerna$ auc$ fteet.
SBciter jaiget er an , tote bty fünigti$en retlj an feinen gnebigen
faren bon JRegen$burg begert fetten , bietoeil gemaine || geiftlifait fott ». 69-.
totecr lebig gejett toerben bon einen ratlj, gleiche fty in pljtic^t Jörnen
toaren, toelic$e$ aber biß mfie unb aertengerung ber fachen nem, fo man
» Ke geiftlic^en all jufamen fott forbern, aber fot<$3 ju berc^omen toa$ ber
fünigücfyen rat$ begern, ba$ alle unb iebe geifttic^en fonbertic^ unb
[amentlid? im au$f$u$ $abenbe tre$ getoalbfc benfelbigen gtoalbt bot*
metyigfltc^en übergeben, conftituim bie ertoürbigen gtoen prelaten,
tljmnbtec^et unb teeret bon altn capettn , ba$ gef($a<$, tourben conftituirt
» unb bolmectytiger gtoalbt gegeben bon atter geiftlidait in betyfein notarien
«nb jeugen fonberlic^ barju erbeten unb geforbert.
Suff fot$e£ Ijeten ij gebaute jtoen pretaten t>otme$tigen gtoalt,
bürgerliche pfyitift bon atter geifttietyen toegen , tute ju ben parfüff en , ut
supra , gef d)e$en , toiber an f t<$ ju nemen , ba$ fe auc$ in iren gtoalbt
35 öjeten. ba muft ein ratty alle geiftlifait bor ben füniglic^en ratzen unb
memgflicty, fo babety toa$, offenließ mit munb unb mit Ijanb atter fachen,
6. 7. <$a — 58' (virimtfct 57') tfl faätft jttiföen fcie StWtn %tföx\tbtn. 12. 4unt' »et 'wa** fpätet
1. SugufHn 9to% bif^öjtic^er Äanjter.
€täHe*reniIfn. XV. Ö
82 2eont)art SBibmamt'6 (tyronif.
bar ein fo bon inen, ben bon töegenäpurg , im 1525. ju ben parfüffeu
gtoattigttic^ getrungen toaren, ba$ atfo gefc$a$.
<3o toax auäf genanten jtoaien prelaten in ma$ unb form, tote oben
angejaigt, gleid&förmtger gtoalt gegeben, ju ratificiem, ju approbirn unb
ju beftettigen alle unb tyebe acta, fo tr gnebiger Ijer bon 9tegen$purg
unb offtgebaetyt fünigflic^ retfy im eingang big $anb(6 pijfteer unb ju enb
unb befötuS be$ ganjen fyanbls , ba$ ffy au$ alle* enbeten tre* $aben«
ben gtoatj.
»I 7o. || SEBtc e$ fic^ juetrug , fo mifctyet fid^ ber teuft immer mit ein trab
matnet , e$ toer no$ nit jeit, frib je machen , ben er feinen tat! no$ uit t «
barbon bracht, fielen ben partljeien über ben compromtfc erft etli<$ fc^toer
artigfl unb irtljumb für , ate mit bem mefferfon, pflafter&erbieten unb
anber :c, , berljatben fy bty fa$ aufffd^ub *>om freitag J>ijj auff ben
montag, unb tyet fc^ir ber teuft über ben gefetyenen compromijj bty Ijanb*
fung alle jerueftriben , ba$ meffergelt »om getratb erhielt ein ratlj , unb r -
ty fa$ am fontag ben 27. augusti ausgeflogen.
Da muft ein xafy bty geiftlic^en bor ben füniglid&en rattyn unb äffen
petftänben mit munbt unb mit l)anb aller bing tebig jelen , ttrie ty ban
im 25. jar ju ben parfüffen in pflify gebrungen »arenb.
£)ifer vertrag Ijalff glei# toie anbem. **
*u9. 24. Slnff montag Wartholomei fein bty bertragSbrieff auffgerietyt
roorben.
33on bifem tag an Ijat fain bürger bon ben geift(i$en mer mein
bürffen (unnangefe^en baö fo berungett tourben) Ijoten laut ber alten
fcertreg be$ toeinf<$encfen$ , ba$ ift t>on aller ^eiligen tag an pifc auff »
lie<$tmeffen.
35ifen montag fein bty füniglid^en rfitl) unb aud& ber d&ur* unb für*
ften retl) unb potfctyafftn all Ijintoegfjogen, e$ tt>a$ jeü, e$ geftunb biß.
»i. 70». || £)er bertrag be$ ganjen fymbl« ift bur<$ einen anbern gefetyri*
ben toorben unb mit bleifc cotlacionirt , ba$ er gerecht ift, unb baljer an **
fein orbeutietyen ortt eingefyefft toorben.
4. 'ratificitirni' $f. 12. 'für' nachtragen. IB. 'tjanb' nachgetragen. 24. 'fcolen* nachgetragen.
31. 9la$ 'werben* fitbt mit rotier tinte bie 9«mertung: 4$iet/ei gehört br> copet) Ui »ertrag*, na$
betn ente Ui certrag« gehört nun alle*, fo gefdpriben ijV.
3rpi[c^en 581. 70 unb 71 ftnb fedj# fleinere Duartblatter eingeflebt worben, wovon bie Uiton
etfleren feine, bie fclgenben eine rotbgefdjriebene ^oHirung 57—60 jeigen. t>ai Ie^te fdjfint jmu
UT|prünglidj voU|länbig befd^rieben worden ju fein, touibe aber in bei 9olac bi# auf ni^t aani b«#
obere drittel roeggefdjnttten. $on tiefen eingetlebten {Blättern, n>e(cf)c tdj mit 91. 70»— 70» be*
jeidjne, enthalten «1. 70^—70»»' ben (ibnmittext ^ deiflli^n gaben — mer ejempü ju fdjrciben'
ton ber ^anb be* 6b,ronitf{|jTeiber*, »!. 700 |uerfi in anbem €^riftjägen bie Stelle 'Der inung
epne — ber fürfren lanbt »erpieten', bann bi* 5)1. 70<" *9lin abfdjrifft be* »erttag**. 91. 70^ enthält
ncd) ein 6tücf ber von 91. 70' auf 91. 71 t^inüberreiäenben ^odjjeit'. «Ue*, roa« auf 91. 7(K— W
[lebt, (ann »on berfflbcn ^»anb berTÜr«ren, bie balb fatltgrar<bifcb, balb flüchtiger, gröber ober feiner
)<t)rieb.
1528.
83
Ain abgrifft Des nertrags.1
SBtr nadHjemelten, $ann8 tyerr öon ©tarljemberg , %Scat SBibman 311
äRieringen, boctor, toogt ju $orbe, $ann« ©egger ju üReffenpad), mauttner
jnönranben, be$ burdjfeudjtigifien, groämedjtigen fürflen unb fyerrn, fyerrn
*5erfcuumben, fönig ju jungem unb Seljeim, infanten in $ifpanien, erfc*
tyxtyat ju Öjterreidj je, unferS gcncbigiflcn tyerrn rate unb in nadjbe*
rihrten irrtyungen üerorbnet güetlidj unberfyanbler, befennen unb tljun funt
efjenfluty : als fid) jtoüfdjen bcm Ijodjtoirbigen, burdjleudjtigen unb Ijodjge*
tornen fürjlen unb fyerm , tyerrn 3o1jannfen , abminijirator be$ piff t$ ju
loSegamfyurg, pljalfegraöe bei} 9t^einr Ijerfeog in 33at)tn :c, unfcrm gene*
%n tyerrn, unb feineT fürftlidjcn genaben ganzer unb aller gemeiner gaifU
lifait f^te ju 9?egenn$purg toonenbc an ainem unb ben erbern, fürftdjtigen,
fcetfen unb erfanten camerer, rat!) unb ganzer gemainbe gebauter flat
SegennSpurg anbern tails foenn unb jtoitradjtung gehalten Ijaben, unb be*
Mflltafictyen ton roegen ber bürgerten pflichte unbbürb, ungeltS, fteur,
wfy unb anberer bürgerlichen befdjtoert, barcin bic bcmelten gemain geifl-
Gfatt be* aerrfieften fünff jetyenl;unberflen, fünffunbjtoainfctgiflen }ar$ fomen
mrab eingebogen fein , aud) jtoatjer nadjgemelter tertreg, fo berfelben jeit
genanten camerer unb rate burd) gemeine gaiftlifatt baruff überanttourt
* wrab fynauSgegeben toorben , bef;geleid}en einer in&cntirung ber ffainöter
tar fttfften , clöflern unb firmen, bamafen befdjeljen ; item &on toegen ctt*
M>er jinjj , fo ben gaijllidjen aus bem, ba$ ein rat etlid) fyeufer unb flatf dj*
paitfy, benfelben gaißlidjen jinöpar, fcerfdjiner jeit abbredjen laffen, abgengig
»orten fein ; unb bann ba8 camerer unnb rate Die gemain begrebnuS unnb
& fqmltorn für bie ftat ju öerenbem, aud) neu uffdjleg uff bie gef eile fanb
ffiolffgangö brueberfdjafft je legen unberflanben, berfelben gepredjen unb
fpenn aber Ijodfygemelt fitaigclicfye maieftät ju jungem unb 23eljeim bem
torgenanten unferni genebigen fyerrn abminiftrator ju SRegennäpurg ju
fritotfdjafft unb ben anbern tailen allen ju fonbern genaben unnb guetent,
^nrgenab unb fo toor toeiter mülje, uncofcten unb nadjteil ju *>erljfietten, fld>
unterfangen, bie burd) irer maieftät retlje güetlid) ju »ertragen, unb baruff
M ju fotldjer fpenn öerfyärung unb güetlid)er Anlegung allere befonber
wrfertttgt unb fcerorbnet fyat, ba8 toir obbemelten fönigcltdjet maieftät rete
tatraadj in crafft irer fönigclidjen maieftät be*>eld}8 uff genugfam DertySrmig
35 wgejatgter fadjen, aud^ öilfalttig getan fleifftge unberljanblung bebe obge*
»ante part^eien berürter irer fpenn unnb irrt^ung mit irem freiem, guetem
1 etar^ntorg B. fBibbman A. 3. 3Wpaingcn D. 5. ^ifponien A.
1. 3&ei Sudfertigungen biefed 33er-
tajß auf Pergament befinben flc^ im !.
ftttycrc^ttoc ju Wlünfyn. 2)te im SO-
ganeinen forgfamer getriebene (A) ift
Mcr ßatt ber 28 ib mannten Sopie ge*
gtben, bcx^ ifl bei ben tarnen aud) ba9
«ubtTt Cjemplar (B) benü^t. 5ln beibc
^fertigimgeit flnb mittelfli Pergament"
flretfen bie noc% toofyfcrfyaftenen 3Ba^'
fiegelbed '§ann8 $errn t>on ©tar^em«
bera, 'Beatas Widman in Mering(en)
do. , ©ann« ©egger ju 3Rcffnfca#\ bc*
3lbmittiprator8 Sodann, bc« 3)omfapt"
tcl«, bc« Äapitcl« jur Ulten Äa^cüc unb
ber ©tabt Äegenöburg geengt.
ü'
84 Seon&ort ©tbmamt'S (tyrontf.
toiflen unb uff it getane betoilligung terainigt unb entließ vertragen Ijabe
in nacfygefdjribner toetfe unt) nemlid) alfo :
(Srftlidjcn foDen t>te gelübte unnt> pfltd>t, barein "Die gemain gaiftlifa
ju SRegenfyurg toerfdjine« fünffjeljenljunberttften fünffunbjtoeinfcigiften jar«
gegen gemainer ftat bafelben fomen ift, ganfc ab, unb alle gaiftlifait berfelbe
pflidjt tjefco aflerbing fretj, lebtg unb erlaffen fein.
3um anbem foflen bie bürgerlichen pfirben , ungelt, fteur, toaste un
anber bürgerliche befdjtoerb, ntdjtS uägenomen, barein bie gebaut gemai
gatfiltfait uff obberürte jeit tomen finbt, uffgeljabt unnb toiberumb abgeta
fein, unb bie gaiftlifait, toie ft) fölc^er bürgerlichen pttrb fyalb tor^tn unbi
fdjtoert unb frety geftanben, alfo füran nodj beleiben, bod} »a$ gemeine fti
SRegenfyurg ton ben tritgemelten gaiftlidjen an ungelt, fteur, toafygelt unr
anbern bürgerlichen befdjtoerben ton obbeftimbter jeit big fyeut dato eing*
bracht unnb empfangen tyat, ba$ alle« fofl gemainer ftat one ferrer erfuedfjur
beleiben, unnb be$ aud) Ijertoiberumb be« fynberfiefligen uäftanbts tyalb fai
tail bem anbem ferrer ober toetter ntdjtö fdfyulbig fein, unnb nadbbem b
ftat SRegennSjmrg au« aflerljanbt jufeflen in ettoaS Unvermögen, bie ft<
nottürftigclid^ ju unberljaften getoadjffen, fo follen unb toollenb bie egebad
gemain gaiftlifait ber gemeinen bfirgerfdjafft ju frttntlidjem unnb nadjbai
liefern toiflen nu füroljin alle unb ein« tjegclidjen \cit$ uff fanb Sartljolomeu
be$ fyetjfigen jtoelffooten, tag ober adjt tag t>or ober nadj unb bamit bie er
bejalung uff fanb 93artfyolomeu8 tag in ned)ftf omenbem fünffjefyenljunbertiftc
neununbjtoeinjigtften jar je tfyun, geben unb ju iren ftifyern tyanben biß u
nadjbeftimbte jeit ber gemeinen fcerenberung bejafen jtoatjljunbert gulbc
reinifdjer an gueter fanbtfeuffiger genemer münj gegen gebürlidjer quittunj
bamit follen auefy camerer, ratty unnb gemainb ju SRegennSpurg baruff al
gaiftlifait bafelben toonenbe umb ainiify ferrer mitleiben fyinfüro unbefdjtoe
laffen. bod^ too fid^ begebe, ba$ burdj bie römtfdje faiferlidje maieftat :c
unfern aDergenebigiften tyerrn, mitfambt gemeinen ftenben be$ tyetylige
römifdjen reid)$ uff einem gemeinen reidjätag ober aber burify ein genera
ober nacionalconcilium mit ber jeit ein gemaine enberung ober fonber ort
nung t>on toegen mitleibenS jtoüfdjen gaiftlictyem unb toeltlidjem flanbt g<
macfyt unb uffgeriifyt tourbe, fo foQ alßbann bie mlgemeften gemain gaiftlifa
unb \tat l;ie ju 9iegen$purg berfelbigen gemainen orbnung tailfyaffttg feil
beren genieffen unnb entgelten unb fürau« berfelben orbnung geleben, unr
bie gaiftlifait inen nit mer fdjulbig fein, bann toe$ biefelbig orbnung fcermac
ob aud) gaiftlid^ perfonen, ftifft, clöfter ober anber in bifer ftat toonenbe Do
ber obberürten jeit be« ffinffunbjtoeinjigiftenn jar« fyere ettlid>e gtteter, i
bifer ftat ober irem bureffriben gelegen , burdj toa« titl ober anfunfft bd
befc^e^en, bie fcorljin in bürgerlid^em mitleiten getoefen toeren, ba»ib(
überfomen tytttn, ober auefy toe« ftj beren noety fünfftigetic^en mer befome
toürben , f ott ftdj bifer artieul ju folgen güetern nit erftreden, fonber bt
gaiftlic^ befifter berfelben güeter bie bef^toerbt baton »ie bie bürger trager
3um britten foH bie anforbrung, fo etlicfy gaift(id) t>on toegen etli<^<
jinfe, bie inen an ben flaif%endten audj ^eufer, bie ein rat abbrechen ty
laffen, abgangen fein follen, gegen ber ftat ju fyaben fcermainen, ganfe abfeit
1528. 85
3« bem werten foflen btc jtoen öertragäbrieff, fceren einer burdj ben
fö&fHw$en legalen, tyerrn Bartholomeum de Maraschis, be$ datum toeifet
]ü Xegennfyurg ben fec^fien tag maii anno doraini *rierjel>enljunt>ert toter*
ratad;gig, unnb unbet anbem artieul bie orbnung be$ toetnfctyencfenS be*
* trifft !, bet anber burdj bie burdjf eudjtigen unnb Ijodjgebornen fürften, Ijerw
Sifyelm unb ljerrn Subtoig, p^afljgrcme bety 9tyein, tyerfcoge in obern unb
nifcnt Satyrn, gebrüeber, unfer genebig Ijerrn, be$ datum toeifet ju 9ftünd}en
montags nad> Bartbolomei anno domini fünffjeljenljunbert jtoatyunb*
jtoainfcigiften uffgeridjt 2, f o camerer unnb rate ju obberürter jeit toon ber
" jaifUifait befyenbigt fein, berfelben goijHifait toiberumb jugefteft unb jbaruff
fe* toemfdjencfenä aud> aUeS anber« innljaft« tyalb nad) terntög berfelben
tertreg ton baiben tailenn treufid) gehalten toerben.
Unnb baruff bann bie gaijHictyen fonft fidj ber bürgerlichen Ijanbtierung
nsb getoerbe, f o inen gegen ben bürgerlichen befeuerten ju gebrauten Don
«* onem erbern camerer unnb rate öergönbt getoefenn, nu f ürttertyin je ftunbt
fciberumb muffigen unnb genfclid} enthalten unnb abfieen.
Dann ber befdptyen htöentierung tyalb be$ ffinffunbjtoeinfetgijten jar«,
feil biefelbig ber gaiftlifatt unb menigcüdjen an iren fyabenbenn Privilegien
unb billigen gebreudjen unfd^eblidj fein unb burdj einen camerer unb rate
* tarnte nidjfcit fürgenomen ober gefymblt toerben.
Jürtter betreffenb bie fepultum ifi betetybtngt, ba$ (ain neue fepultur
m ietoiffigung unnb julaffung unfer« genebigen tyerrn ton 9tegcn8purg als
erbinarien fürgenomen toerben fott.
Unnb baruff fotten bie angejaigten ber gaiftttlait getane aber fyiemit
25 feiber abgeßelte pflichten unnb pürfcen , audj baS tjefcig betoifligt gelt unnb
«berö, fo ljtrinn betebingt ifl, Ijoctygenanter rBmifdjer faiferlid>er maieftat
nsb bem lptyligen römifdjen reidj an irer maieflat obrifaüen, nujung unnb
gere^tifatten, fo fo an trilgemelten gaiftlifait flifftcti, prelaten, prelätin unnb
go|#eufer ju Stegennfyurg tyaben, ganj unabbrfidjig unb on&erlefclidj [fein] .
* Unnb uff ba8 alle« audj bebe tail aller unb tyegclidjer obangejaigter
irer (penn, irrtijung, ungnab unb toibertoitlenö, fo fty jroüfdjen irer fftrfi*
fofai genaben unb inen, audj iren jutoertoonbten unb benjftenen, fo baruntter
g^anbU Ijaben unb verbaut fein , begeben Ijat , genfelidj geriet unnb üer*
tragen fein unb ferrer emanber genebigcltd) unnb nachbarlichen fürbernn,
* hin betrangnuö jufüegen, audj umb fca8, fo ftc^ aUer oberjelter fymblung
W terloffen, lain tail ben anbem bet) römifdjer faiferlid^er maiefta't ober
irer mateftat unb be8 retdjs regirung no^ anberer obrifaiten fcerflagen noc^
anlangen, fonber einanber genebigen, früntlidpn unnb binflli^en toillen
ajaigenn.
11 3)ifen »ertrag baben aud) baruff in allen unb tyegcücfyen puneten unb
«Hallen bebe taile angenomen unb ben a(fo fcefftigclid} unb flct für ftj, ire
nadjfomen, aui) ber flifft, clofier unnb flat Stegenndpurg ju Ratten unnb )U
»olpreden , nemlidj ^oc^genanter unfer genebiger ^err, ber abminijtrator,
1. Md)t betrieb Cod. dipl. episcop. It^en am 8. gebr. 1484 gesoffenes
H*tUbon., too jebo^ 2, 1064—6 ein in «ünbntß fiebt.
N« @«^e ton ben ftcgcnSburget Oeift- 2. eie^e oben @. 67 3nm. 2.
86 tonfyart SSibmanu« (S&ronif.
bety fürfiüdjen toaren toortten, unnb t>ic anbero aflf nemlid) bon allct geift*
litten $u SRegenndpurg fienbt toegen bie ertoirbigen, eblen unb ftirbigen,
fyerr Gadpar öon Oumppenperg, tljumbtedjant , unb Ijerr ©igidmunbud
^enber, tedjant ju un{cr lieben frauen alten cappeßen, in crafft ired bol*
mehligen getoaltd, fo fy öon allen ftifften, capittln, prelaten, prelatin, clßftet
unnb aller anber gematner gaiftlifait und fürbradjt tyaben, unb bon gemeiner
ftat SRegendpurg toegen bie erbern camrer unnb inner rate für ftdj felbd audj
mit toortoiffen, beaeld}, in namen unb anflat bed euffem rated unnb utfd}u&
einer ganzen gemain bafelbfl mit regten , toaren treuen bor und jugefagt
unb üerfprodjen.
Unb bed atled ju toarem urfunbt tyaben toir obgefdjriben fonigdidjet
maieflät rete ald unberljanbler , nemüd} £annd ljerr &on ©tarljemberg,
93eat äBibman unnb £annd ©egger, bife öertragdbrieff, ber brety in gleitet
laut begriffen, unber unfern aigen angebomen angesengten innftgln, boc^
und unnb unfern erben on fdjaben, öerferttigt unnb ainen gemeltem unferw
genebigen fyerrn, bem abminiftrator, ben anbern femer fürfHtcfyen genabeu
gemeiner geiftftfait unb ben britten egebadjten camerern, rate unb gemeiner
ftat ju SRegenndpurg jugeflelt.
Unb toir 3ofyannd , ton gotted genaben abminiftrator bed fttfft« ju
SRegenndpurg , pljalfcgraf bety SRfyein, berfcog in Satyrn, für und fclbft unfc
unfere nadjfomen, bifdjöbe ju SRegendpurg, barju n>ir ßadpar t>on ©ump*
penperg , tljumbtedfant, unb ©igidmunbud $enber , teAant ju unfer lieben
frauen alten cappeflen, »on unfer unb unferer ftifft, capttl, prelaten, prelattn
unnb ganjer gemeiner gaiftlifait toegenn aller ftenbt ju SRegenndpurg in craffl
unfer« obberürten Ijabenben getoaltd unfer bifd)öflid}, barju nur obgemelte
gmalttyaber unnb tedjant unferer ftifft unnb capitl gemeine ütnftgl in obge*
badjter gaiftlifait namen, befjgeleidjen toir egenanten camerer unnb ratye ju
SRegenndpurg für und , gemeine ftat unnb au unfer nad)f omen unfer unt
berfelben flat gröfferd innflgl an bifen brieff gegangen.
%uvi. 24. ©eben unnb gefdjeljen ju SRegendpurg am montag fanb Sartljolomeud
bed tyetyligen jtoelfpoten, tag, ald man jalet nadj Grifft unferd lieben Ijerr»
geburbt fünffjeljentyunbert adftunbjtoeinfcig jare.
Snbe bed tertragd.
»i. 7o«. || 35^ geiftttd^en geben gematner ftat SRegendpurg jerKc^en 2C- gut
ben pifc auff ein gemaine berenberung bed Zeitigen römtfetyen rei<$« teut
f<$er nacion, tüte ban ber bertrag lauter in fi$ tyelt. unb fo man bty
felben 2C- p. toolt anlegen, ba toar im andf^ud aintrec^tiglicty befd^loffen,
* man f oü ein red^nung ma^en , bamit ein iber unbefetyoerb toer , ben e*
muten ber anlag &too, ^ieg bty ein bty grog anlag, bt? gehöret bem pif$of
ju ben ejrpenffen , bty Ilain anlag, bty 2C- fl. , gehöret ben pürgem , bc
ma^et ber grofc auflud ein Hainen bon 7 perfonen unb bebatlj ime,
bty fachen }n fummtrn, bamit bty arm geiftlilait nit bef^tperb tourb. an
morgend folten berfelb Hain audf$ud bem groffen re^nung fürtragei
i
1528. 87
nb aasigen , tote bty anlag auffd nägft funbt gefd&eljen, ba fetten bty 7
tat audföud fc^on angelegt über ben pefäfud an f>efeld^ unb fo unerticfy
sab pSbxfö, bad ben anbern auöfc^u« nur Ijart berbrud, ed borfj fainer
antten , ban n>ad ber commenbator oon fant ©itgen tfyet, in summa ed
sauft fein, bty anlegjetll würben fd&on gefd&riben ,r. bty bom groffen au*
fön* mottend nit nemen, ba namend bty teeret an unb gabend barnad^ in
iren ftifften auf*, unb fo etlicty, ty || gefd&Uft »afenb, auffred&neten, fosi. to<
Mainten fo, bad bty grofc anlag in bty 12c fL ratzet unb bty Hain in blj
4e . ein briefter, ipr Sriftoff ®c$»ar$ofer , ein capetlan ju alten ca*
i» peUam, ber $et ed mit etlichen bürgern geregnet, ber fagett offenließ, ed
»er bty grod anlag 15c unb bty Hain 5C- fl., barumb im ban na$et ba«
pfotomb berboten »ad »orben / atf o Ijaben in btj f üben mit ber armen
Haffen plut unb f$toai| einen gnebigen Ferren gemalt.
Unb bty 2°- fl. »erben am atlermaiften bon bed ungelfe »egen gege*
»ko, $aben aber bty gemain priefter tye nit bitl »ein»a($d, fo fauffend
aiu$ nit biU »ein, no# $aben fty fctyir gleiche jeety miffen geben, ba« »ar
fel>, ein Ü}umb1?err, ber !ain beljaufung nit $at, gibt nit mer an ber
Hain anlag ban 19 »., ein »odjenmefjlen , ba« nur 1 % fyat, mud
an$ 19 ». geben, fo er»erltc£ Jjaben fty geljanblt, ba« got || ungeftrafft »i- 70*».
* an inen nit (eft , »ie ban ber teufl etti$ palb bama$ ^in»edifüret, got
»oQ mir« berjeiljen , ben i$ fd^reib aufj fainem neib , »aid got »asina
Balaam admonet«, bp grofj puberety bt> tljut mir« maul auff, unb »en
e* bei ben bürgern geljolffen fyet , f o »er ed peffer ge»efen, ben bürgern
ju geben, ba« bty armen Pfaffen bon ben iren alfo follen unpittic^umb
* ba« hr bracht »erben , f o f $entti<$ , aber ed tyalff pety ben bürgern ber
Pfaffen fteur, ungelt, »a$t unb anber« nit umb ein tyaar, fopatb unb ee
ta Hang bom gelt berging, fo »ad e« niefo f o »urben fo eben gefd&üit,
al§ toen ein »olff ber f#aff foll $ütten.
Da« aber »aar fety, fo Ijat e« ft# mit beut ftf$marcft, ben grunbt*
* )infen juetragen, barauff ben Pfaffen in bty jeljen gulben unb mer grunbt*
M frerpaut »otben in abbred&ung ber alten fletfd^^ndten , ba« lainen
pürger gefegt, »en man gleich et»ad »ill pauen , || barjue man einem w. 7©i>\
purger et»a« abbricht, fo bejalt man und, »ie man [tat lan fyaben , ba«
aber ben gctftlic^en in bem unb anbem fal gar ni$t barumb peten ic,
» wib fo ed an ein ratfy bracht »ar »orben , $et ber er»er $)an« $ortner
offenließ gefagt, er »oltf ba« fain pfaff »erf er mieft ein fleifcfypancf auffm
^ff tragen, ba ^et aud^ ein pfaff, 3Retd^er bon ©parnedt , gefagt, er
toolt, bad er auff ber fd^erftat, fo im 1514. jar bor bem rat^aud ^ie
21 Ucta '». — »•' mit lotyet Ztntc : 'numeri 22*.
88 Sconfytrt Sibmann'6 G&ronif.
geftanben, feinen Ion, fo er toot berbint, entyfangen tytic., barumbtmrt
re$t gefd&riben, ba$ ed bfy Pfaffen nit ^atff ir geben, unb teeren toot met
ejemptt ju fttyreiben :c.
vi. 7oc. || Der irrung eine, fo über ben compromijj jufteten, toie oben an»
gejatgt ift , toaä nit ber minften atyne , ba$ man ber briefterfctyafft p
jetyten aujj Hainen urfad&en ba$ pflafter berpoten fytt, toie angejaigt ift
fornen im 1525. \ax, Ijat man auety ab trotten bringen, e$ Ijat aber nit
fein tootten, ba f ollen etlicher f ürften ratlj gefagt fyaben , f o man fürofyin
einem briefter ba$ pftafter t>erptet , toie gefd^eljen fety , fo toett man ben
bürgern ber fürften lanbt »errieten :c. m
91. 70'. II «t« fteff.
Den 4. septembris umb 2 ur oor nadfo ift ba« f$eff, ba$ bty guter
t>on 8inj *>om mardt t fyerauff gefürt §at , etfiety taufent gulben in fegten
unb patten gefürt tyat , ift tyie abgetaben toorben , toa$ abgaben gehört
Ijat , ift benneft toot genug taucht getoefen , aufftoarj gein 3ngotftat unb ■
fürter in$ rei$ tyinauff :c. ju füren, unb fo man eö burd& bty prüden
beim kennen toott füren, tote fo e« überfein fetten, bracht ba« fd^iff ju
brümern unb t>erfendt fu$, ba ig btiben, piß angefault ift, im grunbt
berbarb bitt guj, fonber bon eifen , lain menfö , es toa$ auäf tapfferö
gelt getrendt :c. ^
Difen Ijerbft toafc ein groß Ijerrenfd&ieffen ju Straubing, tößtiety
jugerid^t, toafenb 8 fürften barauff.
IJdtyeÜ.
3rc$tag* ben 29. septembris fyrt $an$ Jmrenban , ein fetyneiber,
fyie Ijogeit gehalten mit fetner bim , unb fo er für bty tyumbpfar !am, 2s
toarb gefragt, ob er gepeilt Ijet ic, ba toott er« bem briefter nit fagen,
91. 71. »eber in fd&impff no$ in emft , ba toolt || in ber gefett nit eingefegnen,
für er, ber fd^neiber, jue : *ic$ $an$ $urenban beger ber fundfrau 8ar*
bara )U ber ee, be$gtei$en begert btj Barbara mein fymäfrau, be$ ju
91. 7of. jeugnu« fted \6f bir ben ring || an unb berpfytid&ten unfc alfo jufamen ju 30
bem panb ber ee, be$ Ijetff unjj got ber bater, fon unb Zeitig geift', unb
ljat barnaety alle umbftenber, f$toefter unb brüber ju jeugnu« gebeten.
SBeitter f 0 ift ber Stabtyanf? Ijerrfür geftanben unb and) gteuety einer
ejcortacion getljan unb au$ bejeugt , e$ fety ein re$t götttid^e ee unb ntt
naety ber menfd&en t^anb , ban bty Pfaffen treiben btytt Üjanbä , atfc mit 35
7. 9lad> »jat* fpätet eingefügt: 'am 53. blat: ed?mitl'. 25. 'bim' fpätu betgefügt. 30. 5Radj
4tin^' jieb. t rotpgefebrieben bie 9emerfun^ : '9eft(^ ba< jettelen, fo von bei oettragt roegen alfo bli*
ben ifi, ba et geföniteit ifl woiben, mit bifem jaidjtn ^'.
1528. 89
meflcfen, bifcm unb anbcm menf d&entljanben ic. , mit biH »orten, || bar* »• «.
na<$ tyaimgangen ju bem fd^femen. bifer ^od^jeit fein Ijemacty nter fyie
gef^en, unb fonft alle tag neu reltgion angefangen.
©ebad&ter fetyneiber $et borgte ein toeib gehabt, bamit etliche linber,
iunbjeigct aud& mit ber finber unb ftarb im 1538. unb $et jtoairlalj, ba
füren Mj etften Knbet jue , toolten bty anbem fambt iter muter nit mit*
erben foffen, teeren nit eetictye finber :c. , lamen ju re#t unb tytm xtdft
erhalten, bty fad& toarb betebingt, unb foradfr ber frauen nit mer ban ein
jei(i$en folt, fo (ang fo bety im getoefen toa«, nit mer, unb iren finbern
w it%n nur 5 fl. er tyet ein iimblictye narung, alfo nam e« ein enb, unb
famen ber fa<$en mer für ein rat$ , ba geboten fo , ba« lain f ol$e« ein*
gefengen mer borfft gef$e$en.
Sanffcr, supra am 65. gefangen.
@amb«tag ben 10. octobris ift äuguftin 9i., ein fd^uelmeifter
l> mmb toibertäuffer für ba« ratl?au« §erau«gefürt , auff ein panef gefefct,
gru$tf$reiber bom ratljau« fyerabgelefen, toie er toibergetaufft fety, na#*
Mgenb anber teut getaufft, nemli$ 9 perfon, gelt barumb genomen,
m &e($en ben merem tait ju 39aiw geriet toeren Sorben, an toölctyem
pfotoergiffen er fd^utbig ift getoefen, toeiter, fo fein ir etli# feiner fejerei
29 betyananber getoefen, || ir jtoen mit einem meffer umb ba« apofttambt »i. w.
bae fojj getoorffen, toie fo e« nennen, ift ba« log auff in gefallen, fyai er
fty besfelben bon ftunb an gebraust, getaufft unb geprebigt , bon feiner
touff unb anbre grobe ftüdt k. toarb beileufftig bife urtl getefen : tmetoot er
tyftraff be« branbt« berbint laut faiferlid^er re$t, fo toott in bo# ein
25 ertoer ratty begnaben , $inau«fürn , ben lopff abbauen (äffen , gefcfyidj,
man fürt in Ijinau«, ftarb ganj berftodt, got toott, ba« er tool fei geftor*
ben, aber er erjaigt t)t nit fonber« ic.
6« füret in ber Bender etoen toie ein mejfer ein faty, er rebet nidfo,
fo fprac^ im nimabt jue, mar auety nit anberft berurtailt ic, baljin für er.
» Äuna).
6« laut ein pöf?tt>i$t §eer in graen münd&«flaibern, gab fiety für ein
Pfen au«, betrug ein xatf) unb alle toelt fo maifterli$, ba« ein ganj
Wf bon bifem t>ößtoic$t ju fd&reiben toer , loa« er für maifterlid&e ftücf
Wb hfy 3 ftrtt iar« Ijie, er fauffet bty pabftuben an fant Saffian« ljoff *,
* borgen, morgen fotl im gelt Jörnen ic.', unb fo e« nur fummer toer
10. '«nb rob* ftatt 'ein enb* ^f. 14. 15. 'fä. u.' ift »on ^nnb m cinaefÜÄt. Dicfelbe *anb hmtxtt
tm Aanbt: 42)i(cn bab idj gar wol gettnntf. 22. (von jlunban an' 4»f. 31. Späterer 3ufo^: vÄam
4<a mnb Wartholomei'.
1. $er et. (Jafrtan^ta^.
90 Seonfart Stbmann'S Aconit.
getoefen, fo $et er aü »ercfleut föon t) befielt , ba« Igtau* in grunbt ab«
juprectyen , t>om neuen ein §au$ unb pabftuben ju pauen , ber laine im
retc^ fott fein :c. er nam onff 10 pferb, fo an fumen foüen, Hatber au«,
»i. 72 fo fty lernen, ba* bleiben f$on gemalt teeren, ime nam er || fammat,
bamaÄfat, fetben auffs föftlictyift aujj, faget, e$ toer bty jett aujj, er toolt bty
münctytfutten toegftljun, in summa er trib überfünftltd^c pöfetoic^tftürf,
borfcon fonber t>üX ju fctyreiben toer getieft, unb f o man juefacty , n>a$ ein
auäfejiger menfö, ber alf o tritt ort burdfoogen unb bty (eut betrogen, er ent*
ran gegen atoenb, ba$ man bty t^or naäf im juegettyan $et, fcradjt toenig
mit im bar&on , !am gein tortyeufern bauff en , $et feer t>aft get^an unb
getounbert , ba$ btj ftat bef$(offen toer , er foü etytenb* unb eilend fort
in faiferli$er majeftät gefd^efften ic. , lote er ban ein fatf$ manbat fpt,
tiljen im bty münc$ ein guten gaul unb jtrung, toolt in 8 tagen toiber ba
fein, too er aber über bty Dona t»a$ Jörnen , ben anbem tag fyet er ben
gaut ju ftam 1 umb 36 fl. fcerfaufft, tom barton, tyab barnad^ nic^j mer
öon im geljert.
91. 73. || 1529.
Stent Balrn.
Anno domini 1529 ben 17. januarii fyaben bfy Ferren Sßifljabn
unb Subnrig gebräber in ©airn :c. ju 3Ründ^en ein (anbfc^afft gehalten,
unb Ijat tyeberman an ber tyerberg mieffen fein am f ontag , montag bty
lanbtf$afft angefangen, aber ein fteur.
4*4}ett.
STOontag ben 4. aprilis $att $an$ gug$, ber tritt fyrobtman l>ie
&oc$jeit gehabt mit be* oijbums tobtet *>on Straubing 2 , ging gein fant
$atymeran gein lird&en, töftficty.
Spanier.
SMontag ic. ben 26., 27., 28. aprilis fein etlicty ljunbert Sanier
Ijie ankörnen ju ljitff gein ©ien, Don Karolo ic. gefielt gegen ben
»aiba unb bürden , am freitag am toaffer atoarfc , gelten fy nur unge*
fcfytffen.
10. 11. Die ©orte %t\ '»afl', 'unt gettuntert' ftnb na^etiagtn. 14. 'abti* na$gcttagen.
1. <5&am, ©tabt n8. to. ftegcn«bura. ©eine in Hebe flefcnbe Xo$ter \)it%
2. Wa$ ®ci§ im Dberbatycr. gra)io Screna ($unb Satter. <3tammbuc$ 2,
28, 87 : eigmunb toon @<$toarjcnfiem. 289).
1528. 1529.
91
ftdtttg irrlinanl it.
SHontag ben 3. maii ein ftunb bor nadfo fam fünig Ferdinandus
tom reictystag bon ©peier auff bcm toaffer, ftunb oben an ber prun*
fottten1 ab nnb ging auff ber ftatmaur ic. pijj aber bty Plenen prug*
j Icn (ging unfer pifctyoff mit im) jum fd^iff, für er e^tenj tyintoeg, in !unb
ntntanb Ijie behalten, tag ju ©tauff 2f gtptfc^en 12 unb einen nad& mittet-
na$t mefc gehört, mtber toettcr gefaren.
MMtx.
8m mittDod^n na# fontag exaudi $at man )u Straubing einen a»at 12.
»0 fattcrgfcUen geriet, ift ab bem ^amberger pirg getoeft, Ijat 22 mörb ge*
t^an unb 12 für tob ligen taffen, nit gennj* getoefen, ba$ fo gar um*
bra$t »eren getoefen, biögeftoten, fyat geftanben, ob taufent fl. mit
motten unb fielen jutoegen bracht, toa$ fein« altera im 24. }ar, toarb
am ^>off bei SRegenSpurg gefangen', brety Ijenger fin ob im getoeft, man
afatin mit jangen geriffen, bty 4 gliber abgesoffen, gefpift, am fing 190
fößg getrau, pi§ fo ben foife tyinburcty triben fytben, tyat 22 mörb be*
ftanben *c, 84 biebftet, 4 raubftücf geftanben.
yanntknetyl.
ÜRontag natty Erasmi früe in ber pfaffengaffen 3 toarb ein pauw* 3um 7.
^fnefy gefunben, fo im gmaintyauä4 ein ftiety *ntyfangen, pl% bafyer gan*
gen, umbgefaüen, tob gefunben, Ijet nimanb get^an.
Sdjanr, ein anfang ler tenrnng.
©ambätag na$ funtoenben Ijat es umb 3ngotftat etfi$ rneiü allen 3«m 26.
gtttaib fambt anbem fruchten alles in poben erfd&fagen, fonften au$ an
* M orten :c, ba« fo gteuety bty teurung mit anfeng.
§ub fid& ein mertf (id>e teurung an big iar unb teeret ob ftben gan*
P jaren, galt forn unb toaij fyie offtmatö 10, 11, 12 gutben, unb fonft
dltfteur, fo man fyaben folt, unb toafen eben bi pljaraonifd&en {ar,
gene. am 41.
15. 'faf na^gettüften. 26—29. '$ub — 41* mit ret&cx tint« na^getragen.
J. Uebcr bic Dertlietfeit ©runntette
J^negraf £oJ>oa,raj>$ifc$e ©eföreibung
J* tBefmenwrJtabt ttegen«burg« (1851)
2. 2)onaufiattf, 8. b. töegentfburg,
*V*i n. SRarft M $oc$fiifte« 9?., ba*
*4lt$fmbf$aftber$et*8ge *on Bauern.
3. Sin frfi&er im $oifömmtbe, nie
in Urfunben, gebräuchlicher jtoeiter 9tome
ber^äffnerftrage; noc$ früher trug tyn
ber ganje ©tabttjett (92cumann).
4. Ocffentltc^t graumbtfufer gab t*
mehrere in ber (Seaenb, bie man 4m
Satron (Satran)' tyefi b. i. in ber iefeiges
'SBeißen ©rSuJauagaffe' (föeumann).
$rg(. bie 1. «um. gu «1. 95'.
92 ftonfyirt SBtbmamt'« (tyrontl.
91. 73'. || Suff bem retc^tag ju ©peier u?a* ein au$f$u$ gemacht »erben,
ber $ie jufamen (am , ju befäüeffen , tote man bty tyüff gegen bürden
orbnen toolt, unb befd^Ioffen erft jum britten malt.
$err ßriftoff bon £au&en$am, titter, turfärftltd^er xotff bon
©agffen ift tyerdfromen ben 22. jünii mit 5 pf erben. s
f finlg ierltnavl k.
Sm 23. (am tüntg gerbinanb :c. mit 200 pferben , mit im ber
bon £rint.
$)ifen tag tyirfeog Subtoig bon SBairn mit 70 pferben gerüft. i«
4)trliog frrteriij, pbttljgraff.
3Wer bifen tag Ijirfcog griberiety, pljaljgraff, mit 70 pferben.
>lfd)0ff Olli Antppnrg.
Qifen tag ber piföoff bon äugtyurg, einer bon Stab ton K mit 5
pferben. >=
Ans lern perlantnt.
31. bon ©en^aim2 mit 3 pf erben am funtoenbatoenb.
Doctor Sdjtfltog.
sum 25. j[jn freitag Gallicani boctor @<$iüing3 mit 5 pferben.
3uni 25. Sm freitag nadfr funtoenben ift Ijerfeog <ßl}ttty« , P^atjgraff tc. bon
9leuburg, eingeriten mit 26 pferben in grien.
Jtargkgrafttt ratlj an| Ut üordu
©ifen freitag mit 5 pferben (amen bty marggraflfd^en ret$ au% ber
äßartf $urfürften. 25
Dum 29. 3r$tag am tag Petri toa« tfinig gerbinanb im tyumb jn firmen,
$irfeog Subtirig, unfer piföoff toartetenb auff ben binft.
1. Qtyrißot>$. 9tct$*cammergeri$tt ®taattar$U> 4.
2. gubttta öon ©eta^im, fomb« 2, 190).
tomtyur ber $eutf$orben6baftci nt jto* 3. ftitter ©ebafttan &$ifting, latfer-
Meng, tartöfotffyr 9totb beim ftet$t* lieber ftaty beim 9tei$iregimente ju
regünente )it ©jxier ($arW>re$t 2)c« Speter ($arM>re$t a. a. O. @. 62).
1529.
93
9tta ^iniorgb.
Sin freitag visitacionis Marie jugen aü tiriber l}iuto>egl. man toa$ 3uk 2.
alle tag jtoir in rfityn, ftiüc Ijanblung, man ratschlaget (0 lang, pife bet
OW für ffiien tarn *.
> Jtfiu.
3Rittoo<$en ben 7. julii jtoo ur bor na$j ging bfy müü an ber
ptud mit ben 6 rebern in grunbt ein :c, gef$ac$ (ainen mengen tain
laibK., n>a$ fetjam :c. in 30 jar, ben ftunb an toiber auffgepauen, ba«
fo faum ein $atb \ax f eiret.
11 1 fflUkfl. 81. 74.
Slontag am tag Margarethe ift Ijie ein paurnfnectyt geljencft toor» 3uu 12.
ben als ein bieb, ift alfoin barumb geföriben toorben , ba« ettoo ein feft
anb feirtag ift getoefen unb mit bifem Ijanbl profcribirt toorben.
u
fnrjen mtl Ire r8t!u\
$pnjtag am tag Marie Magdalene ift Ijirfeog Subtoig in ©airn k. 3uu 22.
«nb ^aljgraff gribericty unb ber anbern fürften rätl) , toie fo bor Ijie
gtoeft fein, ij jum anbern l)ie, ut supra, unb bijmal aucty be$ lünigä
bon $otn ratl), freitag at& auff^ ljau$ in bfy räty gangen pi§ auff pffoj»
tag Marthe, als toiber Ijintoed . 3uii 29.
31 Hos tritt mal raty !>u\
SRitttooctyn ben 18. augusti fein obgebacfyt 2 fürften fambt aüeu
ffrften potfctyafften unb ratljn jum brüten mat Ijte getoefen. fein Ijie afle
ty auffm tyau« pig ben 22. augusti , toiber afl$ toegfgejogen , toa« aUed
btf lünfen $alb , ber lieg fo ratzen , ttyt ft$ bfytoeü immer pa« ju
te®ienf tljet im Ungerfanbt ilnmer groffen fctyaben unb lam für SBien,
täe e* ban aöe$ im brud au«gangen2.
4. '«Bit* $f. 12. 'a. r. i: tfl am Stande nachtragen.
1. Ueber biefe Serfammlung bertd^*
|fc ber bitter 3oa$tnt 8Ral*an an ben
wiog 9ibre$t ton äRedtenburg am
£ 3nm unb 26. 3uli b. 3«. (81 W Ur*
»&bm*@ammtung gut <Bef<$. be« 8e-
W*te« ton TOalftan 5, 74. 76—7) ;
ww4 toar aud^ ein £anbgraf ton £eu<$*
^n^erg nnb ber 8if$of ton Orient an-
totfenb.
. 2. $ag an$ bie @tabt ftegentburg
Dl* |cl>r bereitoiflig gur XfirtcityMfe
mar, barßber fc^retbt ber !atferlt$e gitfat
Dr. Äatyar 2Ratt in feinem öerid&te tom
3. 1529 über bie ffiumigen unb fty
»eigernben 3?eid^pänbc (8u^o(^ 3,
618) : '^tat ftegenftburg J>at uf mein
lange red^ttertigung einen tertrag ange*
nomen, tr gepfir auf etltc^ git gu bqalen,
bietteil flc aber bi gil nit gehalten, |o ^ab
t<$ [\c im regten miber angenommen unt
fyang no^ alfo in uncntföiben regten'.
94 Seonfyart SBibmann« (Etyronif.
3org lottMfraff jnm feitdjtfiibtrg.
€<pt. t. 3RtttDo$n am tag Egidii i(t lanbtgraff 39r bom 8eu$tenberg mit
fyunbert getüfter pferben eingeriten , ift bom reic^ befofbt toorben, er fei
15c gefürt Ijabeu, Ijet 9 toegeu, abarj ju ityen.
4)aug von yarsptrg, rltter.
SDen 3. septembris ift $aug bon ^aräperg, ritter, mit 40 tool* s
€ept. 4. gerüfter pf erben in rott, fambätag auff SBien.
6$ fein bife tag aüe tag tye 2, ^e brety, mer k. fenlen friedet tyinab*
gebogen, e* toa« Iain$ fettend nit, ber Züxd rüdet immer pa& auff SBien.
Jjirfcog WUj>ps, p^ttljgraff k.
SDen 12. septembris ift gebauter fürft bon Sßeuburg an ber Do* m
nau Verlornen , fyat nur med gebort ju imfer lieben frauen unb mit fei«
neu bettem, unferm piföoff , palb geeffen, etylej abarj, fein rüftung n>a$
ij f$on niben.
9i. 74'. D &9 f»^« ftnltn taifljt.
Den 16. septembris fein na$ befoer ftben fenlen fnecfyt bom reiefy i
obenljerab Jörnen, fetten in bty 1000 unb mer fctyüjen, toafenb ob 4000
tne$t , tagen ein tag ftitt , hielten fty baft unjücfytig , fambätag ben 1 8.
toiber Ijintoeg, fty feilten in fiteren auff ben altarn, man muft all fiteren
juefpiren bor in.
SBietPot etliche fenblen bon mir nit gefeljen fein toorben , fo Ijab i$ 2-
gefeljen unb fleifflg gemireft , ba« alfo 25 fenlen Ijie pig anljer fein au*
Jörnen, unb toie bife fne$t gein Jöicu Ijineind&omen, Ijat nimanb mer
hinein gemugt, ben auff ben 26. septembris ift ber £ürcf für SBien ge<
rüdt unb auff* ftirdeft betegert.
S« ift toin £ür<f nie in friegärüftung auff ba$ teutfety errbtriefy **ü
lomen ben ba.
©ambstag ben 18. septembris nadf ber betyer fein 2 pljaljgrafen
mit 56 gliben, atbeg brei, fetten 39 raifftoägen.
^ttljgraff itihtrty ic, ta reifes ^anbtinait.
©ontag ben 19. septembris na$ tif$ gerüft mit 300 pferben unb 30
59 rai&toägeu, 9 trummetter , riten im bty brety trüber entgegen, toaten
23. 2>a4 Datum mit rotb« Ztntt eingetragen, abftaiei<bjritig mit fdnoatiei Xinte in l2t* abgeändert,
weld)« 3ntbum fid) aud> 91. 75' fintet. 25. 26. l<ii — la' mit rot^r tintc gefdjrieben. 27. 'graftn'
jcblt. 31. «etatt l59" fpäter '53*?
1529. 95
tt olfo 4 brütet im jug jc. ird^tag am tag Mathei ift Ijirfeog griberidfr
nob $irfcog $einri($ unb ffiotff gebrütet rottet $iffloeg! gefaren mit 38
Wffen.
Hei» erfror«.
s ¥finjtag am tag Tecle, ben 23. septembris, ein ety$ gefrorn, bty
©ein gar berberbt, ba« man an biU orten in $aim gar nit gelefen Ijat,
ben e« toa* fonft ein nafcunfru$tber$ jar.
Jtefl.
?finjtag ben 7. octobris $at man 50 f$aff meü unb 50 f$aff ju
10 brot pochen , auti) 50 fctyaff IjabemS fyie gelaben Ijinab ber belegerung
®ien ju Ijißff gefürt, ift atte£ iberman bejalt Sorben.
9aflc9 bei) beut (eiligen cren}.
©en erften octobris, toa$ freitag, (Ijet ber pöjjtoid&t $an$ ^ßortner
faj, man Ijet ju lang über ben vertrag mit ben Pfaffen frib gehalten,
,5png ein neue* an tc.) fctyidten || ein erber ratlj ir potfctyafft, ben frumen ;«i. 75.
manf>au« $ortner, SSJotff ©teurer, Äarl ®artner, töeifotbt, ftatfd^reiber,
}» lern )>ifc^off in feiner fürftüctyen gnaben Ijoff, jaigeten an bie belegerung
to lürden bor ffiien tc. , bifer urfactyen toer ein raty be$ fürnemen«,
fr ftat ju bef eftigen , mit etlichen pafteien ju pauen fürgenomen , barju
* fo bon fein f ürftlictyen gnaben berfetbeu geiftlüait $üff unb fteur ernft*
ß$ begerten.
Jlad) Dill gehalten ratlj unb fymbtung, fo ty aber gegenanber
faen, toarb einen xati) fold&S ernfttic$$ begem au% bitt grünbttictyen
unb enoern urfactyen abgefctylagen , baroon bü ju fctyreiben toer getoefen,
* fort nit betonten mügen toerben.
9lictytig toeniger* toarb bty paftety am SBrepruu angefangen unb ge*
fönt, ba« fo nit betroffen barff toerben, feett bon ir felb* ein.
8lfo ftunb bty fa$ f$ir faum pöfer jtoifctyen Pfaffen ic. , ber pöfl •
Wb Diu Jtöfer foijiger »ort 'toirt Sßien berloren , fo feljen fty bty Pfaffen
* fk *c.', alfo $et ber oertrag im 28. jar fdfrtr ein jar getoeret.
®ct gab genab, ba$ ber plutljunt bon JBien mit fctyanben unb f$a<
tai muft abjteljen.
tteua.
J)i§ jar Ijet e* bitl toeijfl, ba$ man no$ am 9. octobris fd&en
35 ftty toeijrH fait Ijet unb biU, e* loa« fonft auä) ein foat iar.
2 'frinri** naftträgli^ eingefügt. 4. $ie|u btr Wücfwi«: 'wir au* im 1527. jar, folio 63\
»> 3«nfi »«fflif'. 27. 3üt **atff' (pät«¥ '^orfff. 2S. 'fattfc* flatt M"«^' *(• 2». 3urrfl »fpili«'.
96 Seonfytrt SBibmann'« (Strömt.
Äfimbrrg ein frenftnU».
änittpoc^ beu 13. octobris uadfr &e$per fam ein f eitlen friedet bon
Nürnberg, ba$ fdt>tcfet gemaine (tat für fi$ fetbs über bt? gemainen
rei$$ljiUff, toa$ ein ftarcf$ fenten, ob 600 hielten1.
3tem 2 Ijübfcfyer [drangen, an itticfyen 6 pferb, unb jtoen toägen mil
jeug barju gehörig, att$ auff^ toaffer k.
J)ifdjo|f »oit Kcgtitsjiurg.
Ü)en 22. octobris , freitag am tag Severi , ift ber tyoctytoürbig
burcfyfeuctytig , Ijoctygeborn fürft, pljatjgraff 3oljan$ :c, unfer ^tfc^off.
»'• 75'- mit 3 [Riffen Ijimoegfgefaren, tootgerüft ju rofc || nnb ju fufc §at raiftge,
brofr nnb toagenpferb 48 gehabt auff einen fcfyiff, fonften 2 fctyiff, item t
toegen, 8 trabanten, 1 2 Dom abt, barimber 3 ©parneefer, ließ ju uufei
frauen bor ein ambt fingen , bafelbft aufe mit trumß nnb pfeiffen füi
feinen Ijoff Ijintoeg abljiu in nibem ttrirbt 2, auff fein fctyiff treten unb Ijin
toeg a(f o mit 3 f Riffen , and) ju tyitff toiber ben bürden , e« gingen t>it
t>ot<f$, geiftttety unb tocttticfy mit im IjinauS.
2l(fo »urben ij 5 pljatjgrafen banüben: Ijirfeog griberic^, $einri$
3o$an$, SSJolff unb WttyS.
$irfcog gfetberiety, be$ reicfys öberefter »etbljaubtman , fam ju fpat
ba$ er nit Ijinabfam , pij* ber Sürcf tmber abjug. ba unfer pifctyoff an
jug, toaS ber %\\x$. fetyon trerf &on SSMen, man tpiftj aber Ijie nodj nit.
<S$ toer biU ju fdjreiben getieft , toie ftaref jeberman auff toa$, bei
es n>a$ grofce not, tote e$ ban im brud ati& au$ ift gangen, e$ fein bi(
freie fenbten gefc^itft toorben , fyie ob 39 fenten fürc^omen , toa$ fonf
l^auffentoeij? bon allen orten ift juegejogen bom abt, geiftlid) unb n>e(t(i$
iro anjal auff aigne coften gebogen.
®er lürd ift am 21. septembris fürjogen unb gelegen pi% auf
ben 20. octobris3.
Ablag.
oct. 28. ^ftnjtag am tag Simonis unb Jude fein baft bty erften tanbjfnecfy
fo in ber ftatt ffiien gelegen fein, ankörnen Ijie, unb fainer toeiter abtyii
tO. »i. r.' auf SM. 75' wicfccrbolt. 17. 3uttjl 44'; l^invid?' nachgetragen. 20. ((am' rwAgctTagn
3t. *frin* fpätcr au&tfßridxn. %t* naebgmagtn.
1 . 3utor fäjeint c« '500' geheißen ju berer Duelle an.
tyiben, unb biefe £aty gibt au$ Saaber 2. 2)ie 2>onauinfel 'unterer SBSrb
•Nürnberg« Bntyeil am Äriege gegen bic 3. 2)cr Bbjug ber dürfen began
Xüvfcn unb an ber ^ert^etbtgung f^on in ber 9la$t t>om 14. auf ben 1S
SBien« 1529' in O. X. t>. ^efner'd October mit bem 3ufbru$e eoliman
49ater(anb^freunb, 1864 6. 10 au« an« (Kante 2>eutfd)e <$ef$. 3, 147).
1529.
97
Sogen, ober biü ratftg unb fuefftotd* pif$eer in anjug getieft, unb tyie
nrft ber abjug berfinbt toorben.
filtofeijet.
ß$ Ijaben fo bt? fnecfyt, fo in ber pfejung toafenb, fo unerlicty unb
* pübifö mit item ftelen unb rauben gehalten gegen ben bürgern, ba$ icfys
*on gtoffer fctyanb toegen nit fyab fctyreiben toößen , ber Xürd toer man*
<fat fo nfij getoefen, pfud^ ber fcfyanb, bon benen, fo befcfyüjen foUen.
II 34»ai|fn4t. »i. 76.
6« fam bifcn tyerbft ein frandljait auff , fo bor nie in unfern lau*
,u ben loa* gehört, ben 9. novembris bty erften Ijie frand toorben , etti$
ta^ffer fcut, etlid) geftorben k. man fyie« bty englifcfy f etytoaijjfuctyt , e$
teeret tyte uit lang, fturben ungefer 10 perfon baran, tyeret auff1.
3tem p^aljgraff ®eorg jc, pifcfyoff ju ©peier, ift baran geftorben2,
tai fy Ijet am 9fein feer regirt.
15 Jjerfcog f rifrerid) K.
Den 21. novembris !am Ijerfeog griberic$ t>om türdenjug, toa«
eben 9 rooctyen bunben getoeft an 2 tag , ju firemb«. er Ijet bon ben
bebten ein fc$lec$t (ob k.
* 3r$tag Clementis !am unfer pifcfyoff ttnber, att fein ebUeut touren w^. 23.
8<rc Ijinab gein SEBien gefaren, bty ftat k. ju befetyen.
8m freitag bor Barbare, ben 3. decembris, tyat ein ratlj ben pi
fc^off auff bty trindftuben getaben, Ijerlicty toiber gefdjendt, ban er ftcty
^ gelegt $et.
25 Üty lanbjtnectyt (uffen fyauffenb Ijerauff, p\% auff Andree tourben fo
Stoffen, e$ toa« f$ab , ba* fo uit aü gefyencft tourben , fo fetten an
fauen unb inndfrauen, fo fo gefämec^t Ijeten :c. berbintt unb fc^entticty
fiN gefegt.
ti. »gtaff iß fpäteT tiftanjt. 26. $ür fettet* fpäter fetten«'. 27. <». u.' foater eingefügt.
fl I. jDiefe@eu*e verbreitete ftyguerlt
«wr9iorbbentf<$lanb, im September trat
jjc auä) in @flbbeutf<$lanb auf : grant-
ratll.Ctyt., grauten Cnbe ©entern«
bcr- Äutj vorder — bic 93orrebe batirt
tom 5. @^>t. — erfäien, roa$rf($einli<$
J«tBütjburgf bic latetniföe Ueberfefcung
Un« biefjbejfigli($en nieberbeutfaen
otogforift, welche $a*fer, ber #erau«*
Stfote^wnifen. XV.
geber bon ©runer'* 'Scriptores de sudore
angüco1 im Bnjeiger für Äunbc ber beut*
Wen Sorjeit 1866 ©£. 211—5 toieber*
abbrueten lieg; fcrgl. ebenba 3g. 1856
®p. 44—7; 1858 @J>. 114—5.
2. 9m 27. September )U Äi&iau bei
8ruc^fal; er mar ein ©ruber be* 9b-
miniprator« 3o(ann t>on 9tegendburg.
9$ feon&art SBibtnaim* (S&ronii'.
(S* toa£ ein feljam« jar , unfruchtbar , e$ tougfc aller btng genug
aller fru$t, aber nit gut, nit gef$mac$, fd^tug alle btng auff, toaifc unb
forn fiben fl., unb fctyfog nur auff , ber pairifcfy »ein 7 unb 8 n>. , bty
oberfenber 11 unb 12»., pifc an ba« fafj toarb teur. item ein tnefc fraut
3tem ben pairifcty mein, fo man tye tafc, ben emen umb 6 er. :c. e«
roa« ein feljam iar. es regent bon Martini pij? jun toeina#ten, ba«
bty toaffer fo grofc mürben, ba* man taum mit ntien malen iuabt, n>a$
groffer mangl an me(, ba« man nit mafa htnbt.
<bi. 7c\ II ÄctoUfcn. 10
SMfj iar bat man erft naety aüer ^eiligen tag gelefen.
nie*. t3. ©ambstag Briccii Ijab icfy ben leften jeljet üou £eger$eim aufetaitt,
auff ein pfrünbt 3 napff 3 feibß, etfiety guffen in au«, bau er toa« nic^j
toerbt l.
8lm freitag bor fant Sin^arj tag , ben 5. novembris , \fat mein 15
bruber $an« SSJibman JU £egerfyaim mein Weingarten erft gelefen , itif
fcfyendt im ben mein.
»1. 77. || 1530.
Anno domini 1530 fta* bb gu(ben ja( 11 , fontagpuc$ftab b,
oftertag ben 17. aprilis. 20
Der 4. baferltd) tnuiMnaii.
@« toa« in bem bergangnem türdnjug ein« pürger« fon bon Soft*
nij, ßriftoff klarer2, ein boctor, be« rek$$ pfenningmaifter, ber fct im
jug biß, biü erüberigt, lag tyie, Ijet tool 8 trabanten, füret ein gr offen
pra$t, im gefiel ba« mefen Ijie, fyet ein grofc ^erj, fteüet nac$ ber Ijaubt* 2-,
manfctyafft, überrebet fmnfen ftugffen, ritter, ba« er im bty $aubtman*
fdjafft abfauff t umb 5000 fl. paar bejafet , braefo bei latyf erKcfyer maie*
ftat auf*, item er lauffet ber ^ßortner fyau«3 unb mer barjn unb ber*
paut merdtiety« grofc gut unb füret ein bracht, ba« einen fürften tooU
gteicfy miktyt gefproetyen toerben. er lauffet, ma« nur fail toarb *c, 30
6. 4emen' faätet «antat in 'cmrt*. 18. 9(in ftepft feiefer Seit« flnbet fidj ven tafellen $anfc ein
rot^efdjtUbMUTSwnwii: '£aubtman infra fo. 92'. 30. Statt 'mtitaT fpätet »worden fein'.
1. $icr ift Söibmann n>t>W m$t für £egcrnl)eim gfeidjfattä IntljeU fyatte.
Obcrmttn|tcr, fonbern für btc alte $a< 2. klarer.
peUc tiStig getreten, »cla) lefctere« @ti(t 3. K. 51—53 auf bem 2)omp(afee
nad) einer ferner hing in ber oben €>. 3 (9tcgeu«burg in feiner Vergangenheit k.
?lnm. 2 citirten llrfunbenfammlnng wn @. 234).
Xb. ^ieb an bem 2Bein;ebnten ju
1529. 1530. 99
** ber pxadft fo groß, ba« er fürftli^eu pxaäft auff« toeuigtft gleidfr
M, fo et ftarb, toarb nit ber jtoainjigift tail bejalt ftet einen brubern,
$ie§ ©eroig, toa« abt ju Steingarten :c). fo im ber ljau«j>fleger ben
16. febraarii in xoti) faget, auff ben 17. in ratl) je gen, gab er im ein
5 fronen, ba fa« er baß erft mal im ratlj.
§errenfa|na($t, toa« ben 27. februarii, fontag na$ Mathie, Ijat
«an nic^t auff bem $au« tanjt , no$ fonft freib gehabt unb gar tain
to&j gugeben.
* Öfter.
Sreitag na$ reminiscere, ben 18. marcii, in ber nactyt toa« ein
me$tig groß toeter mit plijen unb bonnevn.
9lfie fcr frndjt.
3tem biß jar bor unfer frauen tag annunciationis unb naljet ba* w«* 25.
15 ty §aben bty lerffen , toei jtt getoaltiglid) ptüet , tye ju jeiten aiuty ba«
früeob«, fca« luftig unb feljam ju fefyen loa« fo früe im Jar.
|| fcnrnng. 91. 77'.
<S« toa« alle« ba« teur, ba« bo<$ ber menfd), au$ fiec$ Ijaben foflt,
cin iung Ijan 15 to. , 5 air 1 X, ba« fern 10 unb 1 1 %, toaij fo biü,
* Wer pairif$ toein 7 unb 8 10 . , getftcu 6 fl. , tyabern 8 unb 9 fl. , in
summa ein jofepljifctye teurung, unb loa« alle bing nur im aufffcfylag.
taftinaiiMft! fdjirff.
©amb«tag ben 7. maii ift ein groß f$iff unben $er<$omen, baft
to0* öelaben, gehöret hmig Ferdinando, toarb bety bem fremden bur<$
25 b,e £rugfn gefiirt unb füvter aufftoarj auff ftogtpurg auff ben reic$«tag.
yirrproien.
6« Ijaben bty Ferren bon ^airn in irem (anb ein orbnung im pier-
lieber fürgenomen, namb(tc$ bon Georgii piß auff Michaelis ein maß
Utt|fc 1 to. unb bon Michaelis piß auff Georgii umb 1 tyaller bei?
ÄTo§er ftraff , lootten ben traib toolfeil bamit machen, e« gef<$acfy aufy
*** »il gerften gepaetyen, fo fonft gefoten 10er loorben. welche orbnung
^3. kunbcn' fcgltidj »ctfrtfftrt au« 'unbti'. 29. »unV flatf fce« ciflen 'umb' $f.
7*
30
100 famfytrt ffiibmann'6 (fyrontl.
ein xati) Ijie au$ anfctylug, ge^ot je Ratten, tyebo$ auff »iberruffen. man
borfft aucty fain työfer, toetbauer ! ober anbre frembbe pier fegenden.
«r™. 15. <ßi§ im 1532., freitag naäf Martini f$fog man an, ba$ man toiber
alle frembbe pier toiber fegenden, aber nit Ij&ljer, ban umb 1 er. unb bty
Riegen nit i)tytx ban umb 3 Ijatter. *
Karolus.
$)i& Jor ift ein groffer reietystag ju äugfyurg getieft unb ber erft
rei$$tag bety Karolo 5to , toelc^er eigner iperf on am mito>o($en bor un*
fer« Ijeren fronteic$nam«tag, atoenb, ben 15* junii, eingeriten k.
9Äitn>octyn ben 3. augusti t}at fatyf erlief maieftät ju SlugSpurg ben i«
ftenben be$ reiety* in fachen bty religicn betreffenb ein abfcfytb gegeben,
alles auff ben alten ungeteilten glauben, n>a$ aber bei bitt ftenben nur
ein getyöt unb berad^tum.
91. 78. II ^W«
ecpi. 2. Shreitag na<$ Egidi fyat ein fiföer, U(ri$ ÜRej , an ber regenprud 15
ein groffen fetjamen fif$ gefangen, ift auff ben reic^Stag gein SlugSpurg
gefirt fcorben, umb 7 fl. 3 ort berfoufft toorben. man Ijat in nit lenbt
no$ genent.
@« loa« no$ immer alle« teur.
@$ loa« ein früe iar, teuren all ftüd^t früe jeitig, ee ban lange \<xx *>
fyer&or nie gefd^ljen ift. e* tearb aller bing jimblicty genug , nod) me$*
tig teur.
@$ tearb nit bill teein, aber gut unb teur, ber emer auf? ber poting
ju 9 unb 10 j? tu., and) umb 10y2 % n>a* gut.
Uxwtxiqt keltii. 25
©ontag na$ Severi, ben 23. octobris, l}ub fiety ein redete $arte
teinterfeltn an , gefrur fo ftard, a(g teer e$ umb teeinnac^tn getoefn, unb
Ijet ansang an ben päumen, alg teer e$ am telteften im hinter, unb
teeret pij? auff SBolffgang , ba ljub e$ an ju regnen, ba« e$ an aller $ei<
ligen tag glajftaeü tea$ . tea* an fant 2Rertin* tag teermer ban am tag so
Severi .
3. '1532* TPttotföricfcfn. 9. 'tag' würbe fefort aularftriifttn un* 'awenl' t*mtaiAtf& riefen ;
allein Nr ftrcnlnajnamttaa, fiel in jenem 3afcre auf Nn 16. 3um unr Äarl ifl fonß ni*i vpt tem
15. |v ftuatfcura. nodjnKilbat, am 14. no$ )U 9Kündxn unt ju 4hud (Stalin *u?entbalt*ortt Ä.
Äarl« V. in fern 8 errungen nir teutfötn <Refa>iä>te 5, 571 ). ftaft Äanfe 3, 234 langt« tec Äaiiet
am 15. gfften ftttnfe an tet ^t^taiktfe oot ftualbuT* an. 17. 'mtaufft' naftaeftaaen.
1 . $on ^tabtam &of unb ber okrtfSljiföen ®tabt Reiben.
1530. 101
Jty paftei tyf? jar ju Often gebaut toorben, bo$ nit gar , pi& crft
int natyjolgcnben jar gebaut toorben.
Spanier.
5 $finjtag bcn 3. novembris fein 3 fenfen ©panier Jörnen, bty 2
ße§ man herein, ba$ ein blib am $off , man Ijet ir ntt gern, fy hielten fty
SM mit aflen bingen, ben 10., ut supra, füren ft am »äff er atoarj.
4*t (Jasper ünrappenperger.
3)en 23. novembris tom Ijer ßafcpar ©umppenperger , tljumb«
10 tc^et f crft t>om retd^tag bon 3lug$purg, Ijat ber reicfyätag 23 n>o$en
gieret !.
ftattigiit 0011 Ungern, auf ran.
©ambätag ben 26. novembris ift fünigin bon Ungern, toitfrau,
ton Slugäpurg $eer $cmen, fontag ftitt gelegen, montag am f$iff atoarj
tt gtjaren, ein f$toefter KaroH unb Ferdinandi.
II $ftnjtagt>orKatherine, ben 24. novembris, ift latyf erlief maje* «. w.
ftät ton 3lug«purg toeggejogen 2, unb tyt ber rei^Stag ein enbe.
Oft».
Der toaiba, be$ Ijerfeogen Don SBenebig patft^att 3, et(i$ peljemif($
21 toten, 2 ober 3 pifctyöff auß Ungern, fo bem toaiba anfingen, etli$
turefifc^f tapffer TtQ) unb toatfetya , ein anfel)enü<$e anjaU , fein ju Of n
xn ber ftat unb f$loß belegert korben, unb ift mit groffem fctyaben unb
ffymben abzogen am tt>et$ena$tag4, unb nur ba$ man nit (eut ju-
Wftt . e* n>a$ Ijalt nit gelt, tarnen bty belegerten all an fctyaben barbou.
* «arrenfplfl.
(5* toa$ auff bem ret$6tag ein nötiger fytnbH betraft ftorben, ba$
ty Pfaffen muften ir fö^tn fcon in ttyun, unb Iaht piföoff toott e« bot
**. 'pat^^rt' foätet $eän*ert in 'pafctyait*. 21. «ainfe^nti^c' flatt <anfcfcenliti<' $f.
c *• Äa«par fcon ©umppenbera $atte 3. «tot« ©rittt, natürlicher @o$n
^^bmüttfhatorbe«$o^fitftc«9fcgcn«- (©aftarb) be* 2)ogen 3fabrca« ©rttti,
^r8. ben 8bt &on @t. dmeram f ernte 3apouja'«@ubernatori8on Ungarn (2Rai-
SJfcfotfftoen Don lieber- unb Ober* lat$ ©efä). ber SRaa^aren 3, «7).
2TOer bafelbft vertreten («bfötebt be« 4. <B6)on am 19. 2>ecember mußte
f^Stage« :c. ©ebrndt §u 2Re$nfc. ÄSntg gerbinanb« $eer bie Belagerung
1031 ). aufgeben «Jngcl ©efä. be« ungriföen
.2. 6(bon am 23. (@t«ün Bufent* fttxöfit, 27—8).
WKortcÄarttV. mgorföungenö, 571).
102 üeon&art SBtbtnatm'd fyxoiüt.
fürn, ben bcr bon SRegentyurg fing ein gfttött an, ba« man fajmatftfttl
ijet, toeret nit ein monat gar au$, pfui be$ fooj !.
Sdjtff mit fiyffltt.
@« fein bifen tyerbft pif* in aprito Ijinau« 19 f$eff mit äpfffo $ie
geiueft # unb touren benneft fecr teur, fetten 8 umb 1 to>., ban es toa$ s
fonft aflö teur.
»i. so. || 1531.
Anno domini taufent fmffljunbert ain&unbbreiffig jar ift a fon*
tagpuctyftab , bty gulben jal 12, Ijerrenfajjnaty ben 19. februarii, ber
oftertag ben 9. aprilis getoefen k. io •
füzfitu von Cttttjftut.
Den 13. januarii ift $ie getest toorben einer Hofterfrauen ben
9ieuburg an ber ÜDonau, ift tyerfeog Sorgen in Satrn tobtet unb fibtiffin
}u 91euburg getoefen, Ijat aber ntt bleiben ftetten, bon ir geben , ban fo
ijet fonft alß ein geborne fürften ade jar ju berjiw taufent gulben 2. t*
ittr|U«.
sebt. 2. ^ßfinjtag an unfer lieben frauen liec^tutegtag ritt $trfeog griberidfr,
P^atjgraff , ein mit 30 pferben 3.
Salzburg.
gebt. 3. 2lm tag Blasii ber pifctyoff bon ©aljburg mit 40 pferben. . »
ßbenbafelbft ritt au$ Ijirfcog Subtoig bon $airn ein mit 60 gerben.
Ferdinandus las txf, mal alß tomiftyx kttnig.
©ambätag naety Blasii, ben 4. februarii, ift lünig Ferdinandus fcon
ber römif$en frönung :c. auff bem ttxtffer tyercfyomen, ift ime unfer piföoff
in einen lorod entgegen gangen , bty brety fttfft : tyumb , aftencapetten, %>
fant 3otyan$ attain in I orrMfen, !ain IjeÜtmnb , 2 lernten in irem tyabit
more solito, tfyimbtectyet einen lormantfl, ein xafy iren Ijiml getragen,
1]. 'Sauriut' ftotl 'ßantfuf^f. 21. 'gutroid' lol^cf^ticbcn. 23. 'finufl' ftatt 'tönig' $f.
1. 2>ct B&föteb bc* Wti$m$& ent- flarb 31t 9?euburg am 6. San. 1531 .
fcäft öefrummmgat über ©etymblung 3. 9ta$ Hub. Thomae Leodii Anna-
t*r&emttijjeter $nefto, bejietymtgsmeije lesFriderici com. palat. [1624] p. 152
wenn ße tyre (Gattinnen fcerlaffen, bann fcertoeitte griebrty bamal« miritoci Sage
bae ©erbot für ^riefier, mit 'unejf rücken' in 9tegcn«bnrg bcfyufä einer ©erattyimg
Seibern gufammenguwo^nen. ttwgcit bcr dürfen.
2. SRargaretlja refignirtc 1521 unb
1531. Ü08
ottba mitgangen bty Ijanbttoerd , (tori^S no$ gehabt Ijaben) ire ftrjen
getragen, man $at mit ber groffen gtocfen im tyumb gteut, fo man ift
orangen an ba« »affer , bety bem fifctymard t l)at man mer bau ein
ftonbt gemärt, f o er tarn], ift er tote ein ritatifctyer fünig entgangen unb
> unber bem Ijimmö in tyumb gangen, ba« 'te deum laudamus' gefuugen ic,
toieban einen fünig fuäctyirt :c. , barnad) ift er in fein Ijerberg gangen,
in be« lumner« l?au« an ber fyaib, ift mit im gangen Mj bäbftifc^ pot*
föüfftbonStoffan1, Vincencius de Pinpinnello, Ijet einen groffen, tan^
Jen, grauen part, ber piföoff bon ©atjburg , barnacfy unfer pifdMf unb
10 mit im fyirfeog Subioig k. bon ©atrn , unb fo fty Ijinauff Jörnen in bty
Merg, tarn audf Ijirfcog gribericty, pljaljgraff :c, unb äffen all ju mor*
P* inittananber.
|| ©ontag ben 5. februarii fein fty gein unfer frauen ju firmen *i. so*.
Jungen , ein ambt ftngen (äffen , barnacty au« ber firmen an ba« fctyiff
15 Sangen, Ijaben bty fürften aß f>tg jum fcfyiff gebiut, fo er, ber fünig, in«
ftyff tarn, jo<$ ber pebftifcfy legatt, ber bon 5Roffan, mit im Ijimoegf, bfy
ö«tcm fürften gingen toiber herein.
^iföoff« bon^affa unb i)irfeog 2Biü)afat$ rätlj, tyrfeog Dtyatn*
20 ri$«, pifdfaff* bon greifing rätlj toafen Ijie alle tag jtoir in r&tljn, ftiU
rätly. am 10. februarii all toegjogen2.
Winter.
g$ loa« ein »armer tmnter, ba« fain ety«, toeber Hain no$ grofr
bifeu hinter in ber iDonau nie ran.
25 ia|na4t.
2ßan $at bife fa§na$t auffm Ijau« tanj, ber ptf$off ift nit Ijie ge*
**? cn, barumb man bty frapffen nit geholt l)at.
^jtnjtag in ben 4 tagen angefangen, tag unb na$t gef$neit K.,^br. 23.
me*r ban Borger ben ganjen tointer, unb feer falt, toie umb Severi fi$
30 *** tointer anfing.
«. (o. 91.' retyetföricfccn. 9. <€al|bura* lottetföruton. 10. % «.* reibet fa rieben. 11. '9*'
*»t&3efaricbtn. 26. 'Staf flau '9Ran' $f.
Ä. 1. Äoffano in (Salabrien; SMnccnj 2. (gin »eaen ber $flrfengefa&r gc-
r titUHnefla fattc ba« bortige öräbtetyum (altener ba^edföcr Äm«taa, befim 9b*
ltn 9. 1527 rcflgnirt (Garns Serie» episc. fc^ieb bom 9. gebruar bei Sori @amm<
ef*ä. cathol. p. 91 7) . lung be« ba^cr. «reiöre^t^ (5.1—8 ftc&t,
104 Sconfttrt Sibmann« fyxonit.
^pnjtag nadfr invocavit, ben anber marci Ijing man 2 tyie, ber
ein tyet 6 etoeiber genomen unb 1 leldfr geftotn , bamit eind&omen , bet
anber, ein jung* Mutt, Ijet aber bil geftotn, fo tourben \dfix erfrorn, ee
man fo anpanbt, fo tott tt>a« e«. —
ß« n>a$ ber merj burdjaufc üaft !alt, erfrur fxcdE> unb menfcben
fyart, u>a$ groffe not am futer, bem fte$ tua* ba« ftro überteur.
<£ttt uüjrler jn Vir) mtfcrfr plfdjoff«.
3Rtttt>o$en na<$ letare, ben 22. marci, ift ein junger gfeö gerebert
Sorben, Ijat mit einen gleiten 12 mörb gettyan, mit morben unb bieftafl i»
1084 fl. jutoegen bracht unb in ftben jarn, too er jirt f)at, toin toirt
bejatt, unb biü Rain bieftäö nit geregnet, ift bon läutern getieft, ein
aaft guter ^reibet getoeft.
91. si. fl fiöttigitt von Ungern.
0RÄt$ 24. greitag na$ letare am atoenb unfer lieben fraucn tag ift bty füni* is
gin bon Ungern totttue, faifer fiarte fdjtoefter ! Ijie eingeriten na$ mittag
mit 300 pferben unben Ijerauff unb ift fürtet Ijinab in ba« SWibertanb ge<
}ogenf baäfelb eingenomen Jim regirn, ban frau 9Äargaretlj geftorben toa$2.
ftftrnberg.
ÜWontag in ofterfeirtagen ben 10. aprilis, alg ba$ ünjerfäiff ab* 20
n>arj ging , Ijat man 2 guter fätangenpüjn mitgefürt unb 50 jentten
puber« , Ijat bij ftat Nürnberg gein 2Bien gefetyend t ju fteur toiber ben
lurden, ban man fo ftetigS bor im beforgt.
ÄUr.
3u bifen oftem finb bty aier fo ferr teur getoeft, ba$ i$$ bon toun* *>
berS toegen gefd&riben, Ijat 4 um 1 A, too eins ein fallet galt, ba* n>a$
toolfait ban. man Ijat bor \axn 10, 12, 14 jum öfter unb mer umb 1 A
laufft, ifeo freffen* bty pauru fetb«.
CCIC.
(£$ ift|au$ fonft afleä teur getoefen, ba$ forn, toaij jc. 10 unb 11 fl. 30
es toott nit auffoöm.
fttgtnvttter.
SSon bem 24. febmarii p\% auff Philippi unb Jacobi nit biß tag
übertaffen, e$ Ijat gerengt, ba$ toaffer getoagffen, ba$ man faget, e$ n>er
1. SWaria. 2. ^tattfalteiin 2Ä., äarl« Xante, + 1. 2)ec. 1530.
1531. 105
fmk be$ 1501. jarS fo gros ntt geioefeu (toetctyeS toaffer iftin augusto
getDefen) . e« (uff aufc unb tljet mehligen f$aben an totematn, am
ttaib ic, ftunben all ftücfyt t>aft gef erlief, e$ toa$ mereflic^er mangU an
meel unb brott, e$ toa« ein jemerlt^ Hagen, fonberti$ bom lanbbotö,
* ein fol#e Hag an futcr , an brott unb anber jatner , ben man toum ge*
Wen pnbt ju ber jeit im iar, aber got toiU unb mu« unfc firaffen, toir
nötten fein || g5tltc$ maieftöt barjue, ba$ e« fo fümerli^ mit frieg, fter* ». sr.
ben, teurm unb fonberlicty im glauben fo übtl nit geftanben fefy finb ber
tyoftl jeit toaxüd) nit ; ba$ bie (ieb gotteS unb be« nägften fo ganj mit
10 öBer eroerfait erlogen ift, ban in einer ftat, martft *ber borff im it\x*
ffyn (anb feiten jeljen menfdjen , iatool jeljen, nit 2 menföen, f onberlicty
tynenen Triften *c, eineß im gtauben fein, ade tag ein neu* über ba£
Mber $erfürgefu$t. item e$ beritten fty mtt menfetyen fo Ijart im gtau*
ben, ba$ fo nit toiffen, toa$ fo Dor fürbij glauben foUeu, ben ber geift
ü (toie fy e$ nennen) ber lemj ij ba$, 'ban ba$ lernen immerbar unb fön*
nen ju ber »arbeit nit Jörnen k.' in ber anbern epiftt Pau. ju Thimo-
4eo am britten capitl.
8lfo get e£ fo üb( ju im teutfdjen lanb nur an seitlicher narung,
to* !ain feiere teurung in aßen bingen in unb ob 200 jaren nit gefun*
* ben toirt. barumb f o pefet unfc o Ijerr , f o fety n>ir belert , nim bife jer»
Plenen aberglauben fcon unfc, fenbe unß ben ^eiligen geift, ber unfc
Wie, unb lerne unß bein ainen glauben, ainen got, ain tauff, toeldje*
tyir alle* in taufent ftücf jerjirt unb mere unfc beinen glauben , toie ber
tyoftl lernet ju ben ßpljefem am 4. unb 8., ben toöl unfc got meren,
* wfer f$n>ac$ait ftirden , genebig unb parmljerfeig fein fyie unb bort im*
wer unb etoig, amen.
Mayktftt.
Unb fo ij na$ Philippi unb Jacobi got ein fc$en fruchtbar toeter
8tö, ut supra, ba lamen fo me^tig feil matyfefer, ba$ borljer bitt jar, [a
»tan ein menfdfr gebenden fanbt, ba« ir fo bill n>eren geflogen, tetljen
^ jum tail fäaben an blüen, unb fo ba$ toaffer no$ nur 4 ober 5 tag
WW Ijet, fo $et man bty roßmül muffen anrieten , folcfye not n>a$ an
^eUimanb Ijet fi$ ju ber jeit im jar Derfe^en.
U Kim. 91. 82.
8m mittDod^n aor Viti, ben 14. junii, tyaben t>^ »on Ulm in
Ken fitzen alle ^ulbnuffcn, alle« gemel, all altär, orgll, farramentg^eu«,
1 • '1501* icttotföticbcn. 4. lwa#' nad^etiaaen. 16.17. 'in — capitr rotfjgcfäriebcn ; am JHanfre
"•^mal mit tet^et linte: l2». Thi. tercio*. 21. Da« tefctc lun|' fpatet couigirt au« 'unV. 23. cun§'
}Wn (ottiajit au# lunb'. 24. 'ju — 8.' TotbgefarKbcn. Der Qp^cfccbritf bc« SlpcjfcW *Paulu« bat
" " en« nur \tdfi Äapitcl, unb c« \oü fiatt 'S.' wob. 1 (6.' b.<i§en.
106
tenfyut SBtbmanu*« (S^rcn'tt.
»I. 82'.
nicfyj ber bing au&genomen, alles in grunbt jerrtffen uub jetbro<$en, lain
brum pet bcm anbem getanen uub ju folget muttoiUiger , uncfyriftlictyen
arioait 200 arbaiter beftelt, bty bei ber na$t folcty« getljan l;aben. Ijaben
etttcty pilbnu« gedurft, etli# fcerbrcnt, unb meer fpoj an bty pilbnuffen
(ben fy aucty ber pitbmi* (S^riftt ntt berföout $aben) , unb bamit ir
pfarfir<$en !ain fircty mer fein foll, Ijaben etli$ ba$ toeinS hinein glegt,
item unber ben tljorn bty pilbnuö ßtyrifti toedgetljan, ben 8bra$am mit
bem ?)faac an bty ftat gemalt.
3tem ty $aben ton ftunb au barauff irer uncfyriftlktyen Ijanblung
an all reichtet ir entföufbigung (äffen aujsgcen , ba$ fty nimaub foU am
berft berbenden , ben toa« ty getrau au§ <$riftlictyem berftanb unb bem
toort geltet (bo$ irem , ber bon Ulm, berftanb na$) recfyt unb mol ge*
fyanbtt ijaben. barauff man ba$ liebten tool ftngen mag : 'babei tag ic$$
beteiben ic.' 1
Goratt.
$)ifj iar tft ein cometftern in augusto unb bar&or lang gefetyen
toorben, \ä) fetbft $ab in erft am 22. augusti gefeljen. er ging bon mitUr*
naetyt unb ben f<$toani auff ©<$n>aben, etlicty toolten, er ftredfet fi$ gegen
bem Mein jc.
Spcgr.
ßin reicfyätag u;a$ gein ©peir au§gefc$riben auff ben 4 . septem*
bris , ging auc$ für ftc$ , ben am 28. augusti fam be$ pabft orator
Wartholomäus8 de Pinpinello, pifcfyoff ju SRoffa, bei 20 pferben
unten bon Öfterreicty Ijerauff, in braun, unb jo$ fyinab gein ©peir 3.
II Äorfer.
@amb«tag ben 2. septembris !jat $an$ Xuwfnopff 3 tyalbfcfclau*
genpügffen unb ain mörfer, fo er, 5El)urnfnopff, bon neuen gegoffen fyet,
für fant 3acob$ tljor in« fetb gefürt, ju prebirn, l)at ein pügffen 1 7 jen*
ten gewogen unb ben jentn per 1 2 fl.
3tem ber mörfer 22 centen gebogen, fyat 1 centen 22 it getoorffen,
toap luftig je feigen.
15. 3u dornet' tjl mit fdjmarj« Ztntc frcnurlt : 'Infra 92 aud) einet'.
1. 2>ie Entfernung ber Altäre unb
Silber aud bem fünfter fanb nad? Äeim
£>ie ftefermation ber fteic$«|tobt Ulm
S. 246 am 19. nnb 20., nadj gifa)er
©efefc. ber @tabt Ulm @. 353 am 15.—
20. 3uni ftatt.
2. Sietmefy: SBinccnttu«, tote au$
Sibmann oben <§. 103 richtig W-
3. 2)er auf ben 14. September au«*
getriebene 9tetdj«tag tarn nidjt ju
fetanbe (f. ben 9tegcn6burger ^ctd?«tag«.
abrieb toom 3. 1532 unb Sncboffe 4,
20. 21) ; bo$toern>eUteÄöniggerbinant
»cm 30. ©cpt. bi« 1 7. October tu ©|)eici
(etaltn «ufentbattöerte g. 'ö in gorldjun
geu 1, 388).
1531. 1532.
107
Sktftn fccrbft.
ß$ toa$ ein fecr fetyener, n>armer , Und ner ^erbft , bo<$ mtttooetyn
m Michaelis ein groffer reiff, unb 10 tag barnaty äße tag ein groß
reiff. e$ n>a$ bitt toeinß, bod& teur, er toarb gut, ber toolfaileft au* ber
- pctüig umb 8 ß. n>. man (ad meertails nachmittag, man htnbt bor reiff
nit früc tefen.
ttddj9tag.
(5ö toaö aber ein reid&Wag §eer gein 9tegen$purg gelegt auff ber
^eiligen brety Knig tag.
>* 3Rita>o$n ben 15. octobris1 fcerlünbt, nnb montag bamaety Ijat
«tu xaü) alle Ijeufer befietytigt, tainä aufcgetaffen.
f nrn bei fant dlarn.
Wontag am tag Galli fyat man angefangen bfy ju>en tfyürn bei cct. i6.
fant Sforn unb bei ber Ijitfeen bruden , jtuo pürgerßd^ ftraff barein je
Vi m<%n, fo tuafenb borljin 5b.
ßttymu.
S$ fturb big jar feer in Sehern, baß ir öitt fyiefyeer flehen unb aud&
«töetjjtoo, man lieg fain mer eind&omen, be£ reid&Stag tyalb,
Sdjottnabt.
* Sin abt ift Ijte ju fant 3acob eingelegt toorben, ein anberer ertuelt,
ty toei$ öon 9fl)om geholt, fo ber abgefejt tebig toarb, Ijet nimanb ferg
«ff ine f Ijat er ft<$ ju latyferttcfyer majeftät gefljan', glaibt unb manbat
** ty fürften ben ©airn , bty pljatj unb n>o ben ba$ Hofter güft Ijet
fanbt SBeictyfantyeter. fejet ftety an $>off an ein Ijirberg , fyaben ime all
* Nrn aüe gütt bafelbftljin furo muffen, im bem !am mer eht abt bon
§0ftaij, toaö ber britt, treten fi$ bem im Mofter jufamen 2.
|| 1532. ®i. 84.
3to$ ßljrifti unfer« ertbfer* geburbt taufentbt ftnfftunbert }toat>*
Ä. Statt 'fctm' fi^eint rt juetjl antor* — *bic*? — ge$ri§fn ju fcaben.
^ 1. Sollte e« biellci<$t '15. novombris'
wfen? 3)iefcr Sag fiel bamate auf einen
r"*toodj, ber 15. Öctober bagegen auf
y** Sonntag ; brgl. flber^au^t ©u^olfe
4' 21 . 3krmutyli$ tyat ffiibmann Saturn
Uno 3nftauatum jufammengetoorfen.
. 2. fta($ x^. ftjeb 9tad)ri<$tcn t>en
tfl«6<$ottcu*£f öfter SBet# 8anct $cter
j*%n*burg. 1813. 6. 35—6 fällt in
*• 3% 1531 ober 1532 bieÄefignatlon
be« 3föte8 $teroninnns unb bie SBatyt
feines 92a$fo(gert 2)atoib. *Jto$ <Pariciu«
a. a. O. @. 318—9 ift 2)aüib (Samming
1525—48 «bt getoefen unb ^at nur bei
fetner Sbreife m$ ©(^ottlanb im 3. 1 528
ben $ierontymu8 «Scot gutn 3$criücfcr be-
ftetlt. 2)en auö bem @^ottenfloftcr
@t. Satob bei Äonftauj ©etommenen
toermag i$ nt^t na^utvetfen.
108 Seonfcrt SSBibmann« G&rontf.
unbbreiffig jar totö g unb f fontagpud&ftab , ber oftertag ben tejten
aprilis 1 2C.
ftaunmiti.
$)en breiffigiften januarii ftarb ein fraumoirt Ijie , n>a« fer reicty,
tyt 6 birn im IjauS, ein fnectyt, ein fö$in, $et ir ittictyen 10 fl. gefc^offt =
unb bem paber ju fant Saffian 10 fl., einen urirt babei et gejtrtjc. Ijat,
and) 10 fl. man faget bon 3 taufent ft. , aber fyalben tail tyet er gtmfc
gehabt, in fine : ba$ gut toarb gemainer ftat, in begrub man ju galgen.
Spättltr.
greitag naöf esto mihi, ben 16. februarii, ift getirife unb rechte i<c
poft Jörnen, ba$ bty faiferfity majeftät fott gtoiß Ijeerctyomen, unb tarnen
Don bem tag an alle tag ©panier für unb für ic. , pif? fatyf erliefe mo\t*
ftat !am.
fttttuaul it.
Srctytag na$ reminiscere , ben 27. februarii, tom fünig gerbi* iä
nanb k. mit 800 pf erben, lag in be$ ©#tt>ebte$ $a\\& auff ber tyaib2.
©aljburg Ijiett toot 2 ftunb im fe(b bei SBeityfantyeter , toartet auff
füniglicty majeftät, ritt mit ein, Ijet bei 80 pferben, tag in feinen $off 3.
Karolus 5tut.
äßittooc^n barnaety, ben 28. februarii, umb 3 nachmittag ift bty 20
römifö faifertiety majeftät bon Sengfetb 4 Ijeer fyie eingeriten, na$ feigem
gebraut auffä [föfttid&ift &ugeri$t (ninbert u>ie in 3talia , mir Ijabenä
nit), ber pifd^off Ijet öerorbnet , tljumb, attencapeUen, fant 3oIjan8, bty
capten trugen tormentl unb Ijeütumb (fonft nimanb bon minety ober
nunen), bty Ijeren gingen in lorödn, unb man überfa$ fein majeftät big 25
am egt bei} be$ piföoff* Ijoff . rit fein majeftät auff einen Hainen f$ime*
(en in fötoarj, bty bon 9fegen$purg gingen neben im, ir 4 trugen einen
91. 84'. neuen feiben Ijimmt, geö, rot unb toeiß || unb bty jtoo f$u(n fungen, tote
e$ ban in ben obfequiatn ftet, aber e« toarb gepeffert auff einen jetl. e«
mag fo bitt fotdte, ro$, ba$ bty proceffion alle jerftreut muft in tljumB 30
fyinauff geen. fein majeftät erpot bem tyeiltumb er, ba$ er mit ploffem
lopff in tyumb Ijinauff ging, ba toafenb 2 f$emtt jugerid&t, barauff fy
17. '6a!&fcurg' lotygeföriefeen.
1. Steintest 2R8rj. 3. 2)cr ©aljburgerfcof (G. 59) in ber
2. (Sin ©e|toubt$etf bt* fogenaunten 2)omgaffe.
£&on*3)ittmer*$aufe« (D. 93 u. 94) 4. ©urglengenfelb norbtoefinBrblty
auf bem ©aibeplafe«. uon Wegendburg.
)
1532. 109
foib $eren fnteten |k. , pi§ ba$ ' te deum' au^ toar. ber tljumbbrobft
la§ bi> orationen. na$ bem 'te deum laudamus' totber auff tre pferb
gtfeffen unb in ir Ijerberg auff ber Ijaib in be$ £unner$. . Ijat ob taufent
tferten, mantyertaty narion , barumb au$ fetjam tüftung , u>a$ aber ge*
s ntain« tyoffgefinb n>a$ , Ijet aüe^ gell an mit afd&erfarben fammat ber«
faemM, 200 trabanten, aü in gebauter färb, 50 fnaben bon fürften,
grafen ic, aü in gelem fantat mit afd&erfarb unb brau berbrembt.
3tem man feuttet in allen litten f$ir ein ftunb , ben Ijimtt trugen
ty 4 ratteren pifc in feinen Ijoff, ba fyaben in bty tacaty genomen alfc ir
10 gerec^tigtatt, bty ftangen toiber geben.
Stern bty bon SRegenöpurg Ijeten fy auff ir art luftig unb loof genug
9e|mjt mit 2 fenlen ob 2000 man, n>ar(tc^ luftig je fefyen.
Stern fo (ieffen atte$ ir gef ctyüj abgeen , ba$ traget unb rumstet,
ftlfc toolt $imt unb erb jergeen. e$ n>a$ ein Ijerfic^er einjug, ban bie , jo
» tynau* entgegengeriten , loafenb auff* (uftigeft gepult , unb man fctyajet
ob 5000 pf erben im einjug, fain fonberä trumetten gehört »orben &or
taten unb föieffen.
3r$tag nac$ oculi, ben 5. raarci, !am tyirfeog griberic^, pljatj*
Ä fffoff, mit 100 pferben, fctyüjen, tag in pamberger Ijoff1, iftbaiber, lau
fertiger unb füntgtityer, majeftät oberefter cameratlj, fein befolbung n>a$
*m Micken ein jar fünfftaufent fl.
II Sjwlrr. w. ss.
Den 6. marci fam ber pifäoff Don ©peir mit 20 pferben. 2
25 «oMfdjlag.
Ferren ßaSper* ®umwenperger$, tyumbtec$ej, faec$t unb SßiSpecf n,
1° ju ^irtoerg bei im tag , tourben im ftat unainS , erfebtugen fctyir baib
J« tob anananber, beö SBijfyedn fnectyt !am fctyn>ertic$ barbon.
36 Den 15. marci füret ber profo* ob 40 ljurn ein, unb barfft faine
faumbgeen, fty wuft fi$ im anjaigen unb 1 gutben geben, unb idf fyab
deinen fteefenfnec^t gehört, ba« ir ob 15<> tyie fein gemefen.
. *• Im 'altm Äornmarft', n>o iefet 2. $(iltM> toon gtört&etm.
** «annelitcnbr&u^au«.
HO fconfart Sirmami'ö (Sbronif.
Da» tx% fror*
3)en 18. marci bran feierlicher majeftät bty tü$en ab, man fölug
an, mag ba$ erft feur.
Nota, ©er ftwmifö profofe l)at btj ©päuier laffin ju ein tljor fyin*
aus, jum anbern toibet Ijerein (äffen [treiben, etüc^ für bty ftat (äffen
füren, föledfo an bt? pfium taffen Menden.
£erfcog 3örg Don ©agjen ift etngertten pfinjtag ben 18. marci.
$iemit Ijab i$ anffert etlicher fürften unb lata ftat tootlen ir ein«
ober abjug tootten fd^retben ic.
Jahn tag. i
31m 24. marci, toa$ ber palmtag, tft fafyf erlief unb lüntgttety ma*
jefiöt in tljumb ju firmen getieft, ein junger füntg Don XenmatdK
feiner ober ircr baiber fcfyoefter fon, ein perlen bety 12 faren fambt an*
bern geiftlid&en unb toeltlid&en fürften in groffer anjatl :c, unb fo man
bty proceffion anfing, ftnb ir baib majeftät fambt allen fürften anbed&ttg* m
liäf nadfjgangen, laiferlicty majeftät ein geftredte fSftlicfye f<$nur mit per*
ten , gerbinanb Don golb mit puc$$paum beftedt für palmen , anäf ba$
perlen Don Senmardt eine, uub lamen erft umb 10 ur gein firmen (ber
pifd&off Don SBien2 fang ba$ ambt, jtoen fronambter bineten im), famen
erft Don ürcfyen erft nac$ 12. bty ©penier Ijaben ben brauch bety bem tag =
ju fcfyfaffen, bety ber naety f parieren.
3tem bc$ faiferä contorei ftgurirten, toafenb ob 40 perfon barin ic,
fo fungen ben paffion auff brefen tatin, bty toort ßljrifti ein einiger brie*
fter , Ditteicfyt ettoo ein meetytiger pifctyoff , ben ebangeliften au$ einer,
bty juben ber ganj Raffen gefd&rirn, aber gefejt, ba$ e$ faft tool fauttet. «
». 85'. II Äaifer.
mn 28. Sßfinxtafl am Zeitigen antlaätag tyit !aiferlid& and) füniglicty maie*
ftäten itlicfyer jroetff menner ju gaft , auc§ fünigä gerbinanben gemaljel
12 f tauen ju gaft gehabt, inen mit groffer anbaut bty fü$ getoafdjen,
inen ju tifefy gebint , unb tt>a$ einen itlicfyen ift fürgetragen , tifetytuety, :u*
fdfjiffü unb anberä alles, nidfo außgenomen, Ijat ein ittietys mit im tyatnt
fambt einer golberonen tragen, unb tag ber fatfer ju ben prebigern, ger*
binanb bauffen jun fartljeufern, mererer anbaut ju pflegen.
Salzburg.
3lm antlafctag (jat ber pifcfyoff Don Salzburg (9Watfyeu$) ben crifcm
A. '*. t. f.' TftbfltfAritben. 4. 'Nota* TCtbgtfdnicftfn. 19. '»cn* nadiflc trafen »on taftlbcn 6anfc,
xot\djt aud> an t>cn ftan* fd?ticb : k?abri\ 2t. 'na^' fpätrr in ^naebt' abändert. 31. lafrei#' fiati
'anbete* $f.
1. Softann, geb. 21. gebruar 1518. 2. 3obami gaber
:i5
1532.
Hl
trab Ijrilig iü gefegnet. aut$ am oftertag bad ambt gefangen, Ijaben inte
^angrafe ©injnljofet unb £aubotbt ©taitenbpacty minifttitt alf? tebiten.
Ferdinandus, ba$ fetten bon £enmatcft, tyit&og 3ötg bon ©agffen
unb anber fütften, geifttfc^ unb toe(t(i$, »afenb ju Firmen , bUet nacion
^otf^afftn, gtofc mangnaten, bty firmen unb tor boQ.
3n oftetfeittagen fein nur 4 ©panier etftoctyen toorben. fo et«
[tacken ananbet, tegfiety fanb man tobt teilt *c.
3tc$tag in oftetfeittagen Ijat mit fyetfeog gtibetic^S , pljatjgtafen,
canjler * gefagt, ba$ auff bifen tag ob 45 gepotn fätften Ijie fein getoefen,
»mirpijj anljeet, ©paniet, Saftittet, ©kittet, £etfianet unb anbetet
narionen gtoaltige potfe^aften, auffet aller c$ut* unb teuftet fätften be$
pabftj , granjofen , ßngenlanb , Portugal, £enmatcft, $ibetnia, 93ene<
H , totfl »eiferet f ütften , biü »eiferet unb anbetet gtoämectytiget ftet,
Xobto, tütd if<$ k. tteffttc^ potfctyafften, a(jj mec$tig:c, mit unbetfyötteu
!S pom^en.
|| @3 begab fiefy ein fetjamet Ijanbt tyie Dot be$ faifetä I;off . ein »i. hg.
Mgeübtet faifetiföet felbtyaubtman, fo fi$ genent Ijat 'bet Hain 3ötgl
ton SRegenSputg' 2 , toie et gepotn bon 9tegen$putg toa$, ein meffet*
M Wmibt, baft teiety, ba$ et fcfyit gtafenftanb fütet ic. , fo et inn toelfctyen
(önb ju fetb tag, l)et et einen jungen $etc$j(l)ofet 3 jum fenbetiefc gehabt,
^ er tfyan, Ijet ben fanen einem anbetn geben *c. , l)ct ^etctyjdjofer im
8*tytoom, n>o et ju im law, fo mieft et im ein fötaetyt Ratten, alfo fa*
^n fy pfuijtag ben 11. aprilis bot be$ faifetä fyoff jufamen (unb wo
* **t faifetücty fyoff ift, ba$ ift bot bem tljot unb babei faifettid^e fteiung,
hl $et($fcU)ofet nit getmft it.), Ijet ben Ijaubtman angefttoetyen, et foü
W toirn, pafb ein bfattut geben , bet Ijaubtman bty fteiung gefc^titn unb
.. 1. §artmamt ©arrmanni bon (gj>*
?Ktl^en (Hub. Thomae Leodii Annales
** vita Friderici com. palat. [1624]
p* 140. 175).
a- 2. 3Rit bem gamilicnnamcn ©tabler.
!1J* Ofccrp be« vierten Regimentes ber
vr**bentf$en faiferlictyen Snfantcrce ober
S* jtoeiten ber 93rigabe föegenöburg i(i
t ,^8 öon SRegen«burg' in ben fctymal*
^I\>i|^cn Ärieg gebogen, jebo^ im Sager
t** ÖonUcim an ber ©renj am 21. £)c=
^Ht 154(i gcflorben ; in 2)iflingcn fotttc
^ ^graben »erben. (33igliu* toan
3^>iä>m« Xagebuc^ b<« f^maltalbifcten
^tiftufrieg«, ^g. öon 5)rnffelf e. 138.
157—158, ©oboi ©cfc^reibnng bc« Ärlc«
geö bei ^orUeber ^anblungen @. H*»2(»,
Mameranus : Gatalogus omnium genera-
li am, tribunornm etc. exercitns Caroli
V. anno 1546 (Goloniae 1550) p. 5G.
$ei(mann &rieg3gcf$i$te bon S5aöevu
1, 99. 103.)
3. Skrmutfyüd? $anö Soac^'un bon
^ertol^ofcn (nn>. v>on ißeunburg t>. SB.),
ber noc^ 1553 crfctyeinenbe @obn bcö 1543
geftorbenen pfaljgräflidpen ^Watbc« nnb
oberften gugbau^tmanned 3oacbim t>. $.
(Jpimbö ^taminbu^ 3. X\)., bei gre^
bcrg@ammlnng bift. @c^rift. u. Urf. 3r
250 unb ^er^anbtungen 18, 337).
112 feon&art Stbmann'« (^bronif.
ju re$t berufft. bo Ijat fa^ferlicty majeftät oben jum fenfter atyiti ge*
feljen ben fampff, ift eben p^atftgraff gribericty bety im gewefen , bcm er*
jum fenfter au$ ju feljen gewifen , batb bcm prof ofn beoetlj geben ernft*
(ic$, ba$ er fo baib innerhalb 2 ftunben, baib mit bem fctywerb, richtet.
ba fiel gebauter pljaljgraff auff baibe fnie, erpat fo pifc auff morgen,
freitag , f o man fty richten wolt , f amen finff pfyalfcgraffen , erraten fo
baib, aber faft fcfywerlicty, »ertrugen fi fetbs nac$ friegäart, würben xov
ber gut gefeüen a(ß reb(i$ frtegäleutt.
Infrr franen ta^cn.
**«■ 9. 3rc$tag na$ quasi modo geniti in ber nactyt bty trugen , fo ju
nnfer lieben frauen an eifnen fetten (igt, bareiu man legt :c, bty fetten
abgewürgt, bty trugen wegfgeftoln', jum fenfter aufc unb ein$omen, ben
Der ber tljür ein matter tx>a% unb Ijej nit gehört jc, eö legten bty ©genier
bill gel} barein, baß ettid? fyunbert gulben barin wafenb gewefen. man
oerpargS, e$ n>a$ ein groß bing, bety »altern ein fot($« ju enben, ni*
manb n>igt, wie ober wo, man funbt nimanb berbenden, eö xoa$ biler
». 86'. nacion bolcf* Ijie. bty trugen warb wunberperlity || gefunben, wie ein ratfy
ließ alle prunnen im 1 536. am Ijerbft räumen, bty prunnen, f o auff bem
pflafter ftenb , unb f o man an ben an fant $atymeran* Ijoff l tarn, f anb
man btyfelb trugen barin , alle berroft , ban fo xotö nur bon eifen ge*
ma$t, Ijet fain tyolj an ir ic. totö ein gef$idter bieb geweft.
JtaDer \u fant Gaflta«»
$et auff niberlenbifcty pab gehalten k. unb e$ tyet ein pot ein be*
fctyaibeffen in filber tragen, *ba« tyet er genomen unb aufegeffen, ben pctn
bety im behalten, ba« fitber bon ftunben bem potn tragen taffen, bei ber *
na$t gefd&eljen, warb betreten , faum erbeten , er f oll bty äugen berloten
Ijaben.
Wti)l.
©ontag ben 14. aprilis Ijat man ein baft l>o($gefc$i<ften man,
boctor ffienjll, ein Sehern, was funig gerbinanben be$emif<$er oberifter ac
fecretari, Ijet ber fünig grofc träum umb ine, inn tfyumb begraben 2.
17. (iouiitrtpfli4' fiatt tn>un^c^T*Tli*, £f. IS. '1536* rettatföriefcm. 23. 'c* — per nagtgttragtn.
31. 'Kf nadwtraftttt.
1. ©iefer ©rannen ifl vooty ntdjt nun bee gürften oon 2$urn unb jfcaji«
auf bem iefctgcn @t. Cftneramtylafce ge« befinblicbe monumentale ©runneu mit
ftanben, fonbern n>a&rf$einli($ ber etwa« einer angeblich Äarl v., bo$ c^er Äari
(übwefUi^ {uetton auf bem tlreale be« ben (Strogen toorfiettenben Statue,
e^emalidcu 3tet$«ftifte« et. (Smeram 2. Dr.Seu)el$BtI^artbonfBt^artic
1532. 113
ü>a$ ein feer toarme baftn öom 4. marci an piß auff ben 16.
maii, ba$ fo toara ic. unb bty fructyt tool ^crfür tieft, ba famen ben 17.
unb 18. maii gtoattig reiff nnb erfrörten ben toein in ®airo Ijart,
mafyt ein gelert man, ein glemfing , »ad Ijerfeog griberic$$ :c. binet *,
* bijl connen : exurent hoc anno teneras frigora vitis. e$ tpugfc tiriber
&cn Ijirn jimblicty n>ein, toarb gut.
Anfang to rctd^tags.
äßitrooctyn naä) misericordia domini, ben 17. aprilis, fyat !ai-
fetlty majeftat in irem fyoff ein ambt de s. spiritu laffen fingen, Ijat
io pifooff t>on ©aljburg gefungen, n>ien>ol no$ fain furfürft #e n>a$, fenft
ftenig teutfctyet fürften, nichtig weniger ging laiferlicfy majeftat Dom ambt
auff« rat^auö , befacfy bty geljorfamen ftenb unb bur# pljatjgraff %xu
bm^cnic. anbringen, u>arumb ber reic$$tag »er aufcgef<$riben. unb
totö ber redjt anfang be$ reic$$tag$. || pftajtag nac$ cantate, ben 2. »i. 87.
» inaü, nmrben bety ber nactyt 6 erftod&en, man faget bon 8, e$ tourben bty
tyot j>ijj mittag gefctyloffen.
fiünig u.
Unb }o$ tfinig gerbinanb :c. bifen tag gein Sehern , lata polt n>i*
ta, tote am 89. blat bofgt, e$ toaS ein groffe mit Ijie, ba« e$ auc$ unber
20 fo tili fcolcf $ nit fan ungeftorben fein, ließ ein ratfy bife tag gebieten, ba«
Mn alle geftorbnen r>ox tag muft begraben.
Straff.
ÜBan Ijat Dill leut fyaimttd) bei ber nactyt ertrendt.
3tem faiferticty majeftat (fo man am ircfytag in ber creujtooctyn mi 7.
25 8«n Prüfling 2 mit bem creuj get) auff einen löftlictyen gaul auä) IjinauS
Seiten, bty procef fton erlief gehalten unb fer gef prengt, I)et !aum 1 0 pf erb
fy im. er ift tool nur felbbritt $inau$ für bty tljor geriten, tuftgaibt
8^, famen im bon ftunb an reuter genug, ben fürften bon ©airn
3- 'ttfrotm' jtatt 'erfrörten* $f. 5. 'exurent — vitia* iott)gcförieben. 27. 4ei— nur' rotyflefötieben.
^totte, freglufc ob ©etyartifc norb- unb tfofbeamten in Böhmen, $rag 1832,
J*to>e)lli$ t)on @<$tttten&ofen, ba IcQ* Xafel III, @$imon 2)er «bei toon ©b>
[<** ^loß no$ im 3. 1 520 bem Dbcrft- tnen unb SDHtyren, ©Bbmifö 2tipa 1 859,
JQr88tafcn fcto gehörte — «Palacfy ©efö. @. 1 87, $a(a(fy @cfö. 5. 2, 548) .
jg fctyraen 5. 2, 426) erhält 1527 ben 1. $ennutbü$ ber Sütttyer Hubert
^anb unb erf^emt fäon 1525 al« ^oma«fbe«^fatjgrafengrtebri$@ccre-
J^ctSr be« Äönig« toon ©S^men, feit tä'r unb, »ie er fclbft in ben Annale»
1^8 oi« bS^mtf^n: ©ice(an)(er {©u^ot^ Frid. com. pal. p. 154 bemertt, mS^renb
W- ber Regierung gerbinanb bed (Srften be9 92eicbdtage0 gu 9?cgenöburg an»cf enb.
f» •«l. ?ala(fv @pn<JronifliWc Uebcr- 2. ^rüfening (©^log«), »ormaligc«
W ber $6c$|ien Würben träger, ?anbc«« ©cnebtctincrflo(icr fro. toon Regendburg.
i
114 tfeontyart föibmanu'« Sbronit
jugeljörenb, fo auff fein majeftat toartenbten :c. tyat fonft l)ie fain furj^
roetl gehabt ben ganjen retd^tag.
Wn}iaq anffnrt (JljrifJt, 9. maii
jocty • fein majeftat umb jeljen ur gein fant $atymeran ju firmen , ba$
h>a$ ein luftiger fird)gang. nur föie fein trabanten fo luftig ju feljen
toafen , ber jtoeiljunbert in irer orbnung mitt irem fannen , trutnlt unb
pfeiffen gingen, ein graff bon . . . toaö ir Ijaubtman.
Main} ic, InfciDig k.
©ambätag am pfmgftatoenb, ben 18. maii, bor mittag rit pifctyoff
bon SÄainj unb Subtoig , pfyafjgraff , baib furfürften , mit 400 pf erben m
n>ol gerüft ein, toaö gar ein (uftig einreiten, inen toafenb faft all fürften
gegen Ijinaujj geriten , pfaljgraff 2ftiberic$$ gfinb ju f orberft tyereinge*
riten, auff fty unfer* piftyoffs reuter, bamaety 9Mainj unb ^falfc gemiföt,
barnaefy foanifety taifertktyer majeftat Ijoffgefinb, barauff faiferli<$er raaie*
ftät teibgeuf, barauff faffen fürften*, graben* :c. fnaben, einer nac$ bem —
anbern, nwrben 50, luftig, barauff nur ain gemaine felbtrumetten , auff
9i. sr. benfelbigen bc$ || fünigS bon 3)enmar<ftn fon , ba$ jung perlen, aüain,
barauff 3Kainj unb ^atj nebenanber , bamadj Ijcrfcog griberiety, 3org
bon ©agffen, ein fpänifcfyer fürft, barauff unfer pifcfyoff , Ijirfeog 3Bolff*
[fl^ng], fein bruber, tfubnrig t>on ^airn, barauff ©rufcfyung l, Dtljainridj, =
ein ptyafjgraff, barnaety ein iunger *>on Sßirtenberg 2, bawaety etlicty unb
oillpifctyöff :c. , barnaety alles burcfyauanber , in bty 5000 pferb, luftig
ju feljen.
2HUtt>oc$en ben 29. maii ber piföoff uon 2Bir$>urg3 mit 200
pf erben eingeriten. 2
$finjtag unfer« l;erren fronleic^nanS [tag, ben 30. maii, Ijat ein
itli$8 ftifft fein proceffton naety feiner alten getoonljait naety gehalten.
3m tfyumb ift man bei befe pifcfyoffs Ijoff tyinab gangen gein Often
n>erj, bei fant ^Barbara4 fyerauff , über befe tyirfeogen Ijoff, bty 4 evan-
gelia getefen (ba$ man alle« fonft nietyt tyut ben fo man umb bty \tat **
ift gangen) , ber p ifc^off bon ©aljpurg ba$ ambt gefungen , tyer SBifyelm
^reifinger, Ijer SBartljolome 9Kilac§ miniftrirt, fyirfcog ®eorg bon ©agf*
6. l200 ^inbcrt' $f. 24. ^itwe^n" Tcttacfdnictat. 26. u#f. — tatf rotygefötuben.
1- $tWd ©einriß fcou ©raun* 4. 3)ie *St. ©avbarafa^efle, nun ein
fdjtoeig'Süneburg. pvofanirtcr ©cflanbt&ctl bc« $aufe* II.
2. (StnipoM, @ot)n #crjog \XU'\d)9. 119 in bev flafmünjergaffc.
3. Äomab ton Übungen.
1531 115
Jen unb einer bon Sraunfcfywig ben bifcfyoff geweift :c, 4 Ferren be«
raffe trugen iren Ijimf, bem facrament bolgeten naefy bty pifcfyöff SWainj,
®)>eir, Samterg1 unb anber ic, ir bill.
IMfart Her Spanier.
> So man bty proceffion ju Oberminfter im frauenflofter fyielt, n>a*
fenb lauter ©panier babei , woft ein ittid&er ber nägft in ber proceffion
fein, (parcat michi deus) bitleucfyt mer ben nunnen ju gefallen ben
tan $o<$würbigifteu facrament, berljatben iro jwen einer ben anbem
twglgeftoffen , ir wir jueft , ba« ob 60 ploffen meffem bor bem facra*
i« ment in ber firmen geweft, tyebocty meertail« bon fd&aiben wegen im for
tooü(manberge*||f plagen, nit fonber« fd&aben getrau jc. fo fofcfy« faifer* »i. s».
%r maieftat loa« angejaigt worben , Ijat er mit einen groffen feuffeen
B^gt, fein äugen auffgeworffen : 'got im Ijiml, too bu mir nit Ijilffft,
fo fan i$ bein er nit mer erretten' ; inen bon ftunb an an alle genab bty
ttfyff toolten abbauen laffen, ben jwaien I)eren fyaben aü ©genier unb
Medianer gebeten, »oft nit fein, erft $!?atj, ÜRainj unb all teufefy fürften
inen baö leben erbeten mit bifer ftraff , ben einen 10 jar, barff nit an
Hf unb mu« bod& alweg nit weiter no<$ näljner bau 6 meil weg« barbon
fein bety berlirung feine« leib« unb gut« , barumb joefy er angeficfyj gein
21 Straubing k. , unb ben anbem bon ftunb an in Atopie« anff 10 {ar re*
(e8irt unb bor baib mit ber penitenj, bty firmen alle reconciliern miffen k.
öuff iren foften. bty 2 Ferren brei fnectyt alß princtyat, nam ber profo«,
J°$ fy an* piß in bty bioffen fyofen, ein t^uc^ umbgürt, itlictyer ein ftrief
^ ben Stoffen leib , ein brinnenb liecfyt in ber r)anb ein ftunb offenließ
23 *or ber firmen geftanben , ein pif cfyoff öff enlicty abf olbirt , barnaety in bty
frtyen gefftrt, ein me« bor bem facrament laffen tefen, barbor gefniet
*k* mit ftrid unb (iecfyt , jum enb barnaety angetan in be« faifer« Ijoff
•JJffärt, an fetten gelegt wie bty fyunbt, 14 tag barnaefy ber ein gein
.^aubing, ber anber in SNaple«, würben fro, ba« c« in fo Wot geriet.
'tatt ber fachen jum gejeugnu« muften ffy ein felcty umb 20 bucaten in
«fbaftye« ftifft laffen machen.
9q anHer tut* Dritt prun)J.
©ontag ben 3. junii in mittewad&t ein feur aufdornen am fifc$*
tofrXcJt*, man fd^lug an, warb an fonbern fctyaben gclefctyt, faum eiu
r*- %k\V fpatcr eiflonjt. 13. Statt 'fein* foater 'feine'. 14. €patet 'von fiunban an an'.
| - ©ctganb bon ffiebwife.
^. ©onp auä) 3)onauftraßc , iefet Äepterflrafie genannt (Wenmann).
8*
116 fconfart föibmann'd (tyronif.
ftunb barnacfy ging ein anbete feur in be$ 2^urn!nopf$ IjauS auff,
fctylug man aber an , warb aucty an fctyaben getempfft. e$ n>er nit ein
munter , toen unfc got nit genebig toer getoefen , e$ u>er alle tag einmal
ty flanj [tat aujtyrunen, je unflettig unb unorblicty ging ba$ fremb bolcf
mit bem feur nmb , fragte nidfo barnaety , n>en fty nur ba$ ir n>a$ an s
einen ort brauten, ladeten ber prunft k.
»i. 88'. II Äainj, p^alj.
3rctytag naety Erassmi, ben 4. junii, ftnfc bty jtoen furfürften
üßainj unb ^Ijalj in ber nac^t auff Nürnberg Ijintoegfgeriten, ba bi tut*
terifetyu (tpte man fo nent) tourben, fürften unb ftett betyananber , ben i»
ft; toafenb a\xä) neulich ju ©etymeunfurt jufamen gen>efen.
<£$ maren tool bret^reietystäg, tyet man fagen mfigen , ju ©$ti>ein*
fürt, ju 9türnburg unb Ijie, toad ein feljam bing , obgebacfyt 2 furfürften
Ijaubteten über laub umb frib , ben etlicfy für* unb fürften roarenb aigner
werfen nie Ijte, gelten fty f o rebtiety , ba$ fty ju irem Ijerren , bem fty mit i
aib unb pfylidjt bertoanb fein, nit burfften.
3rcfytag, ut supra, ift faiferlicty majeftät mit Ijerfcog 8ubn>ig auff«
jaib geriten, ju atoenb tuiber herein.
titoi jUigen.
Sä n>a$ einer, ein pauräman k., ber ging ju unfer lieben frauen ^
auff ber neuen firmen auffm firft umb an alle anfyab , ftig auety auffen
auff unb ab, ttnmberperüdj je fefyen, e$ ma$ fain baety fyie, er ging auffm
firft umb, roas toartiefy feljam ju fefyen , man bereut im$ , aber er ging
auffm tljumb umb unb ftig gar fyinben auffm fer auff ben fnopff , ftunb
frei boben an all laitter unb Ijilff . toa$ bon 2lurtoac$ \ $et fiety patb mdf 25-
bem reidjätag ju 2lmn>erg er fallen.
3uni g. Am 8t» corpris Christi
fyielt faiferlicty majeftät auff ber Ijaib berumb ein einbettige proceffton,
n>a$ bon fetner fyerberg au% gringä Ijerumb bty Ijaib ein gang bon grt»
nen Räumen gemalt ju paiber feitten toie ein toatb, unb bor ber n>ag 2, so
ba bty tünigin iutag, ein altar bon föftlicfyen gulben unb fammatn tüctyern,
1. 4auia/ nadjflttraa.en. 12. lC?# — rcicb*' rrtb^cfd>Tiet»en. 22. 'wunterplMb* $f. ; 4n>ar tiA&g?'
trafen. 2ü. 9ln btnJHant neben tiefen $ajfiif f&ricb £anb Hl mitrotba tintc. unb jroar nebtn
ben Jlntana,, alfe mit Bejua, auf bie neue Äuefce: "t>ifj bab teb gc|>tcn*i neben bie (fqäbluna, ren
bet Ibutmf ncptbefUiauna. : lNota er funbt Un fnepf feiner groß bnlb nit übcrgrcijfcn*. 'Öambftg'
jüt "Ämbetfl* <»nb III.
1. ?liierta(^, ^Stnbt norbn><p(i{^ \>on 2. 3)ic ©tabtwage befanb fl(^ ba-
ftmberg. maU in bem ©cbäute B. 61.
1532. 117
tote ain $utt jugerid&t , unb fo man ij in feiner maieftät capeüen tyet ab*
gelungen (ben fein maieftät (eft alle tag , too er f$on auff »affer ober
tobt ift, bty horas bleiffig unb toof fingen 2c. toie in einem tapffern
WP)r Jtoiföen neun unb 10 urn gingen erftlidfr 10 trumetter Ijeraufc
* ty Miefen auff , gingen bor ber proceffton, barauff ob 200 Ijerren, gra«
feuje., trug itlityer ein brinnenb || lied&t in ber l^anb, auff bleiben 2 »i. s».
perfeöantcn , barna$ jtoen , trug it(t$er ein feul bon ptber , mer ban
einer eilen lang, eben eine« jimblictyen mi«paum« bi<f, &aft föftli<$, feiner
«ajfjüt fieberet mit bem rfyeim ('plus ultra) , alter erbtanb fc^ilt baran,
10 «ff ber einen feul ein latferlid&e, ber anbern füniglic$e cron , baft alle«
Knftlic^ unb tyübf<$ gefd&meljt, ber reim lateinifcty, foanifty unb teutfety,
u«b man nent fty 'Herculis feutf , unb bty trager Ijaben fonft fain ambt,
ban ba$ ein oaft ljo$ ambt ift mit reifer befolbung, Ijaiffen 'columpni-
fe« *c.\ auff bleiben gingen etfi<$ foenif<$ pifd&off / 4 feiger tljumb*
15 faten , barnaty aber foenifety unb toelfty unb anberer naciones münety
un*> Pfaffen , barauff unfer tljinnbrobft unb teetyet, barnaety bty cantorci,
tobet fr 5 mit fctyalmeien, pufaunen, fiberföftlicty , barauff trug pifctyoff
b°n ©aljburg ba« facrament , fyirtjog'Oörg bon ©agffen unb griberiety
^ftfetaf] je. binetenn bem facrament mit bem toeifen, ben Ijiml trugen 4
Ä *eilfclj unb 4 toeffety fflrften , unber ben teutfetyen ljirfcog Subtoig bon
®Ghrn, Sraunfd&ttrig, ffiirtnberg, Otljainricty, bem facrament bolget fai*
ffrtic^ maieftät, Ijet ein brinenb facW in ber Ijanb, in ber anbern ein
#i*feen« fd&ledfo paternofterlen, auff bem fywbt ein rofnfrenjfcn mit ^>cr*
^ imbermaetyt, toenig na$ ime ba« perlen bon Eennmartft, aud& ein
25 fa<*£ unb frenjlen tragenb, barnaty ba« tyofgftnb , be« med^tig bitt loa«,
8^8 man gmacfyfam piß ju bem altar, ut supra, lieg man bem bot! jur
ailfec$t ba« facrament fteen. nit lang barnaety ging man gar umb bty
fc*b in be« faifer« Ijoff, e« fangen nur bty cautores, trumettet, bliejj, pfiff
^fe fang, ba« einer fein atgen toort nit Ijöret *c, fo biemfittig ift taifer*
',d^ maieftät, got feinen Ferren mit Ijögfter biemut unb anbaut ju
bi**en.
©er toiH fo ftörrig fein, bem tyoctytirirbigiften facrament (btyloeill
^xiftu« leib gegentoürtig ba ift) nit auefy mit Ijßgfter biemut , anbaut
tt**te jjr 2C# fcjen unb eren atfc unfern Ijaifanb unb feligmad^er?
35 (Stlicty fuber paum, fo auffgemad^t toafen getoeft, tourben Dom &ot<f,
ein groffe menig toa«, in einer falben firtfftunb, \a im augenplid aK
^nioegfgeriffen , ba« faifertiefy majeftät ein fonber toolgefallen barob
&e£a6t ^et/ Jim fenfter Ijerau« jugefe^en mit ^erfctid^en lad^en.
II. '4ümbf(*' ftatt ^üb(4?' S>\. 19. 'flraf fc^lt.
118 i'eontiart Stbmami'* <5&romf.
»t. 89'. II Mtllytlt.
3rc$tag ben 1 1 , junii ift faiferticty majeftat gein W*a$ l in ba* toi
pab gejogen, Ijaben ime bty bon Nürnberg 1000 ftüd mit einen neue
preg in einer Ijübfctyen, tyoljen, bergutten fctyeurn tng pab gebend, tue!
er gtet$ alle* mittananber bem Ferren boctor Sorgen £obfmger, ein gi
lerter visicus, fo ba$ unlpab berjeit t»a$ , gefctyend, Ijiet ben bon 9iün
berg übl berfc$mac$t.
Jlargraff Joadjim ic.
3Rita)o$n ben 12. junii ift 3oa$im, margraff aufc ber Sttar
furfärft, mit feinem fon, mit 160 pferben toolgerüft, mit 12 n>ägen eii
geriten, an fant 3acob8 Ijoff jum ©d&eclenpacty 2 gelegen.
Ferdinandus
ift aucfy ben 12. junii toiber bon ^eljern Jörnen, poftirnb mit 6 pferbei
fo er bon SÖrag fyeraus ritt, tag über nad^ jum ©cfyeberedn 3, ben 8. jud
in mittewatyt in feiner Ijerberg ein gftattig feur auffgangen , bitt tyeuf
mit 6 perfonen üerbrunnen, etlicty geull, bem fünig all feine flaiber, b<
er im Ijemb ift batbon fumen, ift aucfy feiner capeflen einer berbrunnei
ift im (toie man faget) gefrümbt gu>eft, fein jeug tool 5 tag erft Ijerna
Jörnen.
2lm freitag ben 14. junii ift tyerfcog 3erg bon ©agffen unb Sri
bon ®raunfctytmg 4 miber Ijaim jogen.
ö$ toa« ein feer tyaiffer unb bürrcr fummer unb fo bitt fliege)
barob ftcfy alle n>ett bertounberet.
Jjirftog ttHUjalm Mit ßairn ic.
3rc$tag ben 18. junii fam Ijirfeog ffiilljalm Don S3airn erft av
ben reictystag. e$ »ad ein fetjamer reid&Stag, es jog immer ein fürft a
ber anber jue.
2Ran fc^tug ben tag umb, bem faifer fnecfyt anjunemen, ba fpru
gen bty fliegt, ber bil Ijie lagen unb harten unglücfö.
91. »o. II @$ fein bon ben frembben mll, Dill umbetyomen, ettrunden,
gelten anananber übler ban ba$ medj.
4. '»cl** fpätcr corriflitt in '»cid)'. 5. 'bem* na&flcttagcn. 23. lwa*' nachgetragen.
1. 2fbbac$, SWarft f»f. toou Stegen«* 3. 3ebrar(@($ebia!, Bettlern), @t<
bürg. fübruefHidj Don ^taej.
2. Stomal« bem <5&rifioj>b ©#e<fen- 4. Saut be« föficbStagSabföicbe* tt
baty gehörig (9?emnanu 2)ie Äaifcrtyer- tiefer Überhaupt nidjt )>er(outic$ c
berge jum «golbenen Äreiy* @. 37 ; torgt. toefenb, f onbern bun$ eine ©otfctyaf 1 t>
oben @. 46 Slnm. 1). treteu.
1532.
119
äßan fctydet ficty auff ein türd njug , barju u>a$ aber ^trfeeg grt-
ktiäf, ^aljgraff , beö rßmtfctyn reicfyä öberefter fefoljaubtman. am tag
Udalrici 50$ er tyaim unb ruftet fi$. 3ui. 4.
fiünigin it.
bift ben 23. julii auff bem toaffer toeglgefatn unb gern 3n«prug jogen
«ff m toaffer, fo tt>a$ groß fctytoanget *.
Äbfdjtt Des rei^staas.
©am&Stag ben 27. julii tft fa^ferltc^e majeftät bon 2lba$ herein*
Otiten, lote man 'salve' im ttyumb teut , fambt Ferdinando auff« rat*
10 fatt* gangen, ben ftenben ben abfctytb geben unb berfertigt, ganj fpat.
3Jon bem 17. aprilis piß ba^eer auff ben 28. julii getoett :c., unb
tomit bifcö tag« ein enb 2.
1. 'SRigetibinge go to föegenflbordj
J^Ö dopen' nennt fub ein in nieberbeut-
Wttn 2)ialccte, »ie i$ fcermutbe an ben
M fc* $erjoge« 2(tbrec^t bon gjletlen-
Jwrg~@fijh0to toon beffen 9fcic&$tag«ge*
tobten bem @c$n>ermer SDedjant Dr.
3o^ann Änaufe erftatteter 93eri(bt über
Sorfaüe gu töegenöburg toom 15. 3uli
J« 24. «uguft 1532, als 'Eagebutf über
w 3fcia)etag ju HegcnSburg 1532' bem
^fmtli^cn 3nbalte na$ »örtlich mit*
p^titt toon 2if<b in ben Sabrbütyern
** herein« für mcflenburgifcbc©efcbt<bte
tt«b^itertbum«tunbe23(1858)91— 100.
r.tta biefer ©teile 156t fub bie '«Reue
pdtung' jum erften SRale al«J(£ommen*
«* ber 2Bibmann'f<bcn fc&ronit öertoen-
*** ; e« beißt nSmli<b bort (@. 91), am
^ - 3nli feien ber römtfebe Äbnig mit
?* Königin unb ibren 3ungfrauen jum
J? Jf « in'« ©ab (Stbbacb) geritten , um
• Wieb unb Urlaub ju nehmen. 2)er
f**f<r babe fle bann nad) föegenäburg
£j|*«tet bi« mc ber Äönigin '^Hag'
,i^SL W bicrauf fogleicb na$ bem ©abe
^^dgeritten.
i_2. 9ta<bber 'Migctibingc* (6. 92-3)
5*** ber Äaifer am 26. 3uü auf ber
2^°*iau natb fflegenftburg unb erfi am
je^^Suß 'uppt ben atoentfr tyo 4 ffegenn
(2** *c- mtt- a^e P^be tippt batb ratbuö
j|P ^Icfe« gang tappte nnjtb gulben ftudenn
j^« anbem fronen tapeten utbflaffiret,
2]^ *wr ben feiger, cijn toor ben foning)
^r J*$ebcnn. Um feiger« 5 fontb fcor bem
Mier MiberomiWcnfoninge bergetagenn
alle ft>anniolif<ben l?ern gang J>rcngif(b
unbe ftaetlitb, barnba bte be^ben festem
ober fulen, ber #an$ t>an ^ßlant^e, bed
eburfurften g^efc^ief ebe t>an ©affjenn forbe
bat (wert, alle tbo ^erbc. SUge obre mtt.
uppt batb rabtbud quemen, gingen fie
flraj: fittenn, tt>o od (burfurflen unbe
furjlen, retbe eJ?n jeber in f^ner feffion.
2)arnfya b# boctor 3Ratl?ia« [$elb] e^ne
Heine rebe gebann, a(ge batb te. mtt.
^urfurflen, furften unb berfelbigen ge»
fantten gnebige band jagunge geban, batb
fi(b biefelbigen fi(b atße gbe^orfameli(b
ertoget unbe uff bem ridöbadj erfc^enen
unbe neuenft opre mtt. flitigefted ingentb
gbebatb, ba9 ade b^nd to etynem guben
beflute getamen unbe t>uQentagen. 2)e-
xt>\)k nbu berfelbige afffebtt gefertiget unbe
toerfegelt, maren obre mtt. bcnfelbigm
offtntücb legen tbo latenbe bebaut :c.
3)arnba W tan einem toirfanten betapeten
bifcf, barb^ boctor Caf^aru« SBifcbaufen
[t>on fficPbaufen] , menftfebe canfeeler,
boctor ©alentinuö ietline (?) unbe boctor
Sauren* gefetenn, boctor 2Bif(baufen
u^gepanben unbe cpne co^ie aber affatyfft
in f^nen ^enben gebatb unbe boctor
Sauren* batb origiual toorfegelt unbe ben
aff(b'itb öffentlich barutb gelegen, roelter
tool tyn be brubbe flunbe g^emaret. Slge
nbu befultoige afjcbibt gelegenn, b*ftt
oöcrmalö boctor 5Wat^ia« btt? betocl te.
mtt. 3 punetc ben ftenben öffentlich t>or*
gebragen. (Srfllicb too fi(b tobragenbe
»orbe, batb obre mtt. nba bem turden*
toge »iberumme in ^if)>aitten fld ge«
120
geon&art Söibmonu'« G&ronit.
Sontag ritt pt ott fron.
Den 28. julü Ijat fatfcrltd^ maieftät ein ftacion orbinirt, bom i
auß gein fanbt §atymeran ba$ facrament tragen (offen , bty ganj
priefterfcfyaff t mit bem Ijetitumb gangen solempniter, Don fant $aty
in tyumb gangen, ein ambt gefungen, finb ir maieftät aü mit groff
baetyt, brinenben firjen ben facrament naetygangen, I)at pifc auf
nachmittag gefangen K
3. etatt '28/ juafl '29/ 4. '«olempter* ftatt 'solempniter' $f.
toenbe Worbc, baty alßebenne <$urfurften,
furflen unbe gemeine fienbe bem erWelten
gefronten romifc&en toninge ofcrem ften.
tetoen brober alge flabnjaltcr g&e&orjßam
teiflen k. Zorn anbern wölben o&re mtt.
fid? morgen, bat ctyurfurflen, furflen unbe
fienbe ben afffcjn't atßo wo beraten, sor*
fegelt unbe bewilliget t>afli($li<$ tyolben
werben unbe in allen bewilligten fiel g&c»
tyorfamlia) ertogenn unbe bb öftren fyern
a)urfurflen unbe furflen toerfäaffen, batbe
turdenftulffe uJ>J>e batft iligifle fonen bort-
gand muge gftewbnncn. Zorn brubben
bicw^le ber profanbtmeifler ftalben uoä)
nid)te« egentlidjStä beflaten unbe bat*
felbige öftre mtt. togeftetlet, ßo ftabbe obre
mtt. mfttft bem bifeuj) t>an Jßaffow gfte*
ftanbett, od ftanbeln taffoenn in toborfteftt,
batfutbftge tfto beftolbenbe, wo aberft
nbcftt, batft alßebenne (fturfuiflen, furflen
unbe fienbe bartfto nebenfl fftne mtt.
mußten gebenden, batfulbige öftren eftur«
furflen unbe furflen antogen unbe wibe*
rumme fe. mtt. etyn fcrifjtlicft antftwertft
tofletlen, bamtot fiift (fturfurflen, furflen,
bobefeuj) unterrebet unbe nadft unber-
rebingfte boreft ben menftfeften canfceler
(Satyar ©ißftaußcn antftwertft getoen
latften unbe biearticlc in fcrftffttofteuenbe
gebebenn, alßebenne wölben (fturfurflen,
furflen, bobefeup befufoigen öftren eiftur«
unbe ften. gnaben toffrtten. 2)arnfta
fftntft obre mtt. beibe Webber ujjgeflanbcn
unbe nfta bem paüaffj gerebenn [festerer
fltoefttrag mit anberer SCinte:] otoerft be
artifel font nb<ftt in ferftfft geflettet
worben'.
1 . 2>ie 'ftigetibinge' gibt (@. 93—4)
eine feftr anf(ftault<fte ^(Ifttlberung biefer
fteiertieftfeit, welche aueft jur $erglei(ftung
mit ffiibmann'« ©efeftreibung ber groftn-
leicftnamSproceffionen wä'ftrenb biefe«
9fci(!ft$tage« fowte im 3. 1541 ftierfleften
mag. ©ie lautet: 'Sttm beö anberen
bagc«, alße fonbage« am 28. in juli
fe. mtt. el?n ftatlife J>roceffle in
t^oric^ten tätigen m^tft aflen get?f
ßo in ber ftabt fyo ^egenßbord
bat^ toer m^t fronen gulben finde
anbern tapeten beengen taten, i
lectrum. Um feiger« 8 iö fe. mtt
fynem brober bem romiföen tontiu
bem jungen ^nß ttjo 2)ennemarr
bem patlaß gereben in flatt^ter orb
alle fpanntoltfa^e fyeren üorber,
bie bepbeu cotumnen obber seeptn
bat fwert^ wort^i m><$t g^eboret,
ber $anö t>an $tantye ebangetifc
be ^cr \><m <ßaj}ent}etym nt?a)t tc
funber m^t trantyebt betaben) ;
toa) be junge prtynß toan 2)ennen
barn^a fepfer unbe toning, barn^
(Jampegtit« gebragen, barnfya orat
tifleis Pimpinellns mtyt bem arc
copo Barensi ut^ ^tfpanien,
episcopus Cameiacensis mpt Dil
bem fyannioliföen bifenppen unt
naten. 2ttße n^u o^re mtt. in b(
quemen, gingen of^re mtt. bort
bat lectrum. Snbem flieb uppt b<
bidfloel et^n fwart monnief prebtfer
e^n t>afl wot gfcföidebe m^an, f<
lid) bat eüangelium ni^t ebner
utteg^inge, barn^a worumme !
bat glitte ampt unbe proceffte ana
alße bewpte unßcr afle erbfigenl
mbt atter maä)t üb ^ungern unt
bufd)e nation atoertotenbe unbe
!tenbtoet to borbetgenbe, were fi
ampt romifc^e fe. mtt., fonem
(^urfurpen, furflen unbe ganfy
bemfetbigen erbfigenbt wibertop
bebaut, wetfeö o^re mtt. nb^t ut
ma^t aber gbewaibt to bonbe :
fyebben, berbalt>cn ßobane ambt
proceff« angeflettet, ben almed(>ttj
fbne gnabe to gunbe antorobenbe
fld ebn jeber fa)utbe beftitigen. S
»
1532.
121
ttnfiiiitig mrnfty.
Montag barnacty früe ift einer tttiöf tag fyte umbgangen toic ein
pautfman, tft t>on Stagotftat gctocft, fteüet ft$ afs »er et nit totjig,
mctty geu>eft fein, Ijiejj . . . , l>et am fontag ben faifer, aucfy proceffton,
s auf} jtoingttfcty gefc$me$t, n>a$ man ben göjen :c. umbtrteg k. fett un*
jinnig fein, n>o er an ein ed fam, fo prebiget er, tuarff fetjam lartn
auf;, in summa man füret in bifen montag fyinauS, fyb im ben
fo^ff ab1.
Difcn montag ljuben bty ftenb an, jugen feer ab tyintoegt. e$ n>a$
10 nn tnad&tgroffer türcfnjug ju roß unb fug, auff toaffer unb tanb, treten
tan botö am futer unb anberm auffm lanb groffen fctyaben.
Äiftenfeger fetten fo unfletig.
|| Kot rar. $i. 90'.
Dt) rot rur regiret feer bety bem abjug biß reic$$tag$, fturben
tt tapffct feut Ijie baran, ber jung fünig bon £cnmar<ft, ein marfc^atd Don
$tymttyam 2, be$ ©afamenco toeib 3, ml gemainS bottfe, ben e$ toaä Dil
bold $ie.
*. 9to$ 'feiefc* eine Sude, worein fpätet ein V flefefct »Mibe.
fennone fpnt^ alle ampte binnen Wegen*«
^ nujtb oljren bomen, listen , Janen
*°fyr uu) ber ferfen gegan; barntya
t%bra bie augufttner, barnba bic
"üuores , praedicatores , beitebtctiner,
tarnba be tyeren t>an funte (Smeratt, bar-
nfa Ma.eben fehler unbe alle prefter
unbe bomberenn, barnba bc« fepferd
Njer, barnfca alle fpanniclt föen, junger«
w. bemifeben &eren, elm jeber tn^t^
tyntr torße, barna elemosinarii, leftten
Jjjjb epi«copi, archiepiscopi. barnfya be
Wen colnmnen aber seeptra. Itope ber
Wen ber procefflen gingen aüe I. unbe
'" • tott. brabanten. 2>e borgermeißer
*** rabtycrfonen brogen bie patolun
**r ben tttnel; barbier gingen borger»
rjffcrs, rabttube m^t funbergen fteden
J^nttoert. (Sbriftopbont« Selßer, bom-
™ut>tft tl?o 9fcgen«borc$, bro$ bat facra«
2?J*ty ; barb^ gingen duck de Alva, e$n
Swnniol, unbe prljnß Dan ©alern ut(>
ptyoli«. 3)arnba toolgeben te. unbe
p^ndlöf mtt. blote« iotoebe« ntyt »itten
'^fcu. 2>arnfa g9nd be junge primß
r411 $ennemarten, od tntytfc einer Witten
lct%«i. 3)arna be anberen groten ^uge
Jnbe gefanten. Utbe bem bome »ente to
mit ömeran, \fi e)?ne febone abbie,
batynne toetc reliquien , bar fytlbt tnben
bie ftatte ttcl e^ne l?a(t>e flunbe. 2)e
gan£e ftatte av>er feten obre mtt. mtyt
selben benben t>or bem facramentb. Slße
be ftatte utye tvap, gingen ge in ben
bont, bar martb bie ^omiffe [tyoty SWeffe
= ^oebarnt] angebatoen, bar muften alle
religtogeu unbe tt>erti<f jpreflere celebriren
unbe bltoen ßo lange bie mtffc utb toaß,
n>ente tbo epud n^a ber mattibt'.
1. 2)ie ^igetibinge' erjagt (@. 94
—5} : 'Stern be« manbageä letb te. mtt.
einen otoerlenber bat fyotoet affftan, be
grep ben prefter an uppt ber gaffgen, alße
be gpnd mptb bem facramente to ben
tränten, unbefebe: So breg&et bu binen
gobt §o laßer(li(b) ? Xt ©panniolen, ßo
bem facramente natoolgeben, flogen e^m
erflli^ rool bp bem prefter'.
2. @eorg bon ber fa'$fif$en ©ra'feu*
tbater iHnte (Doederlein Mattbaeus a
Bappenbaim enucleatas p. 200 ; au$ id)
tann nt$t finben, baß er2)omberr ju
SRegenftburg gemefen) . $rg(. oben @. 120
51nm. t.
3. 2)er Spanier ©abriet ©alamanca,
feit 1524 mit ber ©rafföaft Ortenburg
in Kärnten belebnt, Äaifer ÄarP« unb
Äonig gerbinanb^ geheimer 9tatbr ober«
122
Seon&art ©ibmann'ö (Efcronif.
Ijirfcog frrtcrid).
$itfeog griberic$ , ptyatjgraff, bcg rei$$ Bberefter Ijaubtman, ift
ntoutag bcn 12. augusti fyie gcrüft eingeriten mit 40 pferben, tyeboc$
fam fein jeug bor am fontag, 400 pferb unb 36 wegen, pfinjtag ben
15. augusti auff 28 fctyiffen Ijinabgefaren K fyirfcog 23o(ff[gang], fein
bruber, toarb $ie an ber rur frand, joc^ am 22. scptembris ffinadf.
Ypolltus de Medicis,
ein pebftifc^er legatt, ein jung, me$tig man, jocty I)ie ein am mon
tag ben 11. augusti2 mit 400 ^ferben in fctyiaarj, Laurencius de
Compagia »a$ immer f c^n>ac^# joety $ie Ijaim gein 9tom 3, ime rit Fer-
dinande, bfy ©panier unb SBalljen, fonft nimanb entgegen.
Difen montag ift fünig bon Jenmardt an ber rur $ie geftorben4,
man leutet im 14 tag na$ananber ade tag in allen firmen.
(Sin nrttt ;nm fdju>tr&t.
ß$ l>et einer ein unfertigen tobtfötag tljan bor 3 jaren bor ben
tualbt &, toarb $ie berjeit bon ber früntfctyafft betreten, er toarb auff bei
frünbt anhalten jum ftyoerb berurtaitt, man füret in auf*, toie Icut t>ot
feinettoegen jum Ferdinande) famen (fo er f$ir jum rabnftain tarn),
bon gebautem tfinig erbeten , toarb toiber herein gefürt , (ebig gelaffen,
12. lX>tftn — »on* totftefd)tiebcii.
ftcr ScammetyrSflbent unb €tya|}mei|rer
(+ 1540) (arte am 27. 3uli 1523 ju
3mt*brucl ©ifabety, bie 1509 geborene
Softer be* ©rafen $ern&art t>on (Sber*
(lein, gejjeiratfcet (®g. äirtftmarce 2)enf-
»firbigteiten fetner 3eh in Font. rer.
Austr. 1. !, 463, Äneg *on $c$felbcn
öeft$. ber trafen ben (Sberftein in
«Schwaben €>. 145, ©cbfarbi ®ef$. ber
erbitten «ewfaflfinbe 3, 416 f.).
1. 2>te 'Äigettbhtge' (@. 96) fhmmt
bttmit überein.
2. Skr 11. Inguft fiel in jenem
Sabre anf einen Sonntag (brgl. bcn
na\«h>ortgen 1*affu«) . 9to$ ber ^tgeti-
ttngt* e. 97) }og $ipt-otyt am 12.
üuaufl *nm feiert 2 ujtye ben namib*
baq>* ein, wn rouig gerbtnanb mit ber
aanjen 'gttarbe' eingebet unb *cr bie
t*rberge gtfibrt. *«rin ber Äurfürft
t*n ftambenburg lag.
3. gaatytggto v*rgl. oben £. 120
Ära». 1) rofh am 22. tngnfl ab ftttgett*
binge1®. 99).
4. 9ia<$ ber ^igetibinge' (8. 97
(tarb ber $rinft am 1 1. Bufluft be« SRor
gen« 'um fetter« 7*. ©er ©erid)terjiattei
fab i&n beifelben £age* 9ia$mittag<
1 Ubr einbalfamiren , tonn toerbe bi<
&i<$e in berfiape&e in be« Äaifere'fcatlafs
anftgeßeflt toerben bi* jum 25. 3tagnft ;
an biefem Xage fottten bie $igilien, am
folgenben bie ©eelmeffen ftattftnben,
bann fofle man ben £ei$natn gu bei
Starter naä) ©ent bringen ; bi« jum 14.
fei ber $rut) taglid) rn aSen Äirt^en
9tegen<bnrg< belantet Sorben [&. 98) . —
fkbr ^enealogte @. 50 gibt irrig ben
2. Ingnfl al* Xobe«tag an. Sergletd>c
n*$ ^olberg 2)5nif(te ^fi(^biftcrie 2,
133. $nuu>efj$aimcr 2 (1837) 795 be<
merft. ba§ ber $riir) im 3)cme jn Äe
gen«bnrgb«graben liege, unb feine ga^nt
nnb SiS^nng bertfelbft an^gebangen |n
fe^en.
5. $Sfyneraxüb.
\
1532.
123
»a* ber erft, fo in bifem reictyätag offenließ geriet foll motten fein.
ten fta* man bei ber naetyt fyaimlicty ^ing an bfy päum t>cr ben tljorn,
fo e« tag toarb, fctyfog man fo ab, grub* ein, unb ertrenfet fonft befy ber
na$t oill leut.
* || Wontag ben 19. augusti bracht man einen gefangnen SEürdn $i. m.
far, famMag barna<$ aber 4, füret fo in ber ftat für tyeiltumb umb K
tatjfcrltijer majeftat abfdji*.
üBontag ben anbern septembris ift fafyferli<$e maieftät bon 2lbac$ 2
öuff Straubing gejogen , auety fünig gerbinanb auffm toaffer toegf , unb
10 ju Straubing jufamemtyomen , ba ift in 8 tagen föir nimanbfc frembä
»er Ijie getoeft.
Üoi ocrkonffni k.
3m anfang bifeä rei<$3tag£ galt ein capon 12 unb 15 pajen unb
no$ meer, ein tyenn 4 pajen, ain afy 1 ti>., toa$ alle« feer teur, barnac$
14 »atb ba« jufürn fo gros &on allen orten, ban ein capon 5 unb 4 pajen,
rin Ijen 5, 6 er., 18 aier umb 1 pajen. e$ toa$ alle tag mardt, mie fonft
ta iar fain tooe^enmareft f o groß tan fein , ma$ aller \pt\% genug fail,
*• toae ein groß fcolcf fyie, fyeten fool gelt , toie man ein bing pot, fo na*
mens ir trill balfin, e$ loa« alle tag molfailer unb teurer, e$ $at tool ein
20 fo auff ein ftunb 1 gutben gölten , fainer unber 5 pajeu , ber tyabern
9 dulben. e$ funbt fain orbnung ijie fein in nieten , e$ gab unb lauffet
W*tman, tote er funbt, man berfauffet menig nac$ X, nur nac$ pajen,
faß, creujer *c.
6$ mafenb auff unfer frauen plaj in bty 30 fü<$en , e$ tourben all
Äaffen &ol Jüchen, framer, fäneiber, bfy ir Ijanblung, ijanttoerf nur auffm
S. kfaJ)fcTlid>ct' flatt lfai) fertige' $f.
X(. J . 9la$ ber s92igcttbinge' ©. 98. 99.
.,(*> fam am 19. Slugufi au« JÖMcn ber
jL*>*r erflen $5lfte be« Monate«, al« bie
i^fcn naety ©teiermarf jogen, gefangene
£*J11c Äammerting 3brabim $af<$a'« ;
^T^lBe »urbe in ben föniglifyn 'paUaft,
£***i hinter be« $iföof<« »on Orient
j^berge gefü&rt, jebo$ ni<$t öer&ört.
***«% feien am 24. Staguft 'alßc bc lube
:£*>* ben namibbaefc um töcgen«bor<$
S^^cf , 4 öon ben gefangenen Xürfen mit
f^^en um ben Ralfen eingeführt unb in
;** Sarbinat« »on Xrient Verberge gc«
^«J^t »orben. ©ie e« f^etnt ^einii*
»M^agt, Wtten bie befangenen au«gefagt,
"^ 5:ürfe toofle na$ SBicn rüden, bann
^^ 9iom, um ben ^)fl *u flrafen.
2. 2)ie ^igetibinge* gibt einige
9ia$ri$ten über bie legte Bett bed taifer*
liefen Aufenthalte« bafelbfl (@. 95).
%m 3. Suguf) fei Äarl nac^ 9iegen6burg
getommen um bort bi« 511m 3nge na<$
Ungarn ju bleiben, jebod) (@. 96 — 7)
am 8. gegen Vbenb um 7 Ityr nac^ bem
8abe ^urücf geteert 'n^t frand^e^b \>ah
ben, f unber bat be luc^t f^n mtt. nV4t
tyben tan to ^egenöbor^, t?ö aUe tybt
ungeft^^detb unbe funber rom. 2)ar-
fult>efl to Vlbaä) ifl f^one lufl unbe
jac^t; be Verberge aber bat I^ug, bar fon
mtt. inne üd)t, t?ö ^artt an ber SDunoto
gelegen'. — 2lm 14. 2(ug. empfing ber
Äaifer bortfetbfl bie Legaten (Sam^eggto
unb3Rebici, am 17. ben bamal«gt*t»
(ranten ©eneral Anton bon Ve^toa
(©. 98. 99).
124 geonfart «Bibmatra'ö (fyronü.
^flafter triben tag unb na$t. e« fon nimanb glauben , »tc Diu öoltte —
unb fetjamer bing fyie toafenb unb teglicty gefd&aljen, ben »er e« aüc« ge*
fetyen ^et, ba« ban nit mügtiety toa«, e« toafen främ gering« umbfyer umb
bty Ijaib baft f&ftlid& bon gelb, eblen geftain, überföftücty, ntand&e frant
umb tyunberttaufent gu(ben toerb. unb bamit bife« reic&tag« ein enb, e&
ift ntt ber taufent tat! gefc&riben bon ben fetjamen bingen fo tegli<$ ge^
fd)aljen, e« fein mir ml glaubttmrbig (eut gnugfam jeugen getoefen , bas»
fo biß fitber unb golb k. in bifer ftat nit getoefen fei , toeit ffy geftanben
ift , benn ber meertait ber frembben nacionen toafenb pijj an bty prunj^
taäfi fttberen k. l
©i. 9i'. II öcrnljart Unkraut.
S« toa« fyie ben ganjen reic$«tag berpoten, baß nimanb mit trum( :c.
auff ber gaffen foü geen, ba unberftunb fiefy Sernljarbin &on <Stauff 2,
ein muttoiütger, pöfer menfety (tuen id) pub fd)rib, tljet id) im nit unrecht) r
ging am 10. septembris bfy ganj nad&t auff ber gaffen mit groffem
gfctyafl, toott im« toeber camerer noefy ratl; unten (äffen, truj *c, bcit
1 1 . früe tyet im ein rat!) fein Ijau« bor Obermünfter 3 belegt (föatt uub
fd&meljet ratfy unb gmain übfl) , er toott nit für einen rat$, ba muft er
aber, toarb nit gefürt, man lieg in bon ftunb an gen , tote , toeft idf nit
$u bed&omen.
prott.
3r$tag ben 24 . septembris ift ein fd&iff mit proftanb , 50 fd&aff
fotn« abgepad&en, ftoefftfety unb anbre notturfft getaben unb in ba« tager
abarj gefürt.
CDbcrofttr profton^err.
©er ljod)toürbig, burd&leud&tig , Ijod&gepom fürfttc, Emestus,
pifd&off ju ^Jaffa , tyirfeog in obern unb nibern ©airn k. , ift obertfter
bifen türdtnjug getoefen unb Ijet I)ie unb anbem orten feine factores be*
ftettt, fonberlid^ an ben toafferftr&men.
S« toa« ein fer gtoattiger groffer türdtnjug, e« muft au$ fein, ban :
ber Üürcf lag bor Oräj in ©teirmanft , fam für btj SReuftat, fctyaffet
ninbert nic&j ben auffm (anb mit morb unb brant k. graff (Sberljart
2. lUim ft. 'UtC 4?f. 9. 'nacioenen' ft. 'narionen' $f. 11. l$. U.* rotyflcföricbtn •, £anb III fügte
mit föttarjtt Xintc bei : 'Gin« von 6tauff .
1. $temit ijt eine toorjüglic^ btc ©o&n ©ernfyirbin'ö bc« ©ruber« t>on
^reie&er&ältniffe betreffenbe 4@aöung #ierontjmu« (#unb $a$rif$ (Stammen-
unb Orbnung für ben foeitfotag 1532', buc^ 2, 308).
it>clct>e $3ud)ol& 9, 41 im 2lu«juge gibt, 3. 2)er ©tauferM, jefct (Safttyof jum
ju öergteit^cn. (grünen Äranj' (E. 132) in ber Ober-
2. $ern$arbin ber jüngere {j- 1542), münfterftrage.
1532. 125
Seiend1 mainet, e$ tuet, finb 3$rae( aufc Egipto tuet jogen, fo bitt Doldd
tut ietytnanber getoefen *c. man f Raffet nit biß.
3t*m.
Suff bifem ganjen reietyätag ift ferin fandet (rote fonft) bon nimanb
* gehalten toorben , e$ t^at fiety toeber taifer no<$ fünig ninbertfyin laben
tojfen, fain tanj , rennen , ftectyen , noety ftyiejf en, tyat f aif erli# majeftat
hin torjtoettt gehabt , ju jetten auff^ gaib :c. , aber ben gojbinft tyat er
aDe tag in feinen l>off löbtiety beibringen taffen unb babefy getoefen nrie
flflff einen ftifft. e$ ift gar lain furjtoeitt Ijie getoefen, nur fcfyfofyen,
10 W»enf flehen unb Bürgen tag unb nac^t, tt>unbertic$ ju fetyen unb työren.
H St Ctb. 91. 92.
ffio fo biß botös ift, pteibt e$ fetten ungeftorben, unb, fo ber
wi^tag ij f $on au$ toar, fturben ein tooetyen 1 5, ju jeiten 20, mer unb
ntoer, an ber rur, fye ein tag 6, 8 :c. , au$ an ber peftitenj, toeret
15 »it lang.
fcünfe.
^finjtag in ber quottember, ben 19. septembris, $at 6 nteiü bon
©im 8000 Ifircfen eereilt unb ertegt , u>tc e$ ban im bruef ift aufc
««igen2.
20 JHerer, Ijttnbtman.
2Bie fornen ftet am 77. btat oon ßriftoff klarer Ijaubtman, bon
fanen mer ban fürfttietyem bradjt, ift anbeut pftnjtag ben 3. octobris
*& fltoffer povxp unb bracht ju ben ^rebtgern in bfy firmen getragen unb
tytfaben toorben, man berlur in nit gern, nnp toaä ju hoffen, er Ijet bty
* N Ijtnfutbradjt, aber er lieg taum fo biü, baä man im ein ftainbten
'e8tf, teie jun prebigern toirt gefeiten 3.
dornet.
ftreitag ben 5. octobris4 ift aber ein cometf tem gefeljen toorben,
fltog ton mittag, ben ftytoanj gegen nibergang, er toarb bon Wartholo- *Ufl. 24.
W. 'meiir tfatt 'tuMV $f. 20. 3u if&. b.' Bufat : «supra fo. 77'. 27. 3u '*.' 3ufafr : lsupra 82
a»$ ein« un* 93*. 29. (»on* ift unttutltty cortiflirt, PicÜcidpt t?icp c* juetjt 4»ei\
1. $on <grba<$, ber ju föegentbura, 1, 177—9).
2 15. »uguft 1532 bie ftci$«a.rafen. 3. 3m nScMtyen ©citenfifciffe ber
!Jto empfing (©. ©imon ©cfaic&te ber 2)omtmfanerfirc&e : auf bem Stoben ein
^^cnunb®rafenju@rbad?e.375). netner ©tem o$ne 3nfc$rift, Mo« mit
2. 2)cr ©iefl be« $fa(ggrafcn grieb* bem 3BaWcnf$Ubc ber ©forer, ba* einen
UV (ei ftobertborf jtmj<$en ^ottenffcin $a$n enthält.
"J?Öiener-Weuflabt(«nc^olö 9,57-8, 4. 3>er 5. October fiel bamal« auf
v^'lniann ^rtegegefc^tc^te toon 53a^crn einen ©amdtag.
126 fcon&art Sibmann'« %onif.
mei gefetyen, et ftuub äße morgen, toan man in \adf, gerab ob parfüffer*
fiteren, bermaint man, er ftunb geftraeft ob bem tljurn, toaS groß.
•tpot eines raffo.
3rc§tag ben erften octobris Ijaben camerer unb ratlj iten bürgern Don
l;au8 ju $au$ gebrueft jetin getieft , barin etticfy artigffn berfaft , mit
ernft geboten , mit liren , auf giffen in unb oor ben tyeufcrn f auber je
galten be$ fterben falben :c.
6$ toarb big jarä toenig mein in $airn, aber gut , galt ber emer
2 p. au# ber poting.
£>er getraib lieg immer ein toenig na<$ , toafc baft aße$ in einem
fauff pei 7 fl., afleS teur, toaä mau jur narung Ijaben foß, ein neu aty
umb 3 Ijaßer , e$ fetten bty reutet unb f ufefnecfyt aßeS auffjtrt , machet
ein fonbere teurung. 1 fc^eff Ijolj umb 3 fl. , ein Ijalben ju füru , 1 ju
Ijacfen.
gelten.
2Mfl tag fcor Andre« fing e$ an ju f etyneien , machet ein groff en
fetyne, unb fam ein foletye groff e urroerige feiten brein, ba$ ein ftojj &om
f ontag pi& an mitrooety früe , ber flos an aßen orten trug, faren , reiten
unb geen, unb teeret pi£ an toeinaetyttag, lieg e$ na$, unb ju ber ^eiligen
brei lünig tag toa$ fd^ne unb efyf? aßeä jerfctymoljen.
»i. 92'. II Jlrnter niifc parier.
Sin mejfer ju ^rugf, fyieg Äunj gleifctyman, Ijet 2 fön, rec^t brü*
ber , ben einen gein SKittnau fcetljcirat, fa$ er mit 1)ai\& , ber anber n>a$
lebig be^ ben battern ju ^rud oor bem toatb bei 9iittnau, ben fctyidet
ber batter fyeer gein föegenäpurg, Ijet 30 f(. eingenomeu, unb fo er Ijaim
joety mit bem gett, oertoartet in ber Ijauäfeffig bruber (toaS and) ein
Steif etyman), ermBrbet feinen leiblichen bruber, nam im ba$ gelt, giug
Ijaim in fein penef, oerfaufft fleifcty, machet ein gefetyrat; über ben morbt :c.
wo», so. ber morbt gefctyacfy fambstag an fanb Andre tag , man fing ben bruber,
1533 ba befennet er, unb toarb am iretytag nacb ber heiligen breto füuig tag ge* -j
*' " ricfyt mit bem rab an alle genab.
»i. 93. || 1533.
Anno domini taufenb fmffljunbert bretyunbbrefyfig jar ioa$ e fon<
tagbuctyftab, bty 70 tag ben 9. februarii, oftertag ben 13. aprilis,
t>fing$tag ben erften junii. 3.
20. ^trfdjoljfir flatt 'jerfamoljen'^f. 21. ^x. u. pt.' mit rot^t lintt; fpäter von £ano III 'mprt'
faDpr^cfr^t uno von *t\ X(|tban( M( biMifdjcn («itate: lMatbci 10. Marci 13. Micbee am 7.' t»a*
nehm unc üaxübtt gcf^Ticbcn.
1532. 1533. 127
3Ui bric|kr.
Pfarrer bon (Steten 1 ti>a$ ein Kunden menfö, tegticty bot, fambjtag
ju atoenb am 18. februarii fyat ju fant 3acob$ tifox aus $aim toöllen
geenf ftc$ in ber finfter unb mein berirt, jerucf herein , in ftatgraben ge*
5 falen, fanb man in am fontag tobtn im ftattgraben.
<ftU4)cr pifttoff rät!).
©atjburg, 2lug$purg, greiftug, $affa, Surftet nnb mer ^>ifd^Bff
tat^ Ijerctyomen ben 19. januarii, alle tag jtirir ju ratlj gangen. e$ be
traff bty fürften, bty motten nit, baß ftj ire geifttictyen fotten fteutn jc,
10 unangefe^en baf ffy au$ atte anlag muften mithalten, e$ »er mit (eutten
ober gelt.
ttfinbcrg.
3u bifem neuen iat lieffen bfy bon Nürnberg unb marggraffen ben
bitten februarii ein neue fircfyenorbnung aufjgeen, bty alt orbnung toaä
u wenftyntanbt, aber ffy (ein götter ic.
ÄagferlliJ manfcat.
3r$tag ben 4. februarii ift t)k eiu faiferlicty maubat angeflogen
Sorben burd) ba$ römifd) reid) au$, barin mit ernft geboten toirfct, ger*
Hnanbcn für einen römifctyen fünig ju galten in allen fachen :c, alg rner
* tyfcrlty majieftat aigner perfon berljanben :c.
Gin groß Vetter.
greitag ben 21. februarii 3 ftuub bor tag fam ein groß uner!j&rt
*lfa seit im jar ungemitter mit ptijen unb bonern unb fonbern groffem
ttn8cftimen minbt, toeret ber tptnbt fdt)ir ben tag, tJjet groffcn festen an
25 Peru, bectyern ic. e$ marff fyeufer, ftebl unb gepcu bauffen anffm 8anb
mter, man faget, e$ fotlen 16 galeen bor Slntborfft getreue! fein »orbcn.
*4KM.
Sin pürger, be$ ratfy, 31. ©d&ittt, fo bon gmainer ftatt toegen fai*
Hityx maieftat mag nacfygejogen , ift ben 25. marci ju üRaitanb ge*
Pforten, ben erften maii Ijie geteut roorben , auff bifer ratß eingebort,
toie qu^ ^ie im rei^tag bit tapffer menner fturben jc.
II Sdjotmnfind). «bi. 93».
Steitag naäf cantate, ben 16. maii, fyaben bty ftatfuectyt 4 fctyotn*
wfin^ t>orl jani 3acob clk$ ein« ratljj bebetcfy nadf feesper ju ber ftat
'• $«$bdten, 2)orf ffibtt*ßii# toon SRegenaburg.
128 Seonfart SBibmamt'* €&romf.
a\x& gefürt , bfy berpoten , man $at in bfy f utten genomen , anbre Ifoiber
angetan, finb auffrürig bei inen fetbä getoefen.
Doctor Äos kanjUr.
2)e$ piföoffä fanjler Ijat ein fa$ toein* faufft, tx>5IIen einlegen,
l)at ein ratlj nit gefä)el)en tooflen taffen, er geb ban ba$ ungelt. Ijat er
ben toein eingelegt, fyat in ein rat umb 10 fl. wollen ftraffen, toolt er*
nit geben , toarb im freitag ben 1 1 . julii ba$ pflafter berpoten , ritt er
jum Ü)ox aus :c, fam aber groffer unrat barauS, toarbenb etttdfy teg
bar ob gehalten, toarb in ber [tili geriet mit groffem uneoften ben 2.
septembris, mit groffer müe xc. 1
ttfirnbrrg.
$aben ben fterben geflogen, ben 4. julii bty erften l)ieljerä)omen
unb Ijeufer beftanben unb naä) febelifä)em fcfytecf fyie gekauft.
Httffgüd) grofr (lain qtwotftn.
©ontag na$ Alexi, ben 20. julii, fam unbter ber &e$per ein i
iemerlio) ferner toeter, toarff ftain aljj bty fyüneraier unb bitl, aber nit al
fo groß, t>U brait toie bfy eijjfä)ileten , fetylug »ein unb traibf loa« e$
fanb K., unb benfetben aroenb noefy brety, umrffen atte brei Diu ftain,
aber gemain ftain, etüd) aljj fyaffauS, bfy gerften f$lug$ fonberlicfy Ijart.
•hu9. 14. 3lm aföenb assumpeionis Marie fam ein tretet bety ber naä)t, fetylug '
in ttyurn ju fant ßforn unb verbrennet ba$ altartuety auff bem ferbern
altar.
ilrfcn potfdjafft.
am 28. julii tarnen etlicher Dil fürften potföaffc aua} biü ftet,
n>a$ ftifl, toafenb nur 2 tag $ie, am 30. julii ftupffä aü toiber tyimoeg *. *
dornet.
35iß iar erfä)in atoer ein graufamer comet , ber gröft unb (ied&teft
unbter ben breien , f o brety jar Ijeer erfahrnen finb , »ietool er Don Dil
gläubigen in junio gefeljen ift motten, fo Ijab i$ in erft ben erften julii
gefefycn , tote bau bfy I)oä)gelerten astronomi &iö babon im bruef ^aben J
(äffen aufcgeen.
2ti. ©ci *tt." mit fdjroaijft link tometft: lSupra am S2. unt 92.'
1 . Sin am 30. 3uü ergangener 8c* Steuerung beft 93ie^- unb glcifc&faufeS
febfuß ber baterifefcn Äret«ftanbe unb betreffend ifl aufyugSwetfc bei 8u$ol£
etlicher anberer gürften unb <£t8btf, 9, 41— 2 mitgeteilt.
I
1533. 1534. 129
I) Jtargkgtajf wn 6afcen. »i. 94.
Freitag na# Michaelis, ben 3. octobris, fyat unfer ptfd^off $ie teu-
tra (äffen Philippo margrafen ju ©aben unb bcn 14. octobris mit
tigiö 2C befihgen taffcn more solito, loa« fyirfcog Sßiüjalm fctyloeljer1.
■' <fin feltjamer mar*.
$er Ulricty ©ibman , ein caplan im tljumb , loa« jur Ijirberg in
fcHftncrftrafe2 bei bcn paurnijßfen über, loa« in feinen !jau« ermörbt
»orten am ^ftnjtag cor Andree, alfo tobter im l)au« gefunben, loa« im 910». 27.
ty jwtgl abgefeimten, fontog fant Slnbre« tag ba« fym« anfftljan, tobter
» tonn gefunben, nimanb loift, 10er e« getfyan fyet , lonrben t>tü leut bar*
unter wbacfyt, tote ber morb offen warb, belgt am 95. blat.
CDbermftnftrr.
jt
l ftatyerina bon SRebioij , abtiffm ju Dbermünfter, geftorben freitag
| tai 28. novembris 3 ir« alter« im 86. jar« , ift 68 Jar im flofter ge*
» iwjen, nac^ ir geioelt loorben ©anbeta bon ©djaunioergf 4 :c.
fialt ottrr.
3n ber lood&en cor ioeina<$ten ljub fi<$ ein grimme feiten an , ba«
*Ü teut auffn lanb raifenb erfwren, loeret tang, pi§ nad) liectytmeffen :c. '
1534. »1.95.
%&$ gljrifti nnfer« feligmacfyer« gepurb im taufenb fünfföunbert
Mtrunbbreifftgiften jar loa« fontagpuctyftab b , bty 70 tag ben erften fe-
bruarii, oftertag ben 5. aprilis, pfingftag ben 4. maii5.
$i§ jar« Ijet bty teurung toenig nadjgelaffen, tote e« fam, fctylug e«
fourtoering loiber auff, ba« forn 11 p. galt, loaij 12 f(.
(Eil angnftincrmaiKt).
®* loa« ein anguftinermünd) 6 tyie, prebiget im anfang 100I, loa«
** 8to§ gleuff , loie ban ber pöfl fünoijt, prebiget in ber faftn alle tag
5 Äit föwarf« üiitc bdgcfüät: 'Et infra fo. 133. 95'.
MHUi». ber ©<$tmejMrt>ater £er« ©. 106—7 mitgeteilten ©rabfänft ift
j& «Biltyeta't IV. »on vaijern nnb pe am 27. SRobember geßorben.
^^ga:be*?lbmimflrator«3o&anntoon 4. @d&aumberg.
*8Wburg, flarb am 17. ©eptember. 5. Vielmehr am 24. ÜRai.
2. 3tfct ®<$5ffnera,affe. 6. Uebcr biefen «ßrior ©eorg £efd)ler
. 3- ftaa) tyrer bei 3rcnßibl ftb&anb» fic&e ©emeiner £irc$enreformation @. 75
•■8 übtt bie «ebtif jinen in Obcnnünfler unb ©untyclj&aimer 2, 798.
130 £eonfcrt Sibmann't <5r)ronif.
unb nad) oftern in ber »octyen brety tag- tote ed Ijinaudging, vi
infra K. fo. 98.
4)trr StbaJHao 6ir|taer ic.
$err ©ebaftian ©irftner unb fein !B<$in »urben bon einen püi
ger, $and SReictyart, glafer , jemertid^ ermörbt, tote bon bty urgtd^t mn
Ijernacty gefetyriben »irn. er tt>a$ Ferren ©ebaftian fcaft »ot ferbanbt, lji
im 9 g. X gelten *c, toa« fein gfatter. fo er, glafer, inju fant3ofym
im f or Ijet gefeljen (er xoaQ bafetbft ein f orfyerr) , maö er $aim an fein Ijaii
gangen, angeteut, fyet in bty föctyin gefragt, toa« er »ott, Ijet er gefagi
'iety foll bem Ferren ein püctyten fyiufür gein fant 3ofyand tragen', im auff
get^an , Ijet im in ber forbern ftuben faind gefaöen »ollen taffen , pol
gefagt : 'ed ift im ^intern ftüblen', bty föctyin cor im anljin laffen gen
patb fty auffn gang (n>a$ Ijinben öon teuten) bracht, $et er fo auff be
finden fd&ultering eingetroffen (mit einem jintyügfffen) , bad fo gefaflei
toafe, ^alb ein meffer genomen, bty gurgl abgefeimten , ligen (äffen f W
tfyür bafetbft eingef plagen, Ijerfür in bty ftuben gangen, fein pügffen tiri
ber gelaben, in ber ftuben im erefer gefeljen, auff ben Ferren ge»art, t
toa& freitag öor bem palmtag, ben 27. marcii, »ad gleich mittag, gto:
ber Ijerr bon firmen Ijaim , am cd loa« im Ijerr 2ldmn ©rimbfen l Ina
»i. »5'. begegnet , f o feinen Ijerren ein »ein fyolet com ©8 j ©cfyneiber, || fo j«
nagft bei Ferren ©ebaftiand Ijaud ein fegend »ad, ben luaben gefragt ic.
unb f o in glafer gefeljen Ijet , palb bty ftigen Ijerab in Ijoff gangen , uri
fo ber Ijerr auffgefoirt, aujj bem l)off gegen im gangen, ber ime entyfan
gen: 'maifter $and, »ad fagt ir?' 'fyer ic$ bring eu<$ gelt, »erb mic$ 9
ber fup^cn laben' (»ie bor offt gefd^en), ljer ©ebaftian: 'ift reetyt, hunb
auffoer, mein maifter ^wnd', bty ftigen oor im auffoin gangen, fo er un
gefer nod) 2 ftafft tyinauff gehabt,, Ijat er in ljinbr»arj gefctyoffen, Ijat ei
fiety naety bem fd&ud ge»enb, gefagt: 4bu pöfc»ic$t, »itl bu mir alfo bei
Ion geben?' pitterlicty gefetyriren: 'löc^tn , föcfyin, SRegina', »ad ir natf,
»eiter gefagt: 'ei bu gojmSrber, bu Ijafc ermorbt', fein ju ring«
Jörnen, bty ftigen abgefallen k., ^et im bfy gurgl abgefd^niten, ba Ijet ei
gejaplet , »ad ber fnab mit bem »ein inn japptn für b^ t^ür Jörnen
^et in gebäumt, ed ging nit re<$t ju in Ijerren ©ebafttand f)ca&, p^Ü
^aim geloffen, feinem Ijerren 21dm ©rimbfen bfy fad^ angejaigt ^er $&
@rimbd ein roef über in genomen , ba gingen aud^ bfy Ferren t>on alten
1. 'orfictiT flatt 'oftern' <^f. 3. 9Rtt fdjroarjfr Zinte bdaefaat : 'fo. 133 et supra fu. W. 6. ^
'TOiro' fpatcr 'wirf. 28. Statt 4»ia% fpater '»Ulf. 30. 4Jail«' für '^ag' $anfc III.
1 . ^ocntin'e gramb, Kaplan bc« Stifte« 9hebermünflcr (®um^t(j(?atmcr 2, 802).
1534. 131
capto t>on lor , Ijet e$ fetten 8t$m ®aifc angejaigt, fty toafen all bret
fit frirab unb nad&parn, mainet bcr mörber, er »er fidler, toolt febcu,
tw er ben fachen t^et (too got ben fnaben tote ben Danielem tut erregt
H fo &et er all fein fümemen geenbet) , in summa e$ toer ju lang, too
* tf alle* foU gefd&riben »erben, man tarn int fo netzet , baä er burd&e
wirf $erau* stuft geen, bur$ bty ttyür, fd&fog bty ttyür ein, fär ba$ gmain
faß bun£« Ijendergeflen x geloffen , ba* gfetyrety »a$ falb cm im , bty
tyor tourben befd&toffen, er funb nit au* unb »a* unber bty Irauter glof *
jtn, ba tyet er 3acob frauter* ttyür offen gefnnben, hinein gloffen, auff
• ty büln oerporgen. e* »a* ein unmenfc$li<$e groffe tfttt , ba* bty ganj
(tat auff »a*, fic$ bcr ttyat ju oertounbern. man toeft nit, »o er fid>
Ktporgen tyet , in be* frauter* $au& tyet in || ein alt »eib gefetyen, tyet er si. %.
fo gepeten , fo f oll in nit auff bty fleif etypanc! geben , tyet in \>er frauter
gefragt, »a* »er, $et er gefagt, er tyet ein pfaffenföctyin tyart gefetylagen,
u foji nit, ob fty geftorben »er :c. ba tyet 3acob frauter gef<$»igen , unb
fonimanb »ift, too er »a*, tyielt ein ratty ftety ernftlicty, umb 12 ur fctytug
man umb unb rufft a\x$, toer ben ttyeter Raufet, tyofet, ejet, trendet ober
batton Ifütff , ben »oft ein erber ratty ftraffen eben mit ber ftraff, bty ber
fyter oerfctyulb tyet. nun toift tyberman , toer ber gtafer toar unb ba* er
1 \tltfl übl gettyan tyet , palt barnadj ließ ein enoer ratty junt anbern mal
mnbfölatyen unb atfo ruffen: toer ber erft toer, fo ben tfyeter anjaiget
°btr fing , bem »olt man tyunbert gulben geben , ba fu$et man noety
blcifjtger, man toeft beileufftig, ba« er umb bty frautergertn »a*, fugten
geiftli^ unb »eltlicty k., nit allain oon ber Jjunbert gulben fonber oon
' bcr grauf amen tljat »egen.
So ij 3acob Irauter bty fyanblung tyBret , »a* er ju im auff ben
poben gangen, gefagt: 'tyeb bi<$ toegf, Ijaft übt geljanbtt jc.' toolt aber
ber gulben nit oerbinen, er barfft ir nit jc, jaget in fyinben auß, unb fo
% 3acob, gemaint, er toer toeiter, »a* ju oill fold« an im, toa$ er toi-
'te jurüd in ein fürten gefc^Ioffen, fiefy unbev alj gerümpten besorgen.
Ml tyberman fuc^et, fanb in ein pürger, ?art in ber ©rfib2, tyet ine in
^ fäupffen gefunben, »afenb oon ftunb an bty ftatfnecfyt ba , füretn in
toolge^unben, e« toafenb 2 be« rat^ö, Xrincfl unb ©lodngieffer, pah er
wgefencfnu« toa«f Jörnen, belenbt, toie er.gefctyoffen ^et :c, oom fc^ieffen
' Wfl nimanb, toaß aud^ nit toot gleublid^.
12. Da« jtwitc 'in' ftät« einaefügt. 14. €pät«t l»«' au«a.ciUi$m unt bafüt : '^aftu tban*.
20.21. % *. ra. u.» xctif. 31. l% i. t. ©.' rotb. 34. t«cf«fnu#, ft. »gefentfnur &.
KDie ©amdinger ©tra§c vulgo ©Sufer ^attc bcr $enter btc «uffi^t {VUu*
p Sflmbcrgagdjcn. — 2)ort lag ein mann).
•TOHrt graucn^au«; über folc^e 2. 3efct ©rieb.
9*
J
132 geonfcart SBibmann'« (Sfcrontf.
£)er $art in ber Orüb toolt bfy lc- gulben nit nemen, Ijet fotg^ e$
tofirb im bermeijHicfy fein , ba muft er« nemen tc. , unb batnit nimanfc
tocitcr fott fuc&en , ließ ein ratty jum britten mal umbf plagen unb rief*
fen, ber rec^t tretet »er betteten »orben, int fot nimanb mer bot im
furzten :c. , benn e« mad&et einen graufanten unrue unber bem botö. 5 :
»1. w. bife« umbfälaljen gefetyaety am patmaftenb. || rote am patetatoenb um&< :
gefcfylagen toarb, ut supra, »atb auety au«gerufft neben bem anbem, p
n>ei( geiftlicty, toeltlicty , Bürger unb intooner gefugt tyeten , ba« nimanb }z
ben anbern barob betastet , berfctymeljt , e« teeren l)anbttt>er<f «leut ober *
fonften, unb fonbertiefy ben, fo in am erften gefunben fyet, aufgeben, tw «• [ i
e« aber gef$e$ , ba« einem ertoern ratlj ein flag fem , f 0 n>olt ein raljt
bleiben an leib unb leben ftraffen, nimanb aufcgenomen.
Sllfo lag er bty marter* unb oftertooetyen gefangen pijj auff fambätag tZ\
fcor SBeictyfantyeter« fird&u>eif>e, toarb im auffn montag ber reetytag m- .-=i
lünbt unb ba« Ijocfytoürbig facrament nac$ etyrifttic^em altem brauch ge< * . *
geben. :&
*td)iag 13. aprilis. ^
üBontag na$ SBetctyfantpeter firc^toci^e, ben 13. aprilis, Ijieltman '*
re<$t bor bem ratljau« toie atbeg gef<$iel)t, u>arn bty urgietyt getefen :c. tw*
ban albeg gföieljt. *
Urgidjt.
$ann« Stewart, öon Dietfurt ^ürbtig , bürger unb ein glafer tyt
anata28.jU 9legen«purg Ijat am famb«tag naety judica nägft im 1534. jar an
1533 ^e*n'ic^er fra8 uni) faniacfrnate gütlich befanbt bife mainung, tote folgt-
wo». 27. Srft(i$ pftnjtag cor fant Slnbre« tag im 33. jar nägft öergang«1 &
fein jintpijen gelaben, ein brotmeffer ju im genomen, an Ferren Ulr#
SBibman l)au« in fdjeff tnerftra« , ein capellan im tljum , angeleut, ber
briefter fyet im auffgettyan, Ijet glafer gefagt : *l)er Utri$, toel toir in **
pierjeetyen V ba« loa« gefctyeljen , Ijeten truuefen, pi§ e« finfter loa« to*Xi
ben, l)et glafer gefagt : 'idj toil ^aim geen', ^at im ber briefter ba« g^alt
geben , fopalb fo für bty ftuben fein cremen , ift ber briefter &organgcu'
glafer inen rügling gesoffen, ba« er gefallen toa«, üon ftuub an ittt ^
gurgl abgefeimten , barnac^ bon bem genglen in ein läuterten geäc0cn'
ein nerb fürangelegt, bty fcblüffl genomen, b^ trugen auffgefpert , batin
an gelt, golb unb filbermünj in bt^ 35 fl. teerb, auffgeräumbt. to J
3um anbern im öergaugem tiunter ju jroaien maln fein jintpt^11
gelaben, fein protnteffer ju im genomen, etlicty mal gangen ju einer al#n
3. *t. m. u.' rotb$efd>rUbtn. 6. 4t. u. a. a. p.' na^'tragen. 10. €tatt ltcn' jucrjl lUm\ 25. *^'
lid»' ici^. 27. 3u 42Ö.' Ik Wanttcwcrfunj» : 'am 94. Hat*. 36. 43. a.' rct^.
1534. 133
frawcn bei ben parfüffen, angeteut, nie an$aim$ gefunben, mo || er fo ge* »t- »7.
pmfcfn $et, tt>ott er fo entließ ermörbt Ijaben, ben im war anjaigt, fi
faDügetj.
Setter Ijet er im vergangnen hinter ju jmaien ma(n fein jintpipi
3 geloben, fein protmeffer ju im genomen, an ein fyauS fyinbter bem ^eiligen
creuj im pa$ l, barin ein briefter toont, l>er $an$ ®eb$art, ein captan
im fyumb, ungeteilt, nimanb nie motten aufftljun , fo im auffgettyan n>er
«wben , f o toolt er gemetten briefter , unb n>er bagetoeft »er, ermörbt
baten.
1 2Rer bif e vergangne f aften fein jintpij en getaben , fein brotmeff er
ju im genomen, an augflpurger $off2, barin ein briefter, $er Utric$ gört,
ein captan im tljumb, monbt, gangen, angeteut, ift im aufftljan toorben,
|o er in ba* ljau$ Jörnen, Ijat er in im fetbä gebaut : 'a$ got, toa$ Witt
bu t^un^ alfo ein ren anlernen, nit getoift, toa$ er fagen foü, boety ge*
5i*jt: 'mein fyerr Ulricty, mir ift ein trugen mit'gtaä fernen, leitet mir
«neu glitten, n>i( eu$n in 14 tagen n>iber begabt', alfo an übt Ijerauä*
jungen.
SBeiter am freitag naefy judica fyat er fein jintpijen getaben, fein w«j27.
(wtmeffer ju im genomen, an fyerr ©ebaftian Oirftnerä $au$, ein d)or*
far ju fant 3oijan$, gangen (er »eft, ba$ er ju for n>a$), angeteut, bty
Hm im auffgetfym, gefragt, n>a$ er toott, Ijat er gefagt, fi fott bem
faren ein petpüctyten gein firmen fd^iefen , baäfelb in ber ftuben gefugt,
^ gefunben, jn ber löcfyin gefagt: 'e$ ift im tjinbtern ftübten', (bamit
er fo heraus $et bracht) , ift bty Cocain I;inber^tn in ftibten gangen, gtafer
wty ir, $at er fo Ijinben auff ber föultern eingetroffen, ba$ fo gefallen,
ö*n ftunb an mit bem protmeffer bfy gurgt abgefttyniten , unb fo er ben
!<Wj auff btoffem l)at$ gefeljen , mit bem brotmeffer freujtteijj barem
Moniten, unb baä barumb , f o man ft finb , ba$ man nit felje , ba$ e$
* \ä)tö fety.
93on ftunb an fein jintpifen miber getaben unb fyerab in ba$ fyau$
langen, fyrt ine ba$ IjauSfjinbten immer angepett, baäfelb erfragen, in
W I?aim(i($ gmaety getoorffen unb alfo getoart , jum mittemtag ift ge<
^ter Ijerr ©ebaftian fetiger von firetyen Ijaim Jörnen, ba ift gtafer || im m. or.
off geftanben, gegen im gangen, fyerr ©ebaftian gefagt: 'n>a$ maetyt ir
4. 'Seiur' rot^efefcritben. 10. '3X. b.' TOt^arfdytieben. 13. Statt 'witT fpätcr «»iHf. 13. '©. a.'
trttyff$rirt<ii. 19. 'baut* na^etmgfn. 30. 'S. fl. a.' totfe$efötKb«i.
1. 2)ie Sxtny ober @afoatorfopefle auf beffen fttbtocfHicty (5(fe in ber oberen
11 ber SRorbfeitt ber Bugufltnerfinfce, ©angaffe verlegt toarb.
j»f otren Statte 1855 ba« attaffet'ftfc 2. E. 77 am ©t. fcafftantytafce.
wti« trbaut »urbe, wobei btc ÄapeUe
134 £eenf?art Sibmann'3 (J&ronit.
ba, mein maifter $ann$?' barauff et gefagt: (\df bring eu$ 1 gutben a
gelt, ba$ it mir gelten Ijabt, toiü ic$ eud) baran geben', Ijerr ©ebaftiai
*tft reetyt, mein maifter $an$, fumbt auffljeer\ unb fo fyer ©ebaftian t)
oor im bty ftigen aufftin gangen , ba er no$ 2 ober 3 ftafft Ijinauff ge<
Ijabt, $at er in Ijinben gef Reffen. l?at fiefy Ijerr ©ebaftian getoenbt, ge<
jagt: «bu mörberifefcr pö^roid^t, toitt t>u mir a(fo ben ton geben?' tnttt«
ananber bty ftigen abgefallen, Don ftunb an mit bem brotmeffer bty gurgl
abgefeimten, barob betreten.
UrtaU : man fejt in auff einen fragen , riß in mit jangen an ben
orten, ba. er bfy morb getrau Ijet, fonften auety bon fant 3acob$ tljor auff
einer fc^taipffen jum rabenftain , mit bem rabt 4 ftSjj, f<$tug ein fptfe
bur$ in, unb fo er am fpijj noc^) (ebet, ftifc im ber Bender mit bem rab
1 1 ftöfe auff bty gurgtt jur fürberung.
<£$ ift famet ber jeljet tail be« ganjen Ijanbte gefetyriben, e$ urirt ei«
nen ju lang unber ben fyenben, e« n>a$ ein graufame, unerljerte fa$,
alfo mit f treffen bety bem gellen tag mitten in ber ftat ju morben.
933ie ba« bolf fo jufaety bei bem geriet, gefctyaj, roafen ob 20000
menfetyen bauffen.
Der ein briefter ljet im 3 fl. gelten, ber anber 9 ß. A.
S3on bem erften morb mit fyer Ulriken, lote am 94. btat ftet, pif
ju bif en 2 morben fein 1 6 n>o$en , 5 tag. er Ijet nit baröon getanen,
noety oiü m&rben* geübt1.
si. 98. || S$ fyet baö getraib bor »entarten ein wenig na$er gefoffeti,
f<$(ug toiber auff 10 unb 11 fl. Ijinauff, in ber saften 1 pfurt
fctymalj 6 er.
UHrtttnbtrg.
3m früeling ijaben ber lurfürft oon ©agffen , alfc gern rBmifd?
faifer, unb lanbgraff oon Reffen, gern fünig , ben oertriben bon 85i**
berg, es toer bem faifer unb fünig (ieb ober taib, »iber in fein tanb ei
gef ejt, toie ban oitt im bruef barbon aufging , toa$ bertriben ioorE
1519, fo. 36.
Min)tx.
Freitag am tag Affre, ben 7. augusti, ift Ijie bauffen am £J
einer, genant ffienjel ^Jangartner bon . . . berbrent toorben, Ijet im ^
ctyetftain 2 in einer ijöll gemünjt, man berbrennet einen fupffem aerguP
Mäf unb paten mit im.
6. €t. •witt' fp. 'tt>iüt'. 32. SJer ^injtr' von $anfc III mit fdjwatj« linte beigefügt 'faifer*
1. $rgl. $o$toart bei Oefele SS. 2. jteilftem, (ginBbe b. Scgern^*
rer. Boic. 1, 233.
1534. 135
Angsynrg.
$a(en bifc \ax otl neuerung in ber reügton be$ glaubend fürgeno*
«n, bei fainer beliben, tyaben alle p\$ an 8 firmen berfpirt, Ijaben fi
äff ein con eil iura erpoten , item fty Ijaben allen rcen intoonern bei ber
ilriiftraff berpoten, roo einer ju einer mef? ging k. nrie e$ ein enb geno«
mm Ijat, vide infra fo
Ängnfttatnnänd).
Difer minefy ging immer gmaety baljer , toott bfy fad? gut machen,
trimmet gmaety, erftlitfy fa(j unb Ȋff er ic. , ben 12. octobris in ber
• na$t ^et er unb fein ansang ba$ crueifij, Mariam unb fant 3oljan$, fo
mitten in ber tir$en ftanben, roeefgetyan, toolt fe$en, too e$ $mau$ toolt.
?finjtag ben 15. octobris ift ber bicari in ba$ clefter gangen, $at
W ptebigen auff toeitrn befd^aib berieten unb emftlicty manbirt, bas
ty3 pilbnuffen toiber auff geriet »erben.
B Da lieffen bty münety , jaigetenä bem camerer an , ba fd^affet ein
wty, ba$ man bty pitber ben ftunb an ttriber auff muft rieten.
gteitag ben 16. octobris )| ftunb ber min<$ Ijinauff , entfctyulbiget »i. 98«.
fty (mit lautter lugen), e$ »ölten bty pilber umbgefallen fein, u>a$ erlogen.
Unb bifen freitag berorbnet ein rat ir potfctyafft jum pifctyoff, rebet
1 Sorot ©artner , man Ijiet geftem ba$ prebigen berpoten :c. , ba$ toolt
nnb ffinb ein rat$ nit leiben, ben e$ »er ir beftelter prebiger. e$ toolt
tafelb albeg oor einem ratlj fetner prebig rectyenfctyafft geben, barumb ge*
kfy ein ratlj benfelben furj je Ratten, mit groben »orten.
yiaty geljattnem ratlj gab inen Sßaltljir bon $ab$purgf K bijmal
^ofmatfter , gan} grob anttourt , f o fünbt unb medfo fein gnebiger Ijerr
äfityr rei($$abf<$ib nit leiben, toolfe au$ nit leiben, barnaety f ollen ffy
^ richten.
Aargfcgraff 3örg 2.
Den 18. novembris tarn margtaff 3Srg Ijer, er ging fleiffig gein
*c$en, ift nur barumb gefetyriben, ba« et ein jeit ben materti<$en Krd^en
*ub toafc, trug awtf ein 'pater noster' an, joety atoarj jum ffinig.
IDomis.
§er $ann* oon Damifj 3 fyet bty $aubtmanf$afft bei latyferltctyer
Lojeftat jutoegen bracht, begeret in bifen tagen ben etnfaj, toarb im oer*
I. $n **.' towan beigefügt: (anaefangtn unb Pol fürt fo. 105*. 7. 3u '91.' fdjmar^ beiaef. *ange*
toten fo. W. 21. $t. 4fünb' fp. 4?uW. 24. 6t. '©altbjr1 iiurft 'ttriflofT. 29. 'flefftg' flatt
r l . $ab«bwa, £ab«&erg, ©uro, bei 2. $on 8n«ba($.
^^finges in Sfimmberg. 3. granj toon $>cm(!c genannt Xt?a-
136
Sconfart Sibmann'a Ctyronif.
fagt , ban ein taff) j>erljofften , fty trotten e« mit gelt ober in anber n?eg
abbringen.
Slmbrofty Slmman, föultijaifr unb boetor Miltner mürben etylenj jum
fünig gefc^ieft be« l>aubtman« unb minety« §albeu, tarnen am tag Simonis
dcu 28. unb Jude tpiber. *
2)octor Sinljart bon 6g!, !am Ijer montag an aüer fe(en tag, jaiget
einen ratfy an, tüte fein genebige tyeren ernftlicty Begeret , ben minc$ tregl*
jutljun :c. ban man l>ub tegtiety an mer jur unrue mit allem tauffen, man
fang ettoo 2 ftunb :c. , u>a6 f eljam tft, roeü tyeberman unfinig »orben. 10
si. 99. || 3tem es roa« ba« gteuff fo groß , ba« au$ bty paur«teut herein
(uffen 2 meil »eg« , bty neuen mer ju Ijbren k. , baß »ölten bty fürften
bon ©airn tain«u>eg« (eiben , f orgten bon ben iren auffrur, barumb na*
biß unberfyanbtung namen bty bon 9?egen«purg ein bebaut ein monat,
ber mindj prebiget für unb für , »a« btj gröft auferebt ein« rat$« , d 1S
n>ur ir gmain auffrürig umb ben prebiger »erben.
SJütler jeit berfuc^t man biü, föitften ju tyerfeog ffiifljatm tyin u*
tptber, ba ging«, ba fd&rir man: 'f$la<$ Pfaffen tobt!' pfinjtag bea &•
novembris »a« ber äuffer ratlj unb au«fc$u« geforbert, bef$toffen„ fe
»ölten ben prebiger Ijaben, e« ging toie e« »olt. raittooe^n ben 18. x»o~ \
vembris joefy efyten« Äarfl ©artner jum fünig, !am »iber ben 5. dece*0'
bris, ircfytag ben achten decembris Ijet »iber ratlj mit bem äuffem v*&
3. '«mfrrofo' rotfc. 15. €t. 'ty juerft '&«'. 16. 4»ur#' fl. '»ur", 'irniffrürifl' jt. auffrürig' &^'
mife, tute er ftd? felbft unterzeichnet, mar
feit 1510 in taiferlid&em 2)ienft, ber
ganb8tne$te oberfter Hauptmann (capi-
taneus supremus, coronel ; San} Sorte«
fponbenj be* Äaiferö Stall V. I, 660. 2,
132. 219); anbero&rtf beißt er an$
't>on Xammife', *$emfte ober #embftebe
»on Semite' (Sanj 1, 660. 2, 132),
•fcon $embfletyn\ 't>on £eimflein mit
bem Beinamen öon Storni*' (3ettfd)rift
be« gerbinanbeum« für £irol 3. 11,
160), ^on^omtg' (Äirdfrmair'« 2>enf-
roürbigfetten in Font. rer. Austr. 1.1,
493), '$emftä*bt Sonnys genannt1 (in
einem @<$reifcen be« <Sqbif$ofc6 öon
Slunb an ben tfurfürften t>on ©ac^fen,
8. 2)cc. 1539, benübt bei ©edenborff
^iflorie be« Sutbertl^umd ^p. 1732).
2)ag aueb er ben 3ug in bie $rot>ence
(©pätfommer 1536} mit^ema^t, ift
!aum ju bejn>eifeln (Sanj 2, 218—9.
230—1 unb $ir$mair a. a. O., ba^u
©ergmann SWebaitten 1, 75), aber-
jenem *a Tamis\ ber auf bemfelben
flarb (Seib'9 Annales bei 3)6flinger
träge 2, 606), lägt ft$ rool?l mirftol
»on §empe, ein in ber taiferli$tn (Sc
i^onben^ bom Sfyrif 1536 (San) 2, '
230) erfdjeinenber ©ruber granjen«
mutzen. SBibmann allein, fotoeit
fe^e, ermahnt einen $ane t>on %a\
ber (SßU 122') im 3- 1540 in ben
berlanben geflorben. (Sbenbort aber
gram bon X. im ©patia&re 1539 Xr
pen für ben £aifer geworben (Hei
Histoire du rfcgne de Charles-Quint ^^
Belgique 7, 37. 39, @ecfenborff a. a. W^
©oben Äaifer Äart V. in Nürnberg [15^-^
©. 1). ©oflte öielleic^t ©ibmann f^
ftamen be« nur furge3cit tn9tegen«bi
$cfiubli$en unridjtig öerflanben o'
foHte tyn baöOebäc^tnife betrogen babe
— (5m S)erf tarnen« £amifc lieat
Dftflanbern bei Xermonbe an ber^^l
1534. 137
w ojtfföu* , ba$ monat toa$ aufc , ba Ijet man bty fümgüc^en manbat
gdefen, ber ernftü<$ Raffet , man fott ben mün($ tyintoegfttyun, ober e*
»er ben fürften oon ^Jattn gerafft , ba$ fo in mit gioalt fotlen Ijoten
mfc »egftfym, tote fo meßten jc, unb lauttet^ber termin : in 6itagen :c.
* peremptorie.
Sa ftunfc e$ toarlicty übt , baft tümerßc^ auff alle ort (ber ab( fyet
rre Ferren unb freunbt, btf ttyumbtyerren unb flofterfrauen getoarnt, in
»et gepoten, auff ben tag f fir SRegenäpurg ju jiljen , gerüft fein) , o fyer,
ba toad ed elenb genug, ba* glec&ter toa$ tool ju oerpetffen , bty fürften
* fyfogen ju Sanbfcljut, 3ngolftat,|@traubing, am $off allenthalben umb
tnetyt umb, ber befäaib toaä auff ftetyaim, ba$ gefctyüj oon ben fteten
alle* gein Äetyahn, e$ toa$ tye toenig furjtoeit ljie, ben man räftet fi$ || »i. 99'.
faltig jum fürjug.
So man bty \aöf gum peften bebaut tyet, tarn e$ barjue, ba$ ein
u rafy ben mün<$ aufc fümgli($er maieftät geföefften unb fonft tainer an«
tan urfa$en tyintoegfgetljan tyet, bei ber na$t $intoegf aufcgettyan :o
mit fcamtt lain auff(auff tofirb, tyiett man über bi gtoön(i$en toa<$t 200
von in irem tyamafö ic, ban iro oill gefagt , ee fo inen bifen prebiger
holten nemen laffen, toolten ee leib, leben, er, gut, toeib unb fmbr barob
ferßeren, aljo Ijet man in , toie man fagt , bei ber nactrt aufklaffen , unb
Im niefo in ber gmain baraug.
(£* toafen tr, ber geiftlicfcn, auff bty toarnung tter frünbt geflogen
unb $eten geflockt, ba toar ein funberä pöfc geföraty, e$ fetten bty flofter*
hatten ix Ijfeiltumb auff bty toarnung geflötet.
3Rittoo$ ben 9. decembris toafenbt all tljürn unb tljor na<$ aQer
toturfft jur gegentoir too( oerfetyen , man tljet bty tljor erft umb 9 ur
uff, benneft laum Ijalb. ber mfinc^ prebiget am mittooetyn nit mer,
Uff got, ba toa* ein gföraty oon toeibern unb fonften, fetyriren, man
>U bty pfaffen (enger tobtf$(a$en :c. unb toarlicty , toar(i$ , too ber
tfinety bifen 9. decembris geprebigt tyet, fo toer man entließ ben 10.
rrgejogen, ba Ijet ber teuft gefctylagen. tote e$ getebingt toer toorben , fo
et man bty fneg$f($eben fainä toegä nachgeben, bad ^et ein läufiger pöfer
üb, ter nic^} funb fagen , ban toa^ man gern fyöret, atfo toad got gnä*
igltcff baroor.
3tem ein raty muft b^ firmen ju ben auguftinern erftlic^ nit auff«
km laffen, oiü urfac^ Ijalb. man toiß albeg bon ber gmain fagen: 'ja
J>en einen rat$ ein fad^ nit gefett je tyun , f o fagen fo , fo bürff en oor
1 '««f^fft* flatt ^cf^afft' ^f. 17. <waf*t' ftalt 'mäfl' $f. 19. Mieb' flatt Meib' *f. 28. lgof
J«»^anb m eingefügt. 31. 32. »m »ante von ^anb III tie ©«me rfung : (9Rainet (en mflne^'.
tt. tut 'txfkWdf' l^etnt ti juerft ketlicfc' ober lftlidj' 0t^et§en ju baben.
13S £eont>art Sibmann'ß (tyronif.
ber gmain nit', ift alle* nidfo , ift nur ein broung , man metfc tool , frc*
bet pöfl batb jum pöfen ju (atten tft unb fctyoer jum guten.
91. 100. || 3t$tag ben 15. decembris fttben ein rat$ ir potföafft )U aller
cberfaiten ber geiftfietyen geje^irft , atlba begett , fo »ollen bei ben irrer
barob fein, ba$ fcefe Ijanbte falben, fc ft($ oerloffen tyet, au$ anberer ixu
rue falben mit ber pürgerfctyafft nit bttt biäputirn unb in fonber$ait bife
»ort nit reben : 'bty bon SRegenäpurg Ijaben bp prebiger mieffen toeflf«
tljun , bp f firften bon ©airo tyaben f ig gelern' , too aber einer ba* f a^cn
tofirb unb toürb barob ju ftäden geen , fo molt ein ratty unf$u(big fein,
tpo aber bp briefterföafft ftiß fep unb angejaigter »ort gerat, fo berf e$
ftcfc ein ratp , e* fotl nimanb ntdfo barob gefc^e^en , ban bietoeü fo ty
oon SRegenäpurg lapferlic^er unb fünigtiefcer majeftat geljorfame glifcet
erfenten, fo Ijet ein ratl) }u unberteniger geljorfam auff ir gnebig* be^em
bp prebiger, unb fonft lainer anbem urfa$ I>atb, $intoeg!gefc$afft.
Sluff folc^« begern toarb e$ ben geiftlic^en bertünbt unb mit er n|t
geboten, atfo eine* rattyj begern ftiü fein :c.
Der ptfe^off toa$ bife tag ftetig* Ijie unb jad? , too e6 boefc IfiaoLM
u>o(t. auff bem reic^tag ju SlugSpurg im 1530. tft auff beut reu$S*fl(!
bef Stoffen unb ju töegenäpurg beftetigt toorben, ba$ bp gßber :c. f otten ctJ{(
in ruep gegenanber in allen fachen ften , nimanb nidjj toetter anfaßt* ii
ber religionic. too e$ aber gefc^ed^, fo fetten bp nägften anftoffenben ft^n
be$ rei$$ mit aöer mad&t ben, fo fi# befötoertje, rebtenbor neuem*!!
ba$ t^et ber mincp, fing mit toeid&prun, pitben, fingen :c. an, ba9 f
toott unb pet gtmpcp ein groffe empörung fyt gemalt, barauff **
. reiety* abfepib ^anbieten bp fürften bon ©airo, fo treten niept gern ic -
3n bifen tagen tyaben ein ratty ben 4 ftöftern fant 3acob, prebi^^
auguftiner, parfüffer, itttepen jtoen pfleget geftelt, teeret nit lang.
Otem ben 18. decembris tfat ein arme brepfneetytin 3 finber ü(
porn, finb getaufft toorben, magna opera domini, tft nit feljam.
». ioi. || 1535.
Anno domini taufenb finffijunbert ftnffunbbreifftg »ad bp guffl^6
jaU 16, fontagbuepftab c, oftertag ben 28. marcii je.
3m anfang big jar$ gelten bp fürften Don Saint, ffiil^ata
Subtoig ein lanbf c^aff t }u 3ngolftat , bracht aber ein groffe fteur ,
teuft mud bp fürften füllen ic.
5lm freitag 29. januarii ftarb ärabrojp , abt ur fant |>apntfrca^ 1
7. *b. ». — ».' totlj. 8. €t. *a«lcm' fp. 43<lttiu\ 10. »t. 'ftttaf f». 'getafen'. 14. 48ff4»Hf^^
lflef*afff *f. 18. 'auff — reid?*' iot^. 21. 'ainftoffenten' ft. ^n^efftnten' ^f.
1534. 1535. 139
iMtÖnfrtrt1 an fein flatt getoelet toorben mit einer pöjcn nafen, fon*
tojletere, ben 7. marcii, gemeint motten.
IJanbtma«.
3rc$tag nacty reminiscere, ben 23. februarii, loa* ein totyferiföer
> «nniofiat $ie öon Vetren $anfen bon Damijj ber l)aubtmanfc$afft Ijtaft,
ö?a« aber inner, äuffer rat$ unb ber auäfcfyu* beiananber, mie bty gfd^efft
*en (aifer unb lünig tautetenb, fo mieteten fty ft<$ be$ tyaubtman für unb
für, fu$eten manc^ertaty mitl, n>c(t aber nit Riffen.
ConcUi.
Den 8. maii lata ber pebftifcty pot2 Ijer, fo im teuften (anb umb* .
rit, jaiget ba« concity an, man tljet im t>on ben toeltfic^en fain eer, marb
nur t>er|>ottet , fyaimltd? unb öffenficb , lag betj bem ©c$e<fnpa($ mit 4
»ftrben, öerjiret 80 fl. 5 f. 6 »., muft unfer pifctyoff jalen, unb toie er
len greifing ma* ^ctbtait toorben, alfo muft unfer piföoff in gein Äicfy*
tat blatten (äffen.
PrtMgcrmfiitd).
6« loa« ein prebiger getiefter müncty tyie (ijet ein befonber* bri»
Uegium, ju prebigen , toorer »er jc), prebiget tyie, man työret in geru
nit bty fertigen), er tooft nur prebigen, bty mefi toet re$t, Ijeüig jc,
äc$ ber a(tn art *c. , in summa ein raty t>erpot im bad prebigen am
uffnrttag, ba* er furo nit mer barfft prebigen. e$ »a* ein er(i$ aUtcr
öfterer man , er fyet fonft (auff fein brimlegium) bei faifer* unb fünig«
$en majeftäten geffogt, jiamer angefangen.
|| Jjaubtmas. ®i. 101».
3r$tag ben 25. maii ju bem morgnmal ift ber toolgeporo l>err
«Km* ^err ton Damiä , tatyfer(i$er majeftat unb be* ^eiligen rei$3
*nbtman, alg ein fcaubtman fyie eingeriten mit 24 pferben, unb toietool
on iV ij 3 jar Ijeer bur$ aüe rencf berfuc^t , ein ierttd>^ en>ig$ gelt ju
-*en, ein anjall pferb an ir ainfe fjoff , be$ faifer* ober lünig*, ju
*üeu, unb Diu toeg gefugt, ba$ man ein* $aubtman* ab toeer, unb Ijet
9 iar beer mfl brob berjirt, *>erfc$en(ft :c, fo muft man für} ein $aubt*
icn ipben , ba$ unb immer fain band baju, ba* ein groffe summa
S. hwit— belfen' fp. beigefügt. 14. 9M> »muff fp. eingefügt 4inen\ 18. €t. 'wetei' fp. 'wo er\
**• 3« '£.' f6wor§ freigef. : rbtt flnfft an Ux §al*. 28. 'man' ift nMetetbolt.
!- ffennuigmanu (Kraus Ratisbont 2. $eter $aul Serger (Stenographie
0l»««tict 1, 445). über t&n Don ©ijt 1855).
i
140 Seonfart SSBibmann'3 ^ronif.
0
barüber u>a« gangen , wen ein folcty« item ein gmain toeft , fo n>ur fo
murren.
2lm tag Viti ben 15. junii law bor be«per ein grauffam »ctcr,
ging über bty toeinperg , erfölug« fer baft, toarff fo biü ftain, ba« man
ju Eegernfyaim bor fcem SRotnpüctyl am 9. tag nocfy in ber pietgrub ßcl
ftain unb ei« fanb , unb fctylug ben toein ju 4 maln , toie oben ftct unb
am 29. junii, ben 24. julii, ben 19. augusti, n>a« e« ein mal übet*
tiefe, fcfytug e« ba« anber mal, nnb ta'« ben lejten fetyaur am 19. au-
gusti ttyt, ba rucken bty ftain, tounberperlicfy ju feljen, e« Ijet ein groffett io
toinb, riß päum unb tyeufer umb :c.
Dty teurung, fo tool bty fiben pljaraonifctyen jar tyeten genent mfigtn
toerben, life ij nac$, ba« forn galt 6 fl., toaij Vfo, Ijabern 7 fl., ba« muft
ij toolfait Riffen, e« loa« fonft auffert getraib« fonft noety alle bing teur.
IPolfail. »
$lad) bem fetynit galt ba« forn 3 fl. :c, aber fonft teur, ba« ffeifd?
ein pfunbt alle« burcfyananber ju 6 xo., beneft groffer mangl.
Hitt ofin.
ffi« erjaiget big jar überfliffig bill »ein«, too er bol($omli($ rot*
(an bty 4 föaur) jeitig toorben, man Ijet nit genrift, mo man in tyntl?**1 *
Ijet, alfo warb er nit gut, and) nit biß, galt ein emer l/2 P-* nit gern-
«i. 102. II Karolus fcer ftnfft.
£)iß jar« ift fatyferlidje maieftät aigner perfon über meer in 5tylj^ca
gefarn einen bergagten fünig bom Jürtfn etngefejt, wie e« ban im b*^*
ift auggangen.
[Riebet Hegt ein golioblatt mit nadj jle&enbem , toon frembev §anb geförieber^-3*19
3nt>alt :
Der fatyferlicfy fywbtman , camrer unb rate bifer ftat 5Regen«f w~^y
laffen Ijiemit berf ünben :
9iacfybem gott ber atlmectytig ber rBmifctyen fatyferlictyen mafeflat
unferm aöergnebigiften Ferren tyefeo in Slffrica unter ben Sarbaroffa
fönigreiefy £uni§ gnab , fig unb übertoinbung gnebiglicty berlieljen \r- ~*
toelfye« ungejioetyflt gemainer criftenljatyt toiber bie erbfeinbt unfer« ty
ligen triftigen glauben« fünfftiglicty ju mererm trofft unb guetem
8. W »en £anb III «iganjt. 12. 4$. t.' wtbgtfdmcbtn. kmügen* fp&tet eingefügt. 2t.
'fctt* fpätti eingefügt kfoüen\ 24. 'fünig' nachtragen.
1535. 1536. 141
täten nrirbet, be$ fid? ain tyebeö criftenmenfö Ijöljfidj erfreuen, got lob
b banffagung forectyen, || mit innifait anrueffen uub bitten, ba* fein
li$e atlinectyttfatyt fyoctygemette römifctye fatyferti($e imajeftät in lang*
rigfr glägf^affter regierung gnebig(ic$ betoam unb erhalten toctte.]
\ S$ ftarb jimblicfy fyie, ein tag 4, 6 unb meer, man berpot aüe
tagleit, unb barfft nimanb bei bem tag auftragen ober begraben,
rben 8 tagtoertf er bar ju bon einen rattj beftelt , ber auftragen lieg,
ift einen 2 er. geben, man Derpot, mo man mit bem facrament ging,
* man ntt leiten bor ff t, toeret bife orbnung pift }un toeinad&ten, ba trug
m toiber in bruberfc&afften au$ :c, ben e$ Ijöret auff.
Der finfft föaur fam montag ben festen septembris, toa$ bor bon
in, fraut, tyanff, ruben je. gefoffen tyet, fötug e$ ijt ju poben, ba« nit
: toug«.
gribertety, pljaljgraff , fytrfcog in ©atrn :c. , tyet ein freuen, Dorothea,
ffinigä Don lenmard toetyter, faifer Karls unb gerbinanben fc^toefter*
c^ter, genomen, Ijielt bifen fyerbft fyocfyjeit ju $aiblmerg.
|| 1536. gjl. 103^
Anno domini taufenb finfffyunbert fegäunbbreiffig jar toa$ bfy
ben jal 17, funtagpudjftab b unb a, oftertag ben 16. aprilis :c.
Da« forn galt umb fant Üttatljiaä tag brittfyalben gutben, got fety
g$ (ob.
{lairn.
ffiilljalm unb Submig puten im anfang big jar$ allen iren (anbfeffen
> ambt(euten ju rof? auff, ber beföaib n>a$ geht Sngolftat. ba tarnen
t Ongolftat 3000 toolgerüfter pferb, toutten ba gemuftert, fam ber
ften fainer aigner perfon, toafenb bty (anbfeffen unnrilüg. fty (egeten
oei( }u SDiünctyen ben Heftern ein me$tig£ groß ge(t auff, muft am
tag mitterfaftn gelegt fein, bem abt bon Prüfung 1000, $rie( 800,
1 äßang 200 unb fo färan ba« gan} *ißairn(anb auft. palb ba« gelt
egt , n>a$ e$ frib , nrieu>o( man f onft ntc^j fyöret. e$ n>a$ aber, foen
r ein *>og( überflog, fo muften bty für ften fteurn.
2 ftW in ber Donau tourben bifen nrinter , tljetn groffen f ctyaben
tai fetylaetyten gemainer ftat.
@rof? prunft würben big jar fummerjeit allenthalben gefefyen , man
W, e* Ijej ber Xürcf unb roaiba beftelt.
5. LQi __ ^e' retbflfföiittxn. 11. 4D. f. f.* rotbflcföti«bcn. 14. c9ntcridi>* let^cfc^ncbcn. '3>Pto»
^ft'tcn £arrt III in tic Sude eingtfcfct. 32. '2 — £>.' tetbgefefetieben. 34. 4®. p.' rottoeförietat.
142 Seonfcrt SBibmatm'* G&rontf.
Darumb liefe ein rat bon Ijauä ju fyauö geen, bi> geifttic^en pite
ben bürgern Rieten, ba« man f o( anfe^en bty ferneren leiff mit bem prh
nen, ba$ nimanb tain fubenb , bty bürget bei 10 fl. ftraff, fol galten
gefd^ad^.
tarn
galt umb fant 3acob$ tag 2 gulben, nit gern, ber roaij brittyalben, ^aberr
»a$ am teuriften.
«Starb bifen fummer $ie umb Jacobi, »o e$ in ein $au* tarn, einen
f etyneiber bor ©berminfter in einer tooetyen 6 f inber , ein bim , ba$ eii
ratlj bem fd&neiber föaffet , ba« $au$ ein jett ob (äffen, floety gein M
$aim, tfyummaifter ! ftarb aitcty mit 4 töd&tern , »o e$ in ein tyau$ fant
tiefe e« nit palb na$.
3tem ju Eegernljaim ftarb e$ gtoattig, tye ein tag 8, 9, 10, rSunte
2 tyeufer aufe. item e$ fturben mir meiner friinbtfctyafft jung unb alt \t
werfen.
«i. 103'. 1 Netter.
2lm frettag Egidii, ben 1. septembris, früe in ber lejten u
fam ein grauffam roeter, fcfylug in tljurn ju »eictyfantyeterStfyor, erfölu
ein bienftmaiblen, bty frauen Ijart bertounbt bon ben ftainen , fc e$ au
ber mauer unb baefy geriffen unb gefcfylagen fyet.
Sin fd&ener, geller, fteter, »armer fummer, ganj fruchtbar, trudei
»enig tyeu, fenft alles jimbficfy genug, traut, ruben feer mtt, guter pa
rifety »ein nit tritt, galt au% ber poting 10 ß. unb mer, ein feer föene fat
ein »armer, tnnfner tyerbft, fo fcfyen unb »arm, ba$ man umb Martii
an etlichen orten fctyoffenbe lorn fanb, auj$gea<fert, ein anber* gefeet, i
ju gutem famen auffgangen, ba$ ungleublicfc ift unb fctyir »iber bty natu
ift fürtoar gefetyeljen. Ijat an bil orten bty famen abgemeet, bem fte$ xt
gefutert, item ba$ fiet^ barauff getriben, abgeejt, gefeiert, ba$ alle« ga
feljam »a$, unb erft ßlijabet angetyaben, lalt je »erben.
Karolus bfr ftaft.
Oft bife jar bem grojofem mit groffem g»altigem Irieg«&olf
grancia gelegen, »enig geföafft.
Der gut parifö »ein »ar bife« gar gewagffen, fo er bergirt ty
»ad er ftraef grob unb bon art aller laugfarb, »tye geproetyner oftermei
3. «fir 'fubenb' fpater 'funbenbfeur*. 5. «ÄonT rotb. 8. »StatV retb. 10. 'fcfreffef fl. 4f<***
$f. 13. 'leaernbaim' rrtb. 17. 3uerftcnad)Egidii'. 19. €tatt 'au§' suerfl lau$\ 21. kQ. f<
lotb- 23. 'fönt' |1. lfd)enc' $f. 25. 'fa. f.' cotbi am »anbe läng* bet unmittelbar Sorautyb
ben von ber a!eiä)en 6anb bte TPtba.efd>riebene ©emerfuna,: lfo. ... infra 1540 au* f$ital|
33. 'bei »eir rptpfltfdptieben.
1. UIrt$ $e$benrei$? (9tegen9burg in feiner Vergangenheit <&. 80).
I
1536. 1537. 143
ttffefyrai toa«, man fanb fetten ein, ber jun toeictynac^ten ein moftfarb
I Jet, aller taugfarb, barob fic^ menigfftcty groß bertounbert, unb nac$ bem
atyug fc$en, lautter, übertraff att mein, tDte im 1516. jar fomen fo. 33.
Aber concili.
* ©en btitten jontag im abbent, ben 17. decembris, tarn ber pcbftifc^
fct1 mit 18 pferben, tyet tapffer (eut bon fa^ferltc^er majeftät bei im,
montag ben 18. bot bem capttt, trd?tag ben 19. auffn ratbau* fein cre*
benj ü&erantnmrt, ba* concili inbictrt gein SWantua auf ben 22. maii 2
ön}ufo^en, tag ju fant (Smeran , ben 19. decembris aitff 5Rürbetg ge*
»ritai, ein mectytige, groffe, urtoerige feiten, man tljet im bon ben toett*
lidjen nit bil eem.
|| 1537. »i. t».
föacb Ctyrifti unfer* feligmactyer* gepurt taufenbt fiuffbunbert ftben*
rabbreifftg |ar »a$ bty gulben jat 18, fontagpud&ftab g, berrenfafcnad&t
^ ben 11. februarii, oftertag ben 1. aprilis, pfmgftag ben 20. maii :c.
Ängapnrg geendet.
9Jiittt>od)n am tag Antonii, ben 17. januarii, Ijaben bty ben ShigS*
t>urg ben geifttietyen, nimanb aufcgenomen, auß irer ftat geboten, mit bem
tob in 8 tagen unb bem gut in einem monat tainer in irer ftat mer fin*
* tai ju toffen. e$ muft fein, Ijalff nietyj, es gef($a$, unb bon ftunb an in
dl firmen, au$ tljumb, gefallen ade tafln, attär, tectori, pitb, gemelb,
capteln jun gilben, nietyj aufjgenomen, aüe^ g(at Ijimoed geproetyen, ber«
fölatfft, ba$ man nit mer bergteicfyn fec$ (fo gtat tyaben fty atleä übt aufc
irer ftat getljan) , o \a mit flebertoifctyen abfirt.
* Unb erft über ir gtoalbfamticfye frefftic^e tyanbfeng im jum fcfyen*
W«8 erft ein unctyriftKctye, unewerge, pübifctye fc&macfyfctyrifften4 über bty
)1 Äefcn *&. 0/ feie f$»attöefd)riebenc ©emerfung : 'wa* \x> traben angefangen fo. 9*'. 20. 4ju*
itftex eingefaßt. 22. 'geneinen' ifl foäter crgänjt. 24. IRe&en ben legten feilen beainnt ein« läng«
WRanbtt bi# ju (Jnbe biefet $affu« laufenbe »enurfuna berfelben $anb : 'befid? im jar 1547 auff
fem 5. angn»ti etc. fo » 25. €tatt 'im* fpättr 'inen .
1. $cter t>an ber öorjl, ©if$of ton ^Rechtfertigung feine« ©orgefan« untenn
«qni (»ante 4, 66). 17. 3onuar biefe* 3a^rc* erlaffcne unb
2. 8ielme$r 23. 9Rat ($uc$ol* 4, in Ouart gebruefte '«nfcfäreiben' an
»17 ; '2. 9Rai' wie e* bei »ante 2). ©. i. Äatfer, £8nig unb »ei<$«ftönbe, trieber-
3- b. 8. [@ammtüc$e ©erfe] 4, 66 abgebrueft bei 3apf (S&rifioM *on @ta*
b«Bt, ifibD^ tpc^l 2)ru(fte^cT). bion, ©ifdjof ton Hamburg (1799)
. 3. 3u einem fallen ^8<fer b. $. jur @. 152—79 \>rgl. @. 122.
^vmSerunßaltnng. (8ra(. @*meacr 5. ©iemit i»emeifi SBibmann anf
*^erif(^®8rterta$bearD.t}onftroin* bie Sieftitution be9 Äat^oltcidmu« bur$
B4ß»2,418 unb \. 1063 8. v. @<$cm ben Äaifer; am 7. fcuguft 1547 würbe
ttRb ^c^cr.j ju Augsburg »ieber ba* erfle tatyoltfc^e
4- ©o^l ba« t>om üRagiflrate jur ^ir^enfefl (ber ^1. 9fra; gefeiert (©raun
144
Seonfyart Stbmann'S (S^ronü.
Pfaffen, ein grob »erlogne f<$ma$fc$rifft, (äffen barjue aufcgeen , aber
got tfat e$ getljan, bannt ber paum bei ber frudjt erfenbt »erb. ©te e$
ein auggang totrt gewinnen, »erben ire nad^emen fefyen unb erfarn.
videbunt, in quem transfixerunt etc.
«an&tfdjafft-
©ityafat unb Subroig in ©airn Ijaben aber big iar£, tx>ie fctyir aüe
jar, ein (anbfctyafft (ju Straubing) unb fteur gehalten, ben 22. aprüie
angefangen, ein fteur :c.
Äapptnroftrm.
Dife iar$ im früeltng Ijet e$ mecfytig unerhört t>i( rappen, ba$ ttj i
päum aud) Redten abgefrejfen, ba$ e£ aö$ faety mie ba$ pefnreifc, »ug$
tain ob$.
franpfc.
üWittoocty nac$ jubilate, ben 24. aprilis1, fölug man Ijie umb
fnectyt unb befc^tb ty gein ©peir. ber treufoß Sranjog lag im Siiberlanb *
&or Iljurin, 4 ftürm angelegt, Derforn, in bty 8000 fnectyt fcerlorn , ge*
backte ftat Sljurin Ijart befriegt, ber fam man ju Ijitff, ba floety er 2.
©i. 105'. II law tat.
@$ n;a$ ein rengent jar, Ijet im merjen, au$ im junio groß güjj ,
treten bty roaffer greffen fcfyafcen mit aufkauften am getratb, n>if$tnat unb 5
anberm, fo e$ ertrenefet.
Saljpttrg.
£)i§ iar$ Ijielt 3KatI?eu$ Sang, pifcfyeff ju ©aljpurg, einen sinodum
be* concili falben, auefy fonft ber gfctynrinben teuff, fc toafenb :c. unfer
piföoff Riefet ben 8. maii r)ie r)inn>egf Ferren ©igmunb ^enber, teeret \
ju aftencapetten, fyern 2Bifl)afet ^reifinger, £aubo(b ^raintnbaety, Sorenj
1. 4tin — föma$i$rijf? fpäur eingefügt. 14. 'man' naebgmagen.
©eföicbte ber ®if$öfe bon Augsburg 3,
382, 93abaria2. 2, 1000).
1. 93ieime&r ber 25. 2tyril.
2. $icr bewegt ftt^ ©ibmann in
(onberbaren 3rrt$ümern. Xurin in $te*
mont war bamal* in ben $5nben ber
granjofen, nnb ba« faifertta)e #eer, ju
roel($em aUerbing« in ber SRitte be«
Hemmer« 9000 2anb*fnec$te unter ©raf
griebriefc bon gfirflenberg fliegen, ber'
fu$te am 26. 3uli biefe« Sa&re* eine
Ueberrumpelung (Cibrario Storia di
Torino 1, 313—4, Äir^moir'ß 2>enfa>fir-
bigteiten in Font. rer. Austr. 1.1, 495) .
SSor X&erouanne in Ärtoi* erf^ien am
25. 3uni 1537 ber faiferltye ©eneral
©raf &on Suren; berfelbe bef$o§ bie
@tabt, fölug emcfranjöflföellbtbeiluna.,
bie $robiant hineinbringen kooSte , )u*
rfid, mußte jeboc^ in golge eine* am
30. 3uli geföfoffenen au^emeinen Saf-
fenflidflanbed für granfrcicfc unb lieber»
lanbe bie Belagerung aufbeben (Henne
Histoire du regne de Charles-Qnint en
Belgique6, 196—198. 203).
1537. 145
$0&ctoart ', all brei tljumbljeren, einen prebigermünety, bem ba« prebigen
verboten twrb, fo. 101 2, boctor 9?oj?, canjler, Ijern 35rg SBrtnberger,
ßcenciat, öicart 3, famen roiber (mit minbern gelt unb merer unorbnung,
fcten traettrt, ob bty tfjumbfyeren meßten rot Ijofen tragen :c.) fontag ben
s anbem junii.
f änffer, genßpafter.
£$ fjet $aimlt($ bty roibertauff tyte feer eingeriffen , ba« ir marlicty
»tU l)ie fein, fam ein ratlj Ijinber ffy, lieg etlicty aujpren, etlicty Ijeten
auffm ratfttu* reöocirt, ging ftill ju, ein ratlj f cremet [\6) ir$ überfein*.
to $an$ Umbtauff, ein fctyufter, toarb außgefürt, fupplicirt n>iber, liefe man
in n>ibcr einher, id) beforg, e$ »erb nit gut »erben.
Karolus 5tus.
$*t big jar$ aber 2 gtpaltige i)'6x n>ibcr ben granjofen gefürt , ein
rmr$ ^urgunbi, ba$ anber burety Italien, toie e$ alle« gebrueft ift.
!5 daticianrr.
Dtß jar ift bifer Saucianer, ein $rabat :c, ljaubtman getieft, Ijat
in Ungern ein groß bolf, Sehern, Seufdbj, tapffer friegäbolcf gefürt für
iSffccf auff ber grenij gegen Srabatn, bty ftat nit gettmnnen, für ein fc$lo$,
Safyacty4, gerüdt, gettmnnen. fo er fein jeit gefeljen, tt>a$ er berreterifety
ä ;a($ te$ Dürcfen tyaimlictyer biner) geflogen, toen er« genbt ljet :c.5 ba
»urben ber graff bon Sabran 6 mit anber grafen, Ferren, rittern unb
Teblic^en friegäleuten, ob 20000, jemerlicty bom lürcfen erfragen, unb
gföoi toie man fagt einer tapfern grafffctyafft toerb, berloren.
II P»«p. «bi. loe.
» üHtoooctyn naety Martini, ben 14. novembris, umb 2 ber groffen
w in ber naetyt fam ein feur au§ bei ben prebigern über, berbran ein
gto§ Ijaus bem $an$ ffieifn, pruimaifter, n>a$ ein groffer nnnbt , got
fom mit genaben, ba« e« bei bem einigen Ijau« blib, e« füret bfy funefen
gar ^erab jum tljumb ic.
7 *m 'Anfang ttefei $affu« lG. — w.'jhbt feie JRanfcfrtmerluna : 'infra fo. 113'. 20. 'wem' jtott
W $f. 27. &üt 'Scifn' (pAtci '©eifln'.
1 . 4>o^»art. bortigen Dominicaner im 3. 1 538 nennt.
2. Daiham Concilia Salisburgensi* 3. Sirttenfcerger, Sicenciatberföed&te
p. 304 (tytt alt auwefenben föatfc beö u. Oeneratoicar.
*n$o(« »cn föegen*burg ben 'frater 4. 93atyo, ©tabt in @la*onien.
JohtnnesCreutzerlector et prior ibidem' ft. §an* Äajioner »urbe na'mtt($
wf. tooty jenen 3oel Ärenjer, melden no$ in fcemfelben Oa^re ermorbet.
wein« «a^ri^t @. 416 att ^rior ber 6. ©raf Submig toon Jobron.
€^t«djtfm!cn. XV. 10
146 Sconfart SBibmann'« (S^ronit.
iaia tyf in Itr Dona.
ö« loa« ein toarmer tointer, e« ging ben ganjen tointer toebet
grunbt* ober anber ei« fain ainig« mal.
*i. 107. || 1538.
Anno domini 1538 toa« bty gulben jat 19, bet erft fontag in be
faftn ben 10. marci, oftertag ben 21. apriüs, pfingftag ben 9. junii «
tfrenternttg Itr kirdjweidj.
San. 8. SMß Jar ju fant firr^arj tag $aben bty bon 9tegen«purg aber ei
neu* gefunben (toatfc nit, ben pfaffen ju lieb ober (aib) , ba« man, toi
oon alter tyeer etlicty tyunbert jar, toeber toenig nocty bill oor bem tljum
fant Stuart , SBeictyfantyeter, fant fmtymeran« tag nidfo mer §at fei
bürffen Ijaben, nit ein a(j pabljütlen, fonber alfc auff bty tyaib, martftmr
:c. gefürt, ba faiUjalten, bamtt e« füroljin aucty mertft (mit altem etfen :c.
nnb nit firctytoeicty genent »erben.
Desgleichen f o f onft im jar gfefer, creuj , feft nnb bocty nicfo au«
genomen altoeg oor bem tfyumb failgeljabt, ijo bor bem marttyurn fai
mu« Ijaben. ja fo man au$ frembbe piecfyer unb augengfefer fait f)at, f
mieffen fy für ben ttyurn, ba« bil framer nit mer l)eer Jörnen , fonbe
mit piedbern.
Jofyants, ptjaljgraff k. *
©ontag nadf lied&tmeffn, ben 3. februarii, umb 2 ftunb in fci
nacfyt ift ber Ijodjtoürbig, burd&(eu<$tig, tyod&geporn fürft unb $err, $er
3oljann«, piföoff l?ie ju 9fegen«purg (nit geinfflet) , ptyaljgraff bei tö^ein
fyerfcog in ©aim ic, ctyriftttcty unb feligflicty mit berfeijung ber c^riftüc^ei
facrament oon bifer toelt gefctyiben. irctytag am tag Agathe, bei
5. februari, fürftlicty aufgetragen unb im tyumb bei bem facrament
gefeit« begraben toorben.
Kos nnH kartet trtrmdun.
©amb«tag am atoenb Mathie, ben 23. februarii, ein jung geföll
fned&t boctor SMetntjamer, tljumbljern, fo 2 pferb Ijet, ein Inaben auff ba*
ein gefejt, gehöret bem ©iujenljofer, beeret, ju, Ijinau« in unbern toir
geriten, toaren bty toaffer fyd) unb toilb, toie ber fnectyt ba« pferb polbert
Ijet im ben jaum genomen, über bty geftetten (ba« bo<$ t>on toaffer alj
etoen fctyin) in ba« toaffer geloffen, ber fnab l?ma($, oerburben baib unfc
29. <13.'ftatt'23.'$f.
.5
1538. 147
W ein pferb, ba« ein !am || toiber au$. famen bty jroen atfo jemerüc^ »i. ior.
ufflb tr leben, ber Inab tft nimmermer funben toorben, ber fnecfyt umb
Jacobi ju 2eger$aim auffn tribern fant gefunben foft erfauft k.
fclection.
STOontag naety Mathie bielt man election, ben 25. februarii, toarb
frrr fymgraj ©injn^ofer ertoelt jum piföoff, mar teeret, fyet gute faifte
beueficia, mar einen itfi$en ein guj teilen auf; ber peut, einem ba$,
tan anbern ba$, beljüt unfc got ja tpol &or folgern götli$em (e$en.
w 3r$tag na<$ invoeavit, ben 12. marcii, ein frumtner, erliefet
brieftcr, $er $an$ gord&araer , man fyie$ in ben mütyf äffen, aufc frand *
fott (man fagt, er §efe fürfejli($ tfyan) toarff fiefy in ein brunn, Ijet nur
ein Ijemmet an, man grub in auffd fefb, ma$ ein elenber casus, ber
ptföoff narabd gut :c.
« Hein erfrorn.
2Ritoo($n unb pfinjtag in ber marternden , toa$ ber 17. unb
18. apriiis, n>a$ ber tt>ein tt>ol Verfemen, famen bty 2 tag reiff, loa«
ijerforn loa*, att$, perg unb tat, erfrorn. fcfyub fcon neuen bingen ml
»ein, fear gut, galt fcitt.
lo Jtin;er.
greitag naety Erasmi, ben 7. junii. Ijat Ijie einen mtnjer, fo falfctye
wfinj gemalt Ijet, n>a$ fonft ein golbtfcfymibt, jum feur toerurtailt, au§
genaben bor ben fopff abgehauen unb »erbrent, tljet maifter ßbriftoff
bon Straubing :c. tyet im bty ftempff ( felbft gemalt , ju ^itäftaäf &orm
* malt1 geffeffen.
$dbH grbtnAt.
3n bifem f ommer Ijat fic$ ber ftubenfyerr ju 2lug$purg geljendt 2,
tow Ijie ju fant $atymeran ber con&entfnedjt, bann ju Iraubling 3 ein
1- 'ie^l1terlid), ftatl lj«merlidfr* ff. 8. '»er — leben', fpäteter 3ufafc. 15. 3u '2B. e.' bie föwatj.
tftyriebene Semertuna: 'wie fernen fo. 86*. 27. % «.' fpäter erganjt. 2S. 4item* fpater bei^f«
t*fit. 'bann' fpäter beigefügt.
1. Oben>ie<$ta$ n3. b. DtegenSburg. @eföte<$ter in Augsburg @. 154 ff.);
2- $a§ gegen (Snbe biefed Sabre« aber bom ©elbftmorbe eine« ber beiben
Ju ÖefeDfcfaft ber $errenftubc ju Äug«« fonfl ©tubenmeifier genannten unb in
tag bura) aufnähme neuer ©efdjtedjter ber föegel au« bem föatbe gewägten $or*
fltoitat »urbe, unb im folgenben ber ftänbe rattt anberdtuo ni$tf berlauten.
*«tl? na^ ^artnSd igem Siberjianbe bie 3. Ober* unb fttebertraubling fö. b.
Äfjung gemtffer $erfonen bur^fe^re, Äegcn«burg.
jP befannt (Letten <$>t\6). ber abclid^n
10*
148 £eon$art SBibmann« (S^ronit.
reifer p aur, ift barumb gefc^ri&cn, ba* bty nahmen fe$en, toa$ für
iemer(i$e jeü ift getoefen. man faget nocty mer, ba$ i$ nit getoiß um
»i. los. ]| £)iß iar$ im früetfng Ijaben fid^ fatferlicty majeftät unb SJraizj
berainigt, toie (ang bcr granjoä galten toirbt, unb ein oerpünbtnui
faifer, pabft, ftranjoä, gerbinanb, SScncbig, tote fo galten werben?
aud) im bruef auggangen.
Mcfan im ttjnmb.
Sin meiner im tfyumb (toaiß ntt, quo spiritu duetus) unoerbac£
tote er faget, etlicher jünfft (fo ir firfcen noc$ ijeten, ber ntt bit tourbei
bty tyityen fliegen, fo im tijumb ftunben, na$ ber metten am fantbätc
xec. i4. naefy Lucie ^eraitg für bty tljür fyerabgefejt. fo man e* am morgen fac
Ijttff got, toot unrecht ^eten btj Pfaffen (fo nidfo barumb loeften) getyai
einem Ijiett fant ^eter freimardt, ein anber faget, bty pfaffen toeren att
ein ftunb tutterifety toorben, ein anber faget, toeif ba$ oon ben pfaffc
toer gefetyeljen, fo toolten jty bty göjen, toie fiß nenneten, aud) a(ß $eram
reiffen, tafln, altär unb anber« jc, toa$ ber pßfl, toie er atoeg unenlt«
ift, fer fpijig, ban fty toern ben pfaffen gern im ijar k., ban e$ iftfat
rue bei inen :c. tourben bfy 3 mefner unber ba$ §au$ gelegt , bty }to€
unfertig febig gelaffen, ben britten, fo e$ getfyan l?et, auß groffetn ffa
pit in« narrenfyeußten gelegt, unb fo man fty ausließ, ftraffet ftj erft ei
capitl, bem britten gab man gar urfab, Farn auß tapffern fürpitt alt et
afterlebt man faum toiber jttm binft, barumb feljen nur bty pfaffen to><
auff, e$ toirt ty faum fyefffen, toie üWoffe jub faget : 'f o toir iuben nimm*
ju 9iegen«purg fein, fo iß an euety Pfaffen', er ift ein toarer pr<#
hierin getoefen.
Shriberid) pljaljgraff :c. ift biß jar$ in Hispaniam fambt feinen jj«
maltet, btj faifer ftarl fc$toeftertoc$ter unb fünigS oon lenmareft, e$ »c
ba$ gef$raty, er fefy ob 3matyunberttaufent gutben fctyufbig1, fc( t
tanbtfctyafft bejalen , toolt fiß nit tfyun, ben ber fürft faget inen ju, t
religion jur enbern. toie e$ toeiter ging , finbeft am 1 539 im nägf«
jar fo. 110.
»f. 109. || 1539.
Anno domini taufenb finffljunbert neununbbreiffig jar toa$ t
gufben jall 1, btj 70 tag fontag am tiecfytmeßtag, oftertag ben 6. aprilis
pfutgftag ben 25. maii.
26. '&. p. :c.' rrt$ 30. St. 4jiu* fp. 4§u\ 41539* fpätrc beigefügt; juerft b'\t% ti : 'am... Hat'.
I . $fal)graf griebrii ift in ber Ztytt ^^anten abgerei^» um (eint äaifer $il
mit feiner ©ema^lin 2)orotyea, ber Xcä)* au« grefeer &$utbennoty \u ftnben (Hol
ter Äönta, (J^rifttan« II. am 9. ^ept. Thomae Leodii Annales de vit» Frideri
1538 »on iReumarft über granfreu$ na^ com. pal. p. 218 s.].
1538. 1539. 149
jar Ijat am ofteraioenb fc$ir ben ganzen tag geföneit, ber
cftertag feer fa(t, bty ganjen feirtag fatt unb unluftig.
Am ofteratoenb ein aty umb ein fallet, man frift fty bty faften alle
auff, man fyet benneft groffen mangl, ba$ man fty nit betonten tunbt.
5 Jtnrung im bottlanb.
(£$ toa* big }ar$ ein gtoatttge teurung im 33oitlanb ju 3toi<!a unb
toeiter hinein, unfer föaff forn galt ju Sger, jum $off gern 20 fl., ju
3^icta, bafelbft hinein, mer ban 20. ba tyolet bon Rinnen traib :c, ba
füret man tpaij unb forn am toaffcr Ijeer, ba« tye ein tag 6 fctyeff an ber
" (enb ftunben, ba folt einer »unter gefeljen Ijaben, bon to&gen unb ferren,
bty auffluben unb toegffürten :c. id^ $ab bty meffer gefragt , btj mir
gefügt ljaben, ba« bon mitfaften an pife auff Jacobi feinb 68 fd&iff mit
tooij unb forn fein Ijie anlernen, atleä berfaufft toorben, ein fcfyaff über
5 fl. »er Ijie nit serfaufft toorben , aber too ber Überfluß auffm toaffer
umtljer »er Jörnen, fo §et e$ bem »ecffürn nacty gern 10 fl. unb mer
gölten, geb unfc got unfer teglicty brot, amen.
Haft Jar.
6$ roa* ein feer naffer maii, erjaigeten fy all frücfyt baft rooll, unb
toat toenig. e$ ma$ ein groffe gufc im maien, trencfet fyart roißmat unb
* anberd.
J)er$09 Jörg ju Sagten.
5)er ctyriftlicty fürft &on ©agffen ift palb nac$ oftern an teibSerben
Störten, fyet einen brubern, Ijirfeog $ainricfy, ber Ijet 2 fön, bty namen
M (anb ein, ba fejet ber cfyurfürft &on ftunb an ba« neu euangelion
15 (toie ty e$ nennen) ein im ganjen lanb.
J)er c$riftlo$ tanbgraff ju Reffen (ber pitlictyer £$euba$ Ijiejj, acten
ötn 5.*, ban lanbgraff) l)et auc$ gern burcty unru ober auffrur gern fein
ffternbarbon gerupfft, ed n>e(t im nit geraten tüte mit ben pifcfyöfen,
taiber löblich fürft einen unglaublichen fcfyaj unb getraib je, ob 20 müion
30 Solbd an alle filber* unb golbjelten, ber er bil $et, berlaffen.
|| parsperger. 91. \w.
Sorg bon <ßar$perg$u ßuppurgf2, gar ein ebangelifäer gnabljainj,
*e* bill leuten toiber got, er unb re$t unpilli<$ , fonber ben geiftli$en,
1- Statt 'feat' fpätci 'fcafe'. 8. fcüt 'ta botet' [pätae %en*erung: l&p boletcn'. 9. 'man' nadbge»
tw§m. 29. Statt *btn' juctfl '&«'.
1. fcfcoba« — Actos apostolorum @tammenbuc$2,208); ^artbcrgu. 2ufr
c* 5. 36. bürg n». &. ^cgcnöburg.
2. ®eflorbcn 1542 ($unb ©a^r.
150 Scon&art Sibmann'3 <5&ronif.
loa« in nur (atb loa« :c. er natn ein ©tauffertn, toa« ttliäf jar ein eteftet*
frau ju Dberminfter geioefen J, barju im ber ©tauffer 600 fl. oerfptoc^en
ijet jum ijeiratgut, bty nunn ftarb, Ijet fain finbt, ba toarb tyerr §ann«
9hiprec$t ©tauffer, ber nunnen bruber2, unb $ar«perger, fein fetytoager,
unain« mittananber (billeictyt be« Ijeiratguj Ijalb) . ©tauffer jo<$ bon ^Jerej*
Raufen auß, fttffen bfy grünbt jtt ßuppurg jufamen, oerirreten fty im gaibt.
©a Ijielt Ijer §ann« {Ruprecht ©tauffer mittooetyn am aufferatoenb,
ben 14. maii, oen $ere$aufen auß ein Hain gaib, beforget fty m$$, Ijet
3 pferb, toenig feut. ba fdjidet 39rg bon $ar«perg ton Suppurgf 7
pferb, tool angetijan, unb etlic$ ju fu« Ijtnauß, ließ ben ©tauffer hinein
gein Suppurg füren , roarb ©tauffer burety ein föendl geftoc&en. fo er
gein ßuppurg fam, loa« bem ^«perger bty toeil lenger ban bem ©tauffer.
Da pot bon ftunb an fyer ©ern^arb ©tauffer ju ^erejfyaufen s auff,
toolt feinen bettern fyolen, l)iet n>arltc^ fain fte<fen an ßuppurg fteen laffen.
fo ba« ^$ar«perger erfac$, ließ er ben ©tauffer berftrid reiten, unb »o
er felb« nit ju §em ©ern^arb feinen bettern inß felb entgegen »er ge*
riten, l)et er tyanb angelegt :c.
Darnach in pftngftfeirtagen, ben 27. maii, toolt ^«perger gein
3l6ac$ inß toilpab faren, Ijet weife4 unb tinb bei im auffm fragen, ba Ijet
fic$ $er Söernljarb barju getieft, fetylug unb fing in unb füret in, fein
toeib unb finb unb 4 raifige pferb gein <ßere$aufen in ein toirfcljau« mit
bifen toorten : 'tyerftbu«, ^attperger, loen bu bein toeib unb finb nit
btt) bir tyeft, fo foll t>ir nietyj Ijelffen, bu mieffeft bon meinen ijenben er*
flogen toerben , aber td) fcfyon bein« toeib«\ alfo lag er über naetyt ju
«ißerejljaufen, muft ben toirt jalen unb $an« SRuprecfyt mit munbt unb
ijanb lebig jelen. ba« gefcfyacty , er $artyerger auff ein alte urptyeb lebig
rett mit bifen toorten; 'nun, 3Brg ^ar«perger, faefy« an gegen ben
©tauffer, toie e« bic$ gtuft, mit fetylaljen, fa^en, pranbt jc, toie e« bir
eben ift, fol bir nicfyj getoirbt fein, aber toarbt auc$ bon unß toiber, toa«
9i. ho. miß gefegen ift'. || alfo fraß ba« euangelion an ananber, ein toolff ben
anber, ber roft unb brifuß, e« toaß $ain$ unb Äunj unb nit ein pißlen mer.
^irjog frtbcrtd), pljaijgraf u. (supra fo. 108).
So er toolt ju faiferlic^er majeftät ji^en, begeret b^ lanbtfc^afft
eine« abfe^ib« , be« toolt er fic^ allein auffert^alb feine« brubern, be«
18. '17.' jtatt »27.* ^f. 27. »Kti1 fp8t« in 4titt', tann in 'reit* gtauNit. 31. 9Icbcn km«' fpiict
gtföritben: 'ptffcr*.
1. 2. eibonia, »ermaßt 1525, unb &. 124 2fom. 2).
^and Rupert toareu äinber be9 $icrcnt?. 4. 3Rargaretl?a *on Sciblftng ($nnb
mu« ($unb a. a. O. @. 308). a. a. O. @. 208 1.
3. 93crn(jarbin ber jüngere (f. oben
\
1539. 151
bnrfurjieti , nit niedrigen, lieg in fagen, \tf fotten ir begern in ein
(grifft fteücn unb gein §eibfoerg fctyicfen, f o toolt et in atg oon bannen
ein genebige anttourt Riefen je. fo palb er nur ben rüden aufc bem lanb
feret, für ämberg unb 8am jue, erwarteten ber antourt gar nid^j, lere*
i ttn ade fa$ umb ire$ gefallend mit fingen, tefen, prebtgen, ceremonien,
laitot, cemuntriern baiber geftalt :c, mie ban alle bing miffen i$ umb*
gefert fein.
3n bem fam ein fctyrifftltctyer abfctytb auff ire fuptication bon £aibf*
**rg «tfc, bty mir toarlicty unoerfert bon einem guten frünbt für neue
i« jeitong }uegef$i(ft ift toorben, alfo (autenb :
Der burctyteuctytigen fürften, baiber meiner genebigiften unb gene*
bigen Ferren ptyaljgraoen Subtoig, c^urfürften, unb $erfcog griberi^en
in $airn gebrütet ic. tyaben irer $urfürft(i$en unb fürfttietyen genaben
t* rabettfanen bon fteten unbertenig anbringen unb biten f o bif baä pre*
bigen be* »ort gotteä unb bie entyljaljung be$ ^eiligen facraments in
baiberla^ geftalt betreffenb gnebigfiefc gehört unb fofa^e erinnerung unb
pit mit gnebigem gemiet wmereft. fcieiüetl in irer $ur« unb fürftttdfcn
gnaben atö $riftli$e d)ur< unb färften bty eere gotte* , anö) irer gnaben
* mtertyanen feligfait unb toolf art ju fürbem uff« IjBgft begirig unb ge»
uaigt fo ift iren $ur* unb fürftlictyen gnaben nit juuriber, ba$ bei inen
fcitT$ orbentic^e , fromme , $rift(i$e prebicanten ba$ toort gotteä bem
evangelio unb bibtiföer gfärifft gemefc lauter, rain unb ungefelfd^t mit
uubertaffen fämätye* unb f$etttoort auefy anbern allen, fo ju ainiger
Ä wffrur eutpörung ober nnbertoitten bienftlictye , bem bolcf fürtragen unb
(Wtebigt »erbe, ba$ burety auffftettung fotd^er prebicanten || niemanb an »i. uo\
feinen regaüea unb (e^enfd^afften auc$ gerec^titaiten ettoaä abbrueb ober
nafyail entftee.
So oiü aber berürt be* facramentä baiberfaty geftalt, tritt bem«
M fetten irer $ur< unb f ürfttictyen gnaben fürftentyumb* gemäht enberung
fÜTjenemen in irer gnaben matten nod) jetoeiln nit juefteen , barumb
au$ it <^ur* unb fürftlicfye gnaben fötc$$ nit erlauben noety berieten,
*°$ jt$ terfeljen toötten, ein tyeber ft hierin galten bermaffen , ba* er
to^ ieinem getoiffen naety gegen got unb ber oberfait ju beranttourten .
!: «i. lin \: fpäter Mncn f." 2. €t. *UT fp. lin«T. 4. «t. 'für» fp. 'furtiT. 33. 'foä' fofPTt
. 1. SBitrmann@ef<$. ber Deformation 1538. 3m 3. 1539 mußten auf ©efebt
[J w Cbcrpfalj @. 9 rannte offenbar ber Regierung bie ^ra'bicanten toieber
™M ^rijtpiJd, fefcte ed aber in'« 3afcr abgerafft »erben (cbenba ©.12).
152 Ceottfcart SBibmann*« <5&ronif.
fo follen aucfy bi> mefe unb ceremonien ber firmen loie pifftere c$rift(i($
unb erioerlicty gehalten »erben.
Difer abfe^ib loenig, tDic bau menigfliety ju ämberg gefeiten unb ge<
IjBrt fyat, barbon oill ju fc$reiben »er, niefo, gar nit gegriffen.
3tem ju 2bnberg tyeten fo brei prebicanten auffgeftelt, bty muften
fty umb Michaelis fyinioegftljun , ba ftunb e« übt ju Slmberg, tote e« ein
eub to'xxt nemen, ift mol ju merefn an (einen ort, infra fo. . . .*
ÄdjinMtr, tl)u4fd}fm.
SBarb am eepruety betreten, legt man in inß narrenljeu&len mit 3
toeibew, ben loeibern oerput mau bty (tat, in naety pürgerlic^er ftraff
loiber lebig laffen, er fol fi<$ pafe galten, ban er pijföeer getljan Ijet, tan
e« loa« gar ein lounberlicty, uugetyorfam, Ijabernter gfel :c, ba« er eine«,
rat gelobt Ijet, toie bty ftraff gefd^ac^ pfinjtag ben 22. maii. montag ii
pfingftfeirtagen, ben 26. maii, tyib er einem Bürger, 3obft glafer, fci
redjt (au(t ab, fam in be« pifcfyoff« Ijoff, ba (am ein raty, loolt in mLt
ern(t Ijerau« Ijaben, loa« unluftj genug barob oerljanben, e« loolj te-^* :
^>ifd^cff nit tljan, (aget, er »er ber freiuug nur ein fnec$t, fa geljor^ö
faiferlictyer maieftat unb gemainer (tat ju xc, ba toarb er mit einem fo^Ä*
djen ern(t oertadjt, ba« i<$ nie gefeljen tyab, pi§ auff (reitag ben 6. junL^i,
st. in. ritt ein junger || fürft oon SDiecfeliourg ein, tag in be« pifctyoff« Ijoff n,
ber erpat in mit (unber gro((en müe, ba« er be« leben« gefrift loa«, ab^zr J
er mu(t fic$ in bie ftraff geben, ba« gefetyaety, alfo namen in bty ftatfnec^f
oor bem tyor unb füreten in unber ba« fym«, lag er pi§ auff fc^«n
16. junii, liefe man in lebig, er muft fiety mit bem glafer oertragen u«"ifc
bejalen 48 fl., fo gemainer ftat nur auff bfy loacfyt tag unb nac$t gan^^n
toar. man Ijet im toartiety ben fopff abgefyaueu, unb toer fc$ioerli$ be*-*' l
oonctyomen , man Rietet lool fo mit groffem ernftlictyen bleifc tag unb nfr*^
oor allen tljüro unb fenftern :c, tyinben unb fomen oor bem §off ^tt
allen orten.
Äagferltdjer mafeflat gtmaljfl, fran (Jlijabtt,
ein geborne funigin aufe Portugal, ift in Hispania mit einen finfc &*''
ftorben, ber tyat man tyie brei tag naetyananber alle tag umb 12 ur leH^**
^rftoibcii* bie ftantbemc rtung : 'txn 2. maii 3 geßorben'.
1. IHri*, ber am 22. Styril 1527 toerfttSt 3ngolftabt (2if<$ in bm 3*5£
geborne ©ofcn bc« in toortiegenbem Safcre bücfcern be« ©ereine« für mttltnbvtffifj?]
wieber fat&olifäcn $crjoge« 3Hbre$t t>on
9Reflenburg'<$fifrr(m>, (ebte 1540—52 ju
feiner Suftbitbung am 2Rünc$encr $ofe 8. 200] .
unb befugte t)on bevt 1541—4 bie Uni«
@<f*i*te unb «lteTt&um«funbe 18, &\
2/3)en 1. 3Rai (»ebr ©eneal^^(C
fi
1539.' 153
ton ein ftonb in allen firmen geteut, u>a« pftnjtag, freitag, famb«tag,
bcr 19., 20., 21. tagjunii.
& ift jtmfctyen ljunb unb faj mer freinbtfc$afft ban jtmfd&en ben
tfaffenunb bürgern, fi bedagen (tuen fi fonft nidjj miffen), fi lünben
s &cr ben Pfaffen in irer [tat in nichtig fain orbnung machen, bty pteib,
gefcen fcen pf äffen bty fdjuib.
&amb*tag ben anfccnt augutti
Mein ratl> ire ratypoten ju bem pifdjoff, tljumb, attncapeüen , 2 fcem
inbern raty unb ftatfetyreiber, ba anjaigt, ftie ein ratlj ein erbnung int
10 ffeiföfauff fpb fürgenomen , be«fetben einer itlictyen oberfait einen jett
Reiben juegeftett, ba Don ben geiftßcfyen eruftüc^en barob je fein, bamit
ty geifiiic^en ben fleiföfauff alfo galten unb nit anberft, ban e« fety in
*er gemain bty fag, bty Pfaffen nemen« toie man in« nur geb, bamit fo
to* peft bar&en bringen, be« ban ein groffe befd&mer ber gmain fei.
©eilen nit gebenden, ba« ber meertail ber Pfaffen gern motten, ba«
bfuab fleifd^ 5 fallet gült unb no<$ weniger, ben ber meerer tat! Den
inen »er fein and) nottürfftig, e« miü aber nit fein.
|| Dty geiftfietyen oberfaiten jaigten« ben iren an unb geputen jum »i. ui'.
haften atfo, ba« fleifö nit työtyer je fauffen, unb mer ba molt, ber moc$t
* ben jet( be« fleiföfaj abtreiben.
Sttjjetll.
Da« peft ungertfö rinbfleifö nit Ijityer ban ein $t umb 5 m.
Dty fenbifön ogffen auff ben faj umb 4 m.
Da« tuefleifd^ umb 3 m.
* Da« fetteren burc$aufj nit $5§er tan umb 4 m.
Sin Jjerjgfreb unjertaitt umb 6 m.
(Sin frö§ umb 6 tt>.
Sin paar brifc ba« peft umb 5 m., ein fd)(ed)j umb 4 m.
Sin fatt«fopff mit ben 4 f äffen umb 10m.
Sin cgffenmagen umb 6 m.
Sin tamb«föpff( mit ben 4 füllen umb 5 m.
Den faftran umb 4 m. buretyauß.
Sin fd&affrepff umb 1 er.
Dty jungen iembten, fo feigfing fein, unb fijfleifcfy ba« €1 umb 5 to.
* ©en man rec$t bar&on fott fagen, fo ma« einer Ijie, be« rat§« unb
fatyraff :c. unb mer, fc$ir factotum, ein jarfc nürnberger febeten, Ijieß
*• 3u 'janli' fpatercr 3ufa|: 4nfra fo. 126'. 24. 'utnb' wicberfrcU.
154 ?eonfyart Sibmaxm'3 (J&rcnif.
Start ©artner, ber Ijet ber nürnbergerifön fölecfpifjlen getoont, aber fo
fömedten im fyte t>itl paß ban ju Nürnberg, bem lag e* fo ijaxt ba* unb
anber* an, mo er u>eft , ba* ein falb ju teurer seit erft in bty raejf fam,
fo muren bty f bergen ba: 'gib mir, bem tyerrn tyanfcgra&en, ba* fyilb
falb k.\ ba* man fonft 6 ober 10 Ijeufer $et bon gefpetft, mnft im
allam gegeben »erben unb nur umb 4 m. ba£ tljetn bty mejfer nit gern,
ba fam bife orbnung :c, noc$ muß bet pfaff alfc tljun.
9t. ii2. II Äaffr mn*.
Dijj iar ma* ein fecr nag Jar unb fonber ein naffe erenb, toie fernen
im 1515. am 32. blat, ba* bty toaffer mecbtig in augusto grofj, aud?
im feptember grofc gufc Ijet. e* luff feer aujj, t$et groffen fäoben.
3u äugfyurg toa* im feptember ein ungemiter, ba* fo mainten
(bty erleuchten Triften) , e* mer ber iüngftag bertyanben, ein »otfenpru$
übergangen, bty (eut it Dill in pettn ertrencft, toa* naljenb bei bem &t$
gefeffen ift.
3u ©aljburg jum $e(len 1 an falj, Ijolj unb pfanen ob 3000 fL
fctyaben tljan.
3tem ju $affa in ben fatjgmelben bill falj ertrencft, e* ma* Ijie
leibenblicfy, toa* ben im felb tljet :c.
@* maß bty fag, e* Ijet ben lürden (fo ficfy aber auff Ungern gerüft)
Ijet tyart trencf, ba* er muft ungefctyafft abjiljen.
Spttlmaiflfr.
Da* fpitall2 roolt nur oerberben jc, bty geiftli<$en, nrie fi ban fein,
motten Ferren fein, bty föettlic^en be*gtei<$en , fyet ein junger pfaff 2 ja:
fpitlmaiftrirt, ba* er famb*tag fant Saurenjen tag 3 auff ein ftunb mufi
abftecn unb fejet ein tljumbljereu Ijerr $anfen $ar*perger unb ein purger,
n>a* ein mejfer, $e(mair, ba* ij jroen fpittataifter roarenb, &or ©oll
man pet einen oerberben.
€ins raMj potbfdja|ft.
3n ber roodjen i?or Bartholomei Ijaben aber ein ratty ire gefanbten
jum piföoff getieft unb begert, ba* er mit f onbern fcleij? unb ernftlUtyen
einjel^e, bamit bty geiftlic^en tain mein einlegen, ban toa* ju ben pf rünben,
11. 'bet* na$gctragtn. 12. fetatt 'mainten' luerß 'maifttn'. 19. 6tatt 'ben' fpätci 'benuT. 22. 3»
^pitlmatftcr' bic 6cttcnb<nucfung : 4$err ©olfjoana fBibman ton üRüntrridjina/*. 31. 'cmft.
lidjtm* fi. cernftlid>tn' $f. 32. 6tatt c<infe^c' juerft 'cmfe^en'.
1. $aarin. 3. fiaurentiu« — Slug. 10 — fiel auf
2. 2>a« Äat^annenfpital am 9lcrt* einen Sonntag.
enbe ber fieinemen ^örücfc. 4. SUäntrac^ing {5. to. 9?egenebnrg.
1539. 155
fo in ber ringfmaur (igen, gehört :c. , mit Ijoljem anjiljen. ber ptfc^eff
f$tug an, an allen firmen an, berput über bty ftraff, fo im vertrag ftuub,
aelt er einen Übertreter an leib unb gut ftraffen , tyboety fo meetyt ein it*
liier geiftltyer laut be$ vertrag* n>ein unb pir einlegen, toie ber Vertrag
i ban in fu$ $ielt, ba$ ift, e$ mag einer über unb ju feinem tif$ mein unb
pre einlegen, fo biß er bebarff, ba$ er« nur bem famerer anfag unb Ijiet
fu$ bei leib unb f<$end nit.
|| Stajntyofer. 91. nr.
Sontag ben testen augusti ift fyerr ^angraj ©injn^ofer üon Xeublij
i« mit grojfem pomp unb bracht burc$ boctor 3eronimu$ SDieiting , ^tfc^off
ja fiiem&fe :c, jum piföoff gen>etd^t toorben. e$ tourben etlicher geift*
lieber unfc treltlictyer cfyur* unb fürften potfe^affn Ijie jc.
Stenr.
S5arnac£ am mitttfoetyn ben 10. septembris Ijet er ein conöocacion
i* hxtifi pistumb :c. leget fein erfte fteur au, fo (teufl* fol fagen) infltfteur
genenbt toirbtt.
£an)tfd)afft jn Muntytn.
©iüjalm unb Subtmg in ©airn ic. gelten ein lanbtfctyafft, fi Ijeten
*» pau $u 3ngotftat angefangen im 1537., bty ftat ju t>erpauen, ba &er*
»billigen bty (tenbt (ja muftenä tljun), jum pau je geben fyunberttaufenb
jufcen, treten* au<$.
<& erjaiget fic$ big jar im anfang ein baft fruchtbar jar je »erben.
tiajatget fiety ein unauipreetyltetyer mein, toie auc$ fornen 1535 am
101. Hat tfyet, n>a$ e$ aber fo ein nag iar, ba$ er faum ben britteil }U
*nu}»aib, banneft feer faur, 3 emen umb 1 fl.r benneft nit überal gern
gölten, e* warb fein bill nit gut.
3tem e$ ftarb in SJairn umb SRegenSpurg oaft, fam na<$ ber Donau
Nuff unb Don 3ngolftat Ijerab, tyie nit. •
Drei? ratyerreu , 3ßi$t girfic^, üftatljeS 2lic$inger unb ßljriftoff
* ®fafngieffer, junger man brei, fturben uugefertic^ in 3 monaten naefy*
ananber.
tfitffcig
fa biß jar in irer ftabt unb (anben ein merdlidje teurung gehabt, unfer
fWf »aij 30 bucaten gölten, barumb fty fctyir allen teutfctyeu fürften
* *** getraib färiben, ober fa fünbten ire laut bor bem bürden nit er*
1 toi \xot\tt 'an' fp. «naefüdt. 3. cein«T\ fp. 'riitftn' jt. kctmiT $f. 15. 16. »fo — »irttf fp.
™y\Hi Ib. 'f. fr.' 1>. «mgttüat. 25. güi 'emen* fp. 'cm«'. 29. 4D. t.' retfr. 'SWat^t«1 nadj«
156 Scon&art Sibmann'd (S^ronit.
Ratten, fyeten ben fürften *>on ©airn umb 3maüjunberttaufenb f$ag
inen jupaffirn je laffen gefd&riben, e« $ub fic$ barauff bei unf* toiber ei
teurung an.
Umb Martini galt ba* forn fünfftljatben fl., ber n>aij 5, tyabern 5 «
»i. U3. y IDUcrtaufftr.
^ßfinjtag fant 8in$arj tag, ben 6. novembris, ift man Ijie unb*
ty genfcpaber ber toibertauff Jörnen, Ijat ito . . . gefangen, $anfen Umt
lauff, ein fctyuctymac$er, Oabriel, ein puetypinbet, gefangen, fein gelege
piß auff mitooety am tag Katherine.
9t. SBilb, föuftet, aufcgefütt, mibet herein, burc$ groffe f>it herein
Jörnen, auffm IjauG offenließ reüoeirt xc.
$aubnfctymib, ein feer reifer gfel, auggefürt, mit toeib nnb fin
batbon, ein mauret mit toeib nnb finbt bat&on.
(Starbt gebet, ein f etyneibet, ein reifer f etyneibet, »ad ob 1 OOO fl
teii$, fteitag ben 28. decembris * au jjgefütt, SRoll, fetyneiber, nit geftati
ben nnb re&ecirt.
3ßi$l gugäbruner, fetyreiner, beägleictyen.
SBaltljafar Slllemelt, fetyreiner, au&gefürt, mit toeib unb finb ban><^
jogen.
Unb ir bill mer, toaä mit in geljanblt, üofgt Ijernacty.
Bambstag Un 4. novembris
ift ein u>eib mit biebfta( betteten morben, bifen tag auff ben pranget g<
ftelt, man l>at it bty orn motten abf<$neiben, mürben ir &or ju $)ac$a2 b^
2Jtünc$en abgefd&niten morben, ba molt man ty burc$ bty ftitn unb parte
prennen, maß au$ &or ju Dactya gefd&eljen auff ein matt, ba ftti$ mem
fo gleich bifen fambätag mit tutten aufc :c, wie mänigttu$ ben fa^e.
3ngol(Jal.
3Kittoocfyn ben 19. novembris ift ein gung menfc$ bei 18 jare*
ein fetyloffergfett, Den ©atjburg pütbtig, genant Sßolffgang . . . , fc 4
Uld) geftofen unb einmal 200 fl., einmal 50 fl. gelt, 5 etten leinbat, 7 f
aier,mit bietric$en auffgetfjan, $et er bty bietriety bei Nürnberg unfct*
ein marterfeul eingraben, geljeneft morben.
£>erfcog ßubmig Don ©airn :c. unb ein tyerfcog bon ©rauf<$n>*
5. »ii '©i&cttduffct' Vit fdjroarjgcfaritbciu Scmctfung: 'fornen im 1537. am 105. Maf. 13. (m. *■
— b.' fyäteett 3ufafc' 14. 15. %roai — iei<$' fpätrur 3ufafc. 28. $ür 'gung' fpdtei 'jun$\ ^
31. 'einmal 200 — ai«' na$gttragen. 33. *$. — jc.' rotfra,ef<$tieben.
1. 2>er 28. 3)ecem&er fiel auf einen Sonntag. 2. 2)ac^au.
J539. 157
fein #e ben 15. novembris jefamenc^omen, bct bon S3raufc$»ig ben
17. am »affer jum füntg gerbinanb, l?erfeog 8ub»ig fein »eg »ibet
$atm geriten,
|| JHfdjOff IC. 91. 113'
i Sam&ätag ben 29. novembris tyat ber pifd^off atle pfarrer, gfetln,
ty 3 petfmüncfy in feinen fyoff f orbern taffen, inen anjaigen bty groß ein*
\ geriffen föenttictyen, tangft bon 1 21junbert jareu berbambten »ibertauff :c. ,
^ to$ fo gleichförmig, gotteä »ortt gemefc, früntlkty ba$ botcf lernen, fotd&er
£ fqcret muffig ju geen, ba$ fi ficfy fainS »eg$ ,in iren prebigen gangfen
it iei groffer frrafjf k.
6$ ftunb &aft f unterließ mit ben »ibertauffern fyie, man I)et fctyir
}u lang gebart.
Gin ttwtt rati) l)ic k.
fatal ben anbern fontag im abbent , »a$ ber 7. decembris, ein ernft*
» li^ manbat auff all prebigftütt gefc^teft, atlba (äffen better(i$ ade unb
$t ir pfirger unb in»oner ber löblichen ftat SRegenSpurg ermanen, f>iten
»ab ernfttiefc gerieten taffen, ba$ mänigfliety ber jemertietyen, berfierifetyen,
ßngjt berbambten lejerei be$ »ibertauffä ganj mieffig unb log ftee, ntt
fofenbir, föüj, reetyt Ijaijs, no# benenfetben Ijetff, ratlj, fyauä ober fyer*
* »mg noety fürfttyub geb, in fain »eiß, »ie ba& fein ober gefcfyeljen medjt
*-, bei ber leibftraff :c, ban man »erb tag unb nadjt ein bleiffig auff*
Mm Ijaben.
dgrettur frlbtridj.
SKontag coneeptionis Marie, fcen 8. decembris, Ijat man ^ribe*
* ri$ Schreiner, in bty 2000 fi. reid), umb beSperjeit au&gefürt, ift au$
Ai mut»ittiger, Ijalftarriger täuffer :c.
3$ tyabä gleich mieffen bleiben taffen, man Ijat ir fo bitl außge*
foafft, bei ber »eiö »ifcer einher taffen, ba$ i<$$ Ijab nit »eiter »ollen
ityeifcen, pif* man »irbt innen »erben, »a$ baraufc »erben »irbt , ban
* P fünfter in Sßeftyljatn ife gleich im anfang auety alf o juegangen , »ie
* alle« im brud ift auffangen.
|| In summa, ir »urben fo bill Ijie, ba$ iro bitl »egltuffen, ee»i- i«.
■« l> forfceret.
U)a([crgn&.
35 (Et »a$ ein naffer fummer, ein naffer, pöfer tyerbft, ba$ ber p au ju
feit fifcd g^aut »arb. e$ »ad autty ein unfteter naffer »inter, tye in einer
5- 'äfOn' fiatt 'affOn' $f. 15. Statt «allta* jiifTJl 'aüa'.
158 Seon&art Stbmann'0 Ctyronit.
ftanb breiertaty toetter, »arm, unfoftig, t>tü rengd, ba$ in toetna
tagen ein grofj »affer toa$, ba$ in et(i$ tagen tain mütrab funbi
geen, ba$ gleich ein Kam an (rot toa§.
ttarm.
3tem toarm meinad&tfeirtag, ungefimbt :c, gteidfc f#ir toie
1521 fo. 41, ba$ tool ju tounbern ift ber jeit.
Stern aller getraib fctytug auff, e$ galt ber toaij jun roeina$tei
fam finff falben , Ijabew unb gerften au<$ fo mtl. toen ein xvxw
toer gtoeft, fo n>er e$ nod) r>\ü teurer toorben.
Donner.
üWontag beu 29. decembris jroifdjen 11 unb 12 ber Mai
fam ein ungeftimb toinbt, ptijet, ftainbtet :c. , tljet ein jimbüc^en b
fdjtag, ber im ein fyaiffen fummer tool toer Eingängen, toa$ erfcty
bifer jeit, ban e$ toa$ bon meremtait be$ boWte gehört unb gefe^en trj
Anno domini taufenb finfffyunbert bierfcig [ax loa« ein fä
foutagbuctyftab b unb c, bty gutben jalt 2, sep.tuagesima fontaj
versionis s. Pauli, ben 25. januarii, pasca 28. aprilis !, pf
ben 16. maii. ber a(me$tig, enrig got toett unfc ein genebig«, fei
f$iden, amen.
Difc jar$, au<$ bor aubre jar etliche ijer Ijat ein oaft berüm
getert man, Slntljoni <ßretuc$$, boctor unb (tatarjt ju f<fyoebifc$en
in feinen ataanacty gefejt atfo : 'a(ß man ja(t nac$ ber geburbt
3efu, unferä ertöferS 1540, aber bon ber fööpffung ber toett 673
Ijab id) barumb hierein bersaicfynet, ba$ ber, fo e$ nit gelefen ffti
etlicty jeit au$ »ift, toiebit bom anfang ber toett tyeer geregnet
©o untoerb toa$ bty meß bei etlichen £eutf$en, ba$ man c
mitrooc^n ben 21. januarii, Ijat Ijie am mitctymarcft3 einm an {\
21. «Ra* 4ber* fpätet no<fc eingefügt 'freer*. 25. £t. lten' fp. 'fcentn'. 6t. «W fp. 'fabm*
'wifl* fp. 'reiften'. 4pil* fpäter etgänjt. *&eer' fpäter eingefügt.
1. 2RSrj! pnbet fU$ ;ni($t« in 3o$. $cro
2. 2)o<$tt>o^ jener Hnton $rcto$6 1541 begonnener (Jfcronica btefe
ton SMnfcfooityt, 2)octor ber SWcbicin, (fyj. öon ©<$3n$M& 1855).
ber im 3. 1515 na# föegen«burg gejoaen 3. ©ei ber ©t. 3obann$firt$<
toar (©emeiner 4, 265 «nm. 521) . Eon be« ©tf($of«W** (fteumann) .
einem ©tabtarjte btefe« Ramend ju $att
1539. 1540. 159
firatofenfirer; offenließ betj 21 mejjgtoenber, bo$ nur bty fafß, oaft föft*
lief) *on gulben ftüden, fammat unb bamaftft mit guten freujen, ber fo
fo faiB $et, glautoürbig Brteff unb figiü bon ber ftat ©tugtgart, ba« er«
» bafeftft reblu$ taufft unb bejatt $et. too ift bty ftraff. tote SKabubacfc
jwbaäfy begegnet, ber bty gefeg au§ bem templ ©atomoni« nam tc, ber
nur ein ftgur »a«, toie er 7 jar muft unberm bieety umbgeen unb gra«
treffen *c, beftety Danielem am 3.r 4. unb tt>eiter K.
| || Mtft Juo. ^ 9i H5'.
I 3tem 9Äoffe iub, ba er Ijie toarb auggefd^afft, toie fornen am 36.
«•Halftet, toa« ber Pfaffen probet, faget: 'nun toolan ir Pfaffen, Ijabt
auf barju geraten, ba« man un« arm juben tjat auggefctyafft :c. , ir f oft
aber got gebeten Ijaben, ba« toir binnen toeren bliben, bty oon SRegen«*
fßrg^aben fain feir, fo muffen feit Ijaben, bamit fty unfije gefdjefft ic,
unb fo fo un« juben nimmer Ijaben, fo toirbt e« an eu<$ Pfaffen fein'.
is W fol<$er reb fein oill tapffer leut, ebt unb anter erber leut getoefen,
«4 ^ctor ^elagi, berjeit canfeter be« pifd&off«, it$ unb anber tc.
JBelcfc« jtoar toenig gefeit fyat, ban immer ein neu« na$ bem an*
bern &erfuc$t toirbt.
Umb ben 12. januarii tjaben aber ein ratl) ir potfdjafft jum ptfe^off
* gefault be« »einsenden« fyalb tc. (ift nit an, btj reiben pfaffen halten«
mit bem toeineintegen ungepürtidj jc, ba« baft toiber btj oertreg ift, aber
ty atmen muffen entgelten jc), l)aben audj baneben biß in 8 artigfl für*
tragen, unber meieren bifer einer ift: too ein geiftlidjer, toie ber fei?, burefc
f<$la<$| einen grunbjinfs fyab, toie ber I)eerc$umb ober unabtöjtficfy fefy, fo
55 (oll berfetb jin| einen itüd^en pürger, ber e« begert, umb einen jimb*
li<$en Pfenning abjelöfen geben, nidjj hierin je Ijinbern. ift für ben faifer
gemaigert toorben :c.
|| 6« loa« big jar ein feer fröttc^e fafjnadjt tyie, fo in etlichen jaren 9t. ne.
far nit getoefen ift, mau fuer in be« pifctyoff« tyoff , fant Smeran unb
*töfter, toie oon after Ijeer getoefen ift. fo toafenb tapffer mumereien ic,
tanjen unb frenjömal, oaft föftlicfc, golbt, fttber, perlen, fammat jc,
tot* nit ttyeur , aber man fietyt boety nit, ba« ber pomp toerb abgetan
wie ber fömuef oon fetten :c. ben armen gegeben toirbt, tote man mit
tan fiT$enf$mu<I febreit, man f oQ e« ben armen geben :c. , ja ba« ir
* Ratten tc.
Äbt von fant dratran.
8M Sintyart mit ber pöfen nafen , toetetyer ertoelet ift toorben im
^fö. jar, ftarb am ircfytag früe in ber martenooetyen, toa« ber 23.
Ä. fta$ ^a\t( nr fpater eingefügt 'fk&\ 22. ®tatt 'muffen' fpätet vmüffenl\
160 fcon&art Slbmann'« G&rcnif.
marci, roa$ preuent. montag in eftcrfctcrtagen, tt>a$ bcr 29. marcii,
warb abt 2lfm1 geroelet unb fontag vocem jocunditatis, bcn 2. maü,
roiber getoeiljet, albeg mit groffem gfrcg bcn geiftlictyen unb toeltlic^en k.
öitb.
©ambätag nad) quasimodogeniti , ben 10. aprilis, tt>orb cincc
aeljencft, $ann$ ... bon $p$, tyet tounberperticty biebftel begangen fauff*
man$toet$ :c, ob brtttljalbc- fl. »erbt.
üWbntag natty vocem jocunditatis in ber freujtooctyen , toa§ be^
ei. ii6'. 3. man, tt>a& ein tucfymactyer, $an$ 98. || bon (Slßnij2, gehört bem für*5 »•
fürften bon ©agffen jue, artoaitet Ijie fnappentoeijj unb tyetbemfur^
färften unb ber (tat öl&nij abgefagt, Ijet aber noety fain fctyaben getljatt —
er toarb ju rec^t geftelt, ut supra ben 3. maii, Don feiner fc^tpefter mai
unb fonft einem feiner plutfreinb unb bem richtet bon Ölffriij angeflagt
man tjib im ben fopff biß tag« ab, tyet ein groffe erparmung, ba$ ime ii
l)anb( bon feinen [frünben unb ftat Ötgnij unrecht n>a$ gefcfyeljen. »eE^-J
berjeit bty jerfpaltum im glauben fo groß roa$ , toott er ba$ facrantetu
naety langem gebrauch unber einer geftatt nit. ba fagten etlid), man §e
im$ feinS begernä unber baiber geftalt fyaimlicty geben :c.
3tem er fyet ju Öljsnij toeib unb finb, e$ holten alle tuetymaetyer &u
unb ju Straubing umb all fctyeben auff 50 jar für in pürg toorben fein,
er muft Ijinburcty.
3tem bp gefanten muften bem jüttytiger geben 17 fl. unb fonfteiu
alle fachen bemalen :c.
tituU in iianUtü.
ÜRitrooctyn nad) fontag« judica in ber faften, ben 17. marcii, ju
®entt in glanbern, fyat fatyferlicty majeftät Carolus 5tU8 9 tapffer an*
fel)enli<$ menner auff einer pünen enthaupten taffen, ber ermeft ob 40000
gulben gehabt :c, unb fonft ber ftat merfliety ftraff auffgelegt jc.
»fligion.
Sluff fontag trinitatis , ben 23. maii, fjat fatyferlicty majeftät in
ter fachen bty retigion betreff enb ein tag gein ©peier gelegt, ber aber ju
ipagenau fterbenS Ijalb gehalten roarb, aber nidfo aufcgeric^t.
25. 3u 4®. i. $.' tif glticfamiae IRanMtmtilung : (foU feinen flccn in m&rcio'.
1. ^tttenauer (Kraus Ratiebona monast. 1, 445). 2. jfrfonifc fof. to. flauen.
1540. 161
H f eltaff. 9t. tiT-
3fttf$en pfingften unb cftcrn aerbran ba$ ftettcn getborff, bem
Bipeden guge^drtg, ganj aufj \ item bty ftat ©eiben n>o( fyalbe 2. »afenb
jonft grog prunft, nrift nimanb, t>on mannen $eer e* tum.
5 €ifffcr.
Sin puctyuiber, ©abriet genant, ein täuffer, fo an fant SinJjarj
tag gefangen n>ad morben, n>ie fernen ftet am 113. Mat, tyatvrcfytag
Achacii, ben 22. junii, solenniter offenließ auff bem ratljau* rebocirt,
bornac^ b$ ftat wrpoten, u>a* ein fonber groffer fejer.
19 «rofr »«kr.
SKontag am tag Margarethe, ben 12. julii, umb betyerjeit tarn
ßn grog meter, ging na$ ber £>onau tjinab, erfcfyfog bifl »ein«, fonber*
ty ]u $a$* pifj gein ©irbt, unb mad boc^ fonft tain reng betonten,
to* c$ toot fcem bürren fommer bergteid&t ift toorben.
'* <fin anfccr tanfftr.
§an$ Umbfauff , ein fctyufter , »ad auety gefangen Leonhardi nrie
ktr anber, Ijat au$ anbeut, freitag ben 16. julii, auffm ratljauS &or
**x*n ganjen ratlj unb ob 2000 menfd&en rebocirt, barna$ bty ftat Der*
P*tm unb gein bem merfyifäen ^Jubtoeiß 4 getrau, toa$ er &or getljan fyet,
» %t er ifco britopeft.
Dürr fammer.
S3om merjen an pi% auff ben 28. julii toenig, fctyir gar nit gexengt,
to« alle«, fo auff bem felb foü roagffen, Ijart berpran, fonberftety bfy
Mb, ba$ fie$ jc^tr erhungeret, e$ u>a$ alfo Ijaifc, ba$ ba$ (ieb getraib
* Margarethe atteä in ftebln toarb. e$ Ijet lain bau, toie man faget, ba$
im bürren fommer getoeft n>ar. mie man gefetyribeu finb, fo ift berfelb
tätr fommer getoeft, fo man gejett Ijat 1473, fo ift boety, tote bürr e&
getoefen ift, an fainer frudjt unb gtoegfj Fain mangef geiüefen, atter bing
ipiug getoagffen. ba ift mü fieety* erhungert auf bem Sftorgau, ben ganjen
»iommer 1 tt fetymatj umb 5 er., toen man e$ funben Ijet.
1- *a$ cb!ar Ml 'ftef »iebct^olt. 19. 20. 'unt gein — fctiteptlf ju antonr 3eit geföruben.
1. ftad) ©rannet $ef$retbung be* 11. Anguß 1536 Beinahe bieganje@tabt in
*Ü%% tmb ber ©tabt »elbura. ®. 130 ©$utt legte, ernannt Brenner ©efcfr.bcr
o* 21. Ctytanber. ©tabt©eiben in öer&anblungen 15,58 f.
1 Steine genertbrunft in biefem 3. ©adfr, 3>©rf ntt. *. 2Bört^.
3«K»oljl aber eine fotye, toelcfce am 4. ©ub&tfe ffiböfttufc öon 3naim.
StottfronHen. XV. 11
162 2eon$art Sibmann'e (S^ronit.
». lir. || 3$ fyabi &on glautoürbigen leuten gehört, ba$ bij' felbtmeu*
tt>affer$ falben tobt in egTern gefunben fein toorben. item e* fein t?tü
foetb unb työlfcer auftmmnen, ba$ e* pillic$ unfet nac^oraen einen bütren
fommer nennen Ifinben unb mügen.
frrtittattfc ic.
^ßfinjtag frfie ben 5. augusti tarn lüntg Ferdinandus auffm toaffer
Ijeer mit 5 renfd^ifften, ftunb am fifdjmardt ab unb ging auff bet maut
l)inab in torirbt, faf auff, für bafyin , man faget unb toa* gef$e$en, ba*
er in 3 tagen gein Sien n>a$ gef axn, tarn Dorn tag fcon $agenau. e*
tt>a$ Ijirjog Submig bon fflairn bei ime :c.
Sei einer ftunb lam ber legat1 ic, für auc$ &on ftunb an $ina<$,
$et nur ben tljumb ein »enig befe^en. atfo gingen ben ganzen tag ein
f$iff nac$ bem anbem tyinacty.
Difc jar« tourben all frü$t umb einen ganjen monat ee jettig ban
anbre jar, Don ber groffen l)ij toegen.
3tem Dor fant (Smeran* tag getoaltigS lefen.
Nota.
3tem Michaelis fyat ein toeinjürl Don ftneiting2 ein jimbli$$ mötter«
(en mit jeittgen amereln auff offem marcft faiC gehabt, bfy »afenb jum
anbern mal jeitig toorben, unb %at fty nac$ ber jal, 10 umb 1 »., berfaufft.
3tem allertaty rofen $at man ben ganzen tyerbft, ja unb no$ ju
aller ^eiligen tag gefunben , ba£ bty Regien rot bor rofen toafen, f o ad
ba£ anbermat blüeten.
3tem rottyir unb fämarfeinr gefunben, bill tc, ba« alle« tounber*
perlicty in unferm lanb toa$ ju feigen,
«i. ii8. || 3tem ber fommer baft fctyen , truden unb toarm, be$ gleiten ber
tyerbft, ba$ ein Daft fdjene fornjat toa*.
2lber ba$ getraib toaö tljeur , alle« \df\x in einem f auff , am tag
©ct. ic. Galli ade« getraib bei 7 unb galt über 8 fl., item ba$ fcfymatj ein €f umb
16 ». bei ben fragnern.
$nt acta.
3tem e$ toa$ ein Überauf! guter batyrifd) mein, e$ n>a* fet? t>iü unb
galt bei 10 §. to. aufc ber poting.
4. 'u. m.' fpattm 3ufa|. 12. 'tag' fpätec etflänjt. 22. 23. 'f° — blatten' fpattr beigefügt.
1. $ct £eaat (Scrtrino ober ber Bei rone (&u$ot&4, 351)?
St. gerbinanb beglaubigte SRuntiu« 3Ro* 2. Äneiting xo. &. ©tabtamfaf.
1540. 163
Dg nra capetten.
Sontag Gereonis, u>a$ ber 10. octobris, ift bty neu capeflen ju
onfer lieben frauen fambt einem attar naety altem, langljergebractyten
tauu$ gemeint toorben.
i ©ifen f ontag Ijab ic$ fambt anbetn ein agfer ju @#ti>eti>eflmei& * mit
jerften f^offenb gefeljen, fo föeen, at§ toer e$ redete jeit barjue geioefen,
aber fo marb bem fiec$ jum futer abgefeimten, ban fty »er nit jeitig
swben.
Unb bty blümlen aflerlatj f o fetyen plüenb atö mer e$ fd^ir im falben
1« uuien getoef en , ba$ man rofn unb anber ptumen fcor ben f enftetn im
iwjfer gehabt $at, toie febit im maien gef$i$t, alle* t>aft tounberperlicty
rab tmgleublicty ju ^reiben ber jeit im jar unb unfern lanben.
3tem bty Donau toa* fo flain, ba$ fain menf<$ funbt jagen, ber fty
Hain gefeiten Ijet al§ biß ganj jar.
" Ärtndj am »a|ftr.
3tem bifen tyerbft unb tointter Ijat man Ijie ben freuten Don neuem
wib rin fünftlictyen neuen grunb auff fteden gemalt , ben ba$ roaffer
&a* feer Hain.
|| Ai^tll. 9(. 119'.
20 3tem bifen tyerbft unb tointer ffat man t>it( »egen unb farren mit
ai$el Ijeergefürt unb nac$ bem fornrna* gemeffen unb berlaufft, ein f$aff
raub 10 {$. ©., minber unb meer, ba$ bor auc$ nie gefeiten noety geljert
W toorben.
Jllll ntt) Bonner.
* ©ambStag naety Ambrosii, ben 11. decembris, toa$ am morgen
ta fcritt fontag im ab&ent, ein mec^tig groffer foinbt, barin fam ein
f«t groß bonnern, ptijen, Ijat an biß orten jimbfiety aljs bij fctyuffer ftain
3«»orffeii k. , an etlichen orten eingefölagen, atfc ju gelborff ein tljurn
Krtrcnbt2.
31 ttttrut*.
Stein ju ffiurmbä n>a$ in ber religionäfadjen ein au$f<$u$ berfamlt,
*« ju §aganau ber abfttyib n>a$ gangen auff ben 28. octobris 3, niefo
rtwwt.
JJ- '*. j. i. j.' unb *u. u. I.' wuite ju jweien «Walen Beigefügt. 14. 'a. b. g. j.' fpaterer 3ufafe.
21 $ü fmiangafe ifft fpÄtet eingefefrt. 32. 31. 4n. g.* fpöttr beigefügt.
1 6$toabetoci« 8. t>. ©tabtam&of- 3. 2>er Autor fatte juerf* 'SRo' ge-
«,?• fyi. $runner ©eföreibung ton förieben, (htcfc e« aber »lebet au«, ftun
•"""»Ä 133. &at aflerbing« ber «bfc&ieb be« 8et<$«»
Jl*
164 2eou$art ©ibmatm*« (tyromf.
»fWjitag.
3tem f>fiti3tag ben 4. novembris ift tfy fd^rtfft Ijeerc^en
latyferticty majcflöt ben reic$$tag Ijat aufcgeföriben auff ber fctli
fünig tag f$mft ctyomenb Ijeer gein SRegenfyurg. ba toa& ein ff
rüftung bon allen itttoonero, geiftti($en unb mettli^cn.
N#tt.
3tem biß jar$ fmb am tyetytigen toeinactytatoenb, fo am freit
an btü orten f orn unb nxtij gebaut toorben, tote tiffl ju STegernlja
gefehlt (au$ ju ÜWuf bei Slmbtyerg 1 ein panx f o mir gegült
jaigt, ba$ fo guten getraib im 1541. jar abgefeimten Ijaben, al$
umb Michaelis angebaut toorbenj .
»i. 120. || 1541.
Anno domini taufenb fünffljunbert ainäunbbierfcig jat toai
puctyftab b, bty gulben jat 3, bty 70 tag ben 13. februarii, Ije
nacfyt fontag ben 27. februarii, oftertag ten 17. aprilis, pfmg
5. jjunii :c*
Jlnfkernng Ux pftrgcr.
^finjtag ber tyetytigen brety fünig tag Ijaben ein ratfy Ijie g
ire pürger bei ffieic^jant^ter im fe(b auff fatyferti$er majeftät e
Ijeten 2 fenblen, in bty 15c man }imb(i<$ gepujt. e$ toa$ ein $
tag, fo bifen ttrintter fyer noc$ fainer getoefen toa$.
<8«arHtrraai|Ur,
fo fonft furirer genent toirbt, ber fam freitag im achten fant 8
tag, ben 28. januarii, ba fac$ man, ba£ e$ emft toa$ jum retd
3tem e$ fetten geiftticfyer unb toetttic^er für* unb fürfteti
ftenb ijt fc$ir ir tyerroerg beftelt unb meertait* angefangen, ba
gebauter furirer ober quartirmaifter fam, muften furj aüer ]
fürften, geiftlictyer unb metttidjer, tua^en unb anfetylaljen Ijernü
<ßifc auff mtttooetyn ben 16. februarii lamen fa^ferlid^er
famerfurirer, bty $uben an, ju furiren, gteic^toot bliben meert<
6. liefet Vaffu* iß fpäter gcfdjriebcn. 23. 6tatt *i. a." fp&tei (am a$tm\
tage« gu $agenau toom 28. 3u(i biefc* borttac Cerfammtung mürbe
3abrc6 (Bei 9tonfe 2>eutföe ©ef$i<$tc am 25. 9fcot>cmber eröffnet (
[@&mmtl«$e ©erle] 6, 163) ben 28. 143).
OctoBer at« 2oa be« Stetig ion«geforI$e« 1. (Jmmuß ober ©rogmuf
ju ©orm« in »u*f«$t genommen1, We li<$ *on Abensberg.
1540. 1541. 165
imb fürften bei item anfctyaljen, ben fert e* mit toitfen facettieret maje*
Hat föntet muft gefc^c^en.
(ftu jrittrr groffc ketten
faw pftnjtag, fteitag, famb$tag:c, toafenbben 17. , 18. , 19. februarii.
s too fain ftofc in bet T)onau metjgetoefen, fo »et fy bty tag übetf toten.
^cri;og wn ßrannfdj»lgt
bei ifinget l, lam ben 7 . februarii, toa$ ein feljamet fürft, Ijet bitt p&fet
geföraty mit motbptennen unb anbetn fachen , im med)t aber unrecht
gef<$e$en fein.
!• 0fil4 un* Ältff.
©i& ungeljotfaraen unb ftanjefifttyen fürften potfc^afft fam fontag
beti 20. februarii, bei 30 p fetben.
|| An^ftttt. si. 120'.
Wort} *>on fmtten, pifc^off ju Surftet, ift eingetiten montag ben
** ^1. februarii.
Unb am fteitag batbot fyet fi$$ angefangen, ba$ bty ©peniet
^aajfenb fein ankörnen tegtic$$.
%tt%t% lutotg von Baien.
ÜJtita>oä>en ben 23. februarii lam Subtoig bon Jöaitn unb ritt tapfer*
Ä ***$er majeftät tyinan* entgegen.
Ctrolut, romlfdjtt kanftr u.
Anbeut mittooä)n &ot Ijettenfafenac^t , am atoenb Mathie , ben
^3. februarii, ein fyotb ut bet flauten na# 3 ut ift Carolus bet fünfft
**• Ijie eingetiten, toarttä) mag tool gefagt toetben : mit ßljtifto, fo bie*
15 mutig, i# ijetet »on *>ü fagen , fein pferb u>a« ba$ teuteft, et $et fonft
toenij) gelttoetb Don ftaibung an feinen (eib.
Äirdjen.
?finjtag Mathie jod> fein majeftät in tljumb ju fitzen, ba pflegt «*. 24.
« BMty ju begeen ben tag feinet geputb unb anbetfc, fo ime begegnet
*% auff bifen tag Mathie. unfet piföoff, (Sinjnfyofet, fang ba« ambt
u^ leinet majeftät capefln fangen ju <$ot ic.
W. Statt ^tV fpätet '$efr\
*• $enm$.
166
Seonfyart 2Bibmann'6 (S^ronif.
tyiu)alm out Batrn u.
©ambätag Dor tyettenfafcnactyt, ben 26. februarii, na$ bet be$t
lam l?etfcog SSBilljalm Don Jöaitn :c. unb fein gemaljell mit item frauc
jimmet , fy n>a« eine Don ©aben, 3acuba, e« toa« au$ Subtoig, f<
btubet, gegen tyiuau« geriten, unb n>a« bei im tyerfeog (Sriftoff (ein jung
»on Sßittenbetg unb ein matggtaff Don ©oben, fetten ob 300 pferb«
©ontag an $ettenfaf$na<$t ritten all obgeba$t fürften unb bet b
S3taunfcfytt>ig mit inen umb 1 2 ur bet fatyfetlidjen majeftat ju $off . bi
ten alfo feinet majeftat jum tifcty je.
»i. i2i. || ß« roa« fain fagnac^t gat nicfyj gefeljen, toebet bon frembben m
intoonetn, ben e« tt>a« ein fet mcctytig gtofc jujiljen. e« loa« ein gtc
feiten, ba« e« betbtoffeu roa«, fonbet ben frembben nacionen.
GngeUan*.
De« fünig« bon (Sngellanb potfd&afft titt ein fontag tyettenfafjnac
loa« bet 27. februarii1.
üftontag in bet fagnad^t toolt fi<$ ein fatyfetifc^et ttabant bei b
ptun an be« finig« Ijoff Ijinbet bet maut2 toafc^en, u>ad oiü e$j be
ptun, fiel Ijinetn, betbatb alfo batinnen.
2ln bifem montag ift bty fatyferlicbe majeftat ju ben fetten bon ©a
Ijetab in be« pifctyoff« l)off , in ba« ftauen jimet , gejogen , fein fei
majeftat obgebad&t fütften pi§ jum falben matdtutn bty f<$uftetgaffc
entgegen gangen unb in ftegtaiffen nebenher gangen, unb nut bei ei
falben ftunb im ftauenjimet btiben, toibet $aim in fein palacium4 gejog
S« roafenb all ttummen in ad toeg betpoten, ba« aucty bty fc^tei
it lieljt nit butfften ttencfgen.
JJambtrg.
^Mfdjoff bon^ßambetg5 fam famb«tag nacty cinerum, ben 5. mai
mit 80 pfetben.
5. €t. Mm' fp. lime\ 16. 49W. i. fc. f.' totfr. 25. 'tarnten' ift unbtutli* gtftrUbcn.
1. 2>ur$ biefe ©efanbtföaft fott
fflnla $einri<$ VIIL, genullt ficfr mit
bcm ißapfte auSjufitynen, beu Äaifer um
Vermittlung erfuc&t fcaben ; bo$ fei bie
<3>a$e nac^er Don $erari$ fei b er Der»
tuföt Sorben. Von bem ©efanbtfcfcaft««
jjerfonale fmb auger ben $au£tyerfonen
@tej>fym ©arbiner, $if$of Don 2Bin-
<$efter, unb @ir #enrty änemt noeb be«
$egteren @>ecretä'r (S^aloner unb $au««
bojmetfkr SEBolf betannt (»udjolfc 7,
158—9, Biographia Britannic*3, 2099).
2. 2>tc ehemalige ©enebictenfapefle
'am JWnig«$ofe' norb5fHt($ unfeme
2J?a^tl?orcö fofl Don einer fatferlic^en
ftbeng fcerrityren.
3. grüner ein fetter 9?amc
'SBrücffhaöe' ; bte $erjÖgc gingen alfo
beiläufig jum (Stngang ber @$ufhrgc
falbroeg* t>om $ifdjjof«&of btö jum 9Ra
t^urm (92eumann).
4. 2)icfelbe Verberge auf bem ^a
)[<x%t rote im 3. 1 532 — baö 'golt
Äreuj' i^eumann 2)te Äaiferl?cr^
u. f. n>. ©. 16).
5. SBeigaub Don fflebtotfe.
1541. 167
ßtinn.
WMf ! fam f 011 tag invocavit, ben 6. marci, mit 40 gerben.
Saljbnrg.
flam (Srneft piföoff ju ©atjburg, ^^aljgtaff bei 9tyein, ijerfco in
i ofarn unb nibern fflatrn jc. , fam auc$ bifen f ontag.
5rifceri<$ pl)atjgraff,fo jun SWeumardt ijoff ijiett, fam ben 10. marci2.
§erfcog ©iüjatm ben SBairn f;et au$ feinen aignen prebiger, fo alle
lag umb 8 ur ju fant 3oljan$ prebiget , toetc$e$ ben proteftierenben ein
grofj gefpött unb ljönen tta£.
i« T)tf pabftifcfy potfctyafft, l)err ßatyar £ontl)arenu« 3, ein carbinal
X., lag ettoo toot 2 tag ju ^riett bauffen, pife et fic^ herein priettet unb
trottet auff ba$ aflt genäpreneft. am fambstag naety invocavit, ben
12. marci, fo e$ gleicfy fibne auff ber groffen ut fötog, (eut man mit ber
jrojfen glodfen im tljumb, toie bty fatyfer(ic$ majeftät berorbnet Ijet, gingen
utygeifilictyen mit tem Ijetyttumb, aber nur tljumb, altencapetten unb fant
3o$an* unber ba« tljor SBeic^fantpeter unb toartetenb auff in ob 4 [tun*
tai, pi§ er nur ju $rie( fertig n>arb :c, joety ein untern tyimt mit fein
ertupac^en je, toe($$ atteä nur ein gefyött tt)a$, et merito, e$ treten
ty Den SRegentyurg, noety fonft nimanj bon ben n>eltlic$en, ni($$ barju,
*!«$ unbern Ijimtt, || ben Ijimtt trugen 2 pambergerifc$ unb 2 regen«* »i. «r.
fiirgerifö ber pifcfyßff biner, in summa , e« ttyet nimanb bon ben teut*
Wen, toeber t>on fürften, fo Ijie toafenb, noc$ anbern. e$ n>a$ ein groß
gefpött mit bem unnüjen pomp unb preng :c.
Satyf erlief majeftät joefy firfctoeitt Ijatb ben 14. marci gein Straubing
* unb nadjmat gein ganjljut , ^et fein majeftät ir$ gefinb* toenig , fonber
ty Ferren bon ©airn fetten ire reutter :c, lamen am freitag ben 14.
marcü 4 nriber l)eer.
2ftan Ijiett ein proceffion, tyumb, attencapetten, fant Soljans, irc$*
tag ben 15. marci gein -iWibermünfter, fang man ein ambt de s. spiritu.
» fjerfcog f rtterttys gtmaiel,
merlic^er majeftät (geporne finigin aufc üDenmarrft) fc$toejterto($ter, fo
Nog griberiety bom 9ieumarcf t bermeljelt toa$ , fam fambätag na$
teminiscere, ben 19. marci, Ijet bei 60 pferben.
i % p.* totfc. 7. l$. ®; totfr. 10. *J>. p. p.* iot$e 12. €t. 'pttnrft* fp. 'pnngei'.
1. (Efrifh)^ $U^8 öon guc^fiberg. Friderici com. pal. p. 241).
2. 2krÄai[eriic6t^mctn'hospitium 3. (Sontarint.
cootigaum soae mtiestatis diversorio' 4. 93iclmc^r ben 18.
ft°Mm (Hab. Thomae Leodii Annales
168 Seon&art Sibmann'0 fc&rouif.
(Engellatrt.
©ifer potfctyafft ftarb ein fc&neiber, tieften fo inen auftragen
fird^off alteucapellen ben 23. marci mit folc^er folennitet, ba$ i
gleich bon tounber* »egen tyab berjai^nen muffen, btymeit toir Xtufä
fo gar batbon fein gefallen.
Ott $einrt$ p^atfegraff !am am toaffer ben 26. marci, nit fonbi
ftatcf ic, ber bo# fonft groffen brac$ Ijielt1.
Sanbtgraff bon Reffen 2 fam fontag letare, ben 27. marci,
brittijatbijunbert pferben in grauer färb, auff bem einen erbtt 2 petyffe
Rannen, barob ein jetl, barin bife puttyftaben: v. d. m. i., ba« i
verbura domini manet in eternum. ja auffn erbt, unb im $ert
ni$$ bau raub, mort unb braHbt, o be$ »ort gotte*.
^ufoermüü bei ber Ijütjen prugf n>a$ angangen am montag tu
letare, ben 28. marci, tljet fonft fain fcfyaben, ban ba$ ob 2 jeni
wafenb angangen, ba t;et e$ ben friedet erftoffen unb ain pomp get^o
ba$ man fyet gemaiubt, e$ melt Ijiml unb erb jergeen, ba$ etli<$ ej
wafenb eingefallen bei ber Ijülfcen prugf.
91. 122. II Anfang Its reidjstags.
3-rcfytag naety judica, ben 5. aprilis, umb 10 ur ber Hainen, je
bty tatyferli$ majeftät irem gebrauch jur firmen in tyumb mit aller fole
nitet toie ein römifetyer faifer. erftlicfy irer majeftät fpenifety , tetliani
unb anberer nacionen fyoffgefinb, barauff ber teutfcfyen fürften Ijofgefiti
boc$ jum tail gemifetyt mit frembben nacionen, barauff bfy teutfetyen ft
ften, erftlicty fjerfcog ßriftoff, ein junger bon Sßirteuberg, mit älbrei
von $3aben, toelctyer tyalH anlifc, ein mall bon muterleib , rot l)et, bo
mdf ^atnrtcfy bon ©raunfdjtoig ber jünger, mit im ber Ijerfco b
©opljop3, fo erft Ijie ju einen ftanb be« fyefyligen [r'6. reietyä teufä
nacion angeuomen ift korben, barnaefy fyerfcog Ctljainric$, Silljalm u
Subtoig bon ©airn :c, barnaefy 6 trumetter mit be$ reietys tt>aty>en
bliefen aber gar nicfyj, ber Mag fatyf erlidjer majeftät l;alb) , barnac$ ging
. ct$*' natyräftlid) eraanjt. «. 'D. £.* tctfaefArieben. 8. 'S. ». $.' rctfefttf&rictai. 11. 4.
Lifammcngr^iiebrn. 13. ^ulvermülT totfra,eföricbcn. 25. Statt 'anlifr juerft 'anlit'.
3
ju)amnun
1. 3u bem *om faiferlicfccn (Streit* Wäti), fo bei? ber rö. ta). unb lü. 9Ra
t>oIbc2orena8anb«pergergenanntXeutf($« ßet auff bem 9ta$«tag )u ftcgenfyi
lanb unterm 10. Bug. 1541 ju 2tag«- gewefen feinb im 3ar 1541' erfäe
bürg in golto herausgegebenen söcrjcicO* £)tt&einri$ mit 41 &beu'$en unb i
uiffe: '(Jburfürfteu , gfirften, gaijHtc$ bienfieten — me&r a(8 man<$ anbe
unb rcettlkb, ©raffen, gretjen, $errn, gfirftim Oefolge ^atte.
Gittern unb (SbeKeut, au$ anbere ber 2. ^tli^p ber ©roßmfit&tge.
^i^urfürfien, fürften unb fcon @tetten 3. Äarl.
1*41
169
6 pajtaanten in iten letritiföen fyrbitn , barauff ber Ijofmaifter , ein
f|>emfc$er, tatnad? ber marfc^atcf &on ^pn^aim 1 mit bem fötoerbt,
Ktrauff ritt toty fd#ertt<$ majeftöt auff einen* f (amen $übff$en stufen,
föfotrlet man k., barnac$ &iU pifö&ff. ba fing man ba« ambt an de s.
i spirita , fatyferti$er majeftät capeH fang, ba toa« ein übergroffe toelt*
gfbrfag, ber t$umb ftecfool, batoa« 'SJetiat t>erf)>ottet 6tyriftum\ tt>
ftmaflalbiföen (egten um>erfc$ämbte gefpöt an ic, ba« ungCenbfi<$ ;u
ft^retben ift.
Da« ungeraten unb bertorn finb fcon Reffen fam nirgend , $et b^
it t©ei8 feine feuegfrafc in feiner tyertoerg *, ob feinem captyarnaifctyen maü.
©er piföoff bon SWainj fang ba« ambt , ber toarb f onberti($ gum
^CK^ftcn »erftott unb an eer unb guet gef<$me<$t unb gegolten , big fag
ic$ mt, bau ba« Christi euangelion, ba« fo brausen, l)at nit anber tugenb
«nab fruc$t bracht.
" || Umb 11 ut }o$ man erft t>on litten auff« ratyauj?, unb f o man <m. m
auff« ratyau« $0$, ba tag ba« bertorn linb f>effn im fenfter anffn rat*
$au«. unb fo ij ber bon S3rannfcfymg gum ratfym« na$et fam, leret fidj
^c|imb, mo$t in nit anfeljen. 0 bu tyetytig« toort gotte« (auffm ijrttl),
teergib unfc unfer ftyntb, aber nit tote ber $e& bem bon ©raunfcfynng, 0
** 8*>t tytltff be« ebangetifc^n rljum« :c. atfo blib man nit (ang auffn tyan«,
^ latyfertity majeftät $et bty getyorfamen gefetyen unb tocirt bty sessiones
*c., jo$ tyber miber in fein Ijerberg.
3n bifen tagen fam ba« geföraty , toie ber Ijerr bon Damifc im
^fciterlanb geftorben »a«, fo ber finfft Ijaubtman Ijie toa«, bty fymbtman*
55 f^afft erlangt $er 35rg bon 8o$föan8 :c.
4. St. 4f*l«»tl«t' fp. 'fälaulctc'. 13. 'i$' fpätet fcineiiiftcitfet. lban' fpätcr ^inetngefefet. <&. f. b.'
fp&tcr bmefaipfelt. 23. *3. *• t.'ioü). 24. (f. $. $. ».' roty. 25. '1?. 3. o. £.' tott?.
{
1. 9ta$ Eorenj 2anb«£erger'S oben
_. 168 «nm. 1 cttirten SBerjeid&mfle
hatten SBolf unb ©eorg toou $a^pen^eim
^t« ttrbmarfcbalfe b«i abroejenben Äur-
rarßen bon @>a$fen a(« (grjmarfc$alf 3U
.^«rtretea. Stoma!« fungirte ffiolf bon
V« (tfilingifcfcen 2mic.
2. 3m ^aufe be6 ©ürgergcfd&lcc^tc«
^«t ©teurer in ber unteren ©angaffe, ti>o
Ic^tbie@pnagogc (£. 2) fW?t.
3. Ocorg i*o!§an toon Folsan (auc^
^»ian, 2nt§an; menn er aber fclbfr in
Visen bentf^en ©etic^ten an Äb*nig Rer«
^isanb fid? Öogfft^ah?, Sogtföau, Sog>
\4atD, 2ogic^au f treibt unb auc^ anber*'
*artl j. 8. Font. rer. Austr. 1.1, 283,
**fyt> für Äunbc öfterrei^. ©efötc$t«'
queHen 22, 225 So^att) ^eißt, fo fd^eint
bieg ein bamat« gebräuchlicher ©ermani«»
mu0, wie Äabaro fürftaban, benn jpracb»
lic^ ift eine ^ermutation öon 'au' unb
'an' unmöglich), in @d)leften 1491 ge-
boren, war 1523 ftbnig Subttig*, bann
nod) 1528 Sömg gerbtnanb« t>on ©ö^.
men @ecretar, bereit« 1530 beurftter
®icefan}(er $8bmen« («uc^olö 3, 661),
ba^u feit bem nämlichen 3al?re taiferlic^er
Scatt. gerner toirb er al« 'sacri Ro-
mani imperfi apnd Ratisponam super
rebus bellicis praefectus' in be« Nicolaus
Mameranus Gatalogus familiae totius
aulae caesareae etc. 1547 et 1548 p. 51
aufgeführt. 1539 erhielt er ben 21 bei -
panb (@d)imon 2)er 5lbct t)on ©ö^men
170
Seou&art SBibmaun'f €&ronif.
5DWttooc$n ift man toiber auff* ratyau« gejogen, ftat bt;
majeftät ir anbringen fett* angefangen unb färbractyt unb bu
griberic$ gar }um enb fürbra<$t k., bty jtoen artigH betreffen
bty religion nnb ben Xürden betreffen.
^abntag ben 10. aprilis u>a* latyf erlief maieftat na<$ irer
int tyumb ju firmen , ber piföoff ben ©rijen fyielt ben actf t
e$ alle* jueging, toie bil geifttidfr unb u>e(tti$ fürften , toa* f
tta$, toer bU }u lang ju ^reiben, e$ toa* erft umb 12 ur au
gefoött ban anber*.
6a$par Santeranu*, carbinat, u>a* auc$ ju firmen, nim<
fein, er marb t>tt mer berfpot bann geeret.
Der ^>eg f am nie in fain firmen nit , ban fein religion 1
fain finden geen.
2)ifen palmtag auff ben amenb toaS ein metyig* grofc
plijen unb bonnem, unb auff ben montag am amenb ne$ ein gr<
ba* man an atten orten (euttet more solito.
si. 123. )| $ann* 3oa$im bon JBranbenburg auf* ber ÜRarf, $i
Jörnen mitmotyi na<$ bem palmtag, ben 13. aprilis, in rol
gerüft , bei 2C* pferben , fatyferlic&er majeftät Ijoffgeftnb unb
mafenb tyinauS entgegengeriten.
3tem e$ n>a$ ein tegli<$$ fötalen unb toürgen unber ber
nacionen, e$ roa$ f$ir fain tag, e$ gefc&acty ein totfölag }um
unb mürben bei ber na$t mtt ertrentft zc.
3tem btfen mitmofyt tyaben fty ir brety bei bem ttnrfcf
rotn rBfftt l l)aift, in brantioein ju tobt gefuffen.
5. itolmtaftttot*. 9. €t. ^cfpott* fe. 4^efpottj\ 17. *$.— 8.' tot*. 22. 6t. 4«ef*a*'
unb SWS&rra ©. 96). Seine $auj>tbe- 2olkan mit ben ©ruftbilbera i
ftyungen »aren 8rcjnib unb Xoefyonnfe
(bei $ra$in), bann &u Qcrgretc$enftetu.
©eftorben ift (Seovg &on 'Sorue' na$ bem
Stappenbwfc be* 9tegcn«burger öolb«
f$miebe6 $t?(matr (cg. 2015 ber f. $of*
unb <5taat«biUiotW ju SRüncfren p. 42)
im 3. 1550. Seine (Bemafcttn, »abr-
fcbanli* feit 1535, a(« fte 19 3a$re
ja'bltc, war Äatbarina , Xo$ter be* Don
Speicr na$ Augsburg gefommenen
3afob übler. ©egünfligerin ber &eim»
lieben Ctye tyrer $$tt>eficrto$ter Wu>
ptne ffieifer mit bem örtferjoae gerbt-
nanb (1557), xea fle im 3. 1567 na*
3nn*brucf a(ö DDerftyofmeiftcriu ^tyittp«
feinen« unb ftarb bortfelbft am 13. Spät
15S0. 2Ran fennt ni$t weniger att 7
SftcbaiOen auf Oeovg unb Äat&arina tou
©eiber (Bergmann SRcbait
rühmte unb ausgezeichnete !
ofterrei<$ifc$en ÄaiferflaateS
unb Xab. IX. ; 9taimann $
ber bBfymiföcn $rtt>atmün)<
batQen [$rag 1852. 40] |
m% ßilian $enci$mß be
lieb bobmifeben Übungen* unt
Sammlung. 2Btenl858[fe
—50 ; Su^fige au« betben U
!en fotoie ©elebrung ^in
iKamenöform toerbantc idb i
$ernt Äarl Kenner, &t(
©tbltotbefar« be« Vereine« f
ber 3>eutf$en in QS^men).
1 . 2>a6 $auf B. 96 in
ober Oefanbtenftrage (92eum
1M1. 171
3fem e$ »a« auff unfer frauen b(aj burc&umbljer , Den ber tyum*
ht&jki1 pis }un ftyloffern2 in bty 20 fachen unb unjüttytiger toeiber
anjal.
Äatyferlicty majeftät tyat am pfinjtag cene domini irem alten c^rift*
sfufai bxaäf na# 13 mennem in feinem palacio bty fü£ gemahn bie*
mutig , tote au$ fein majeftät aller iar pflegen ju tj)un , mit bem aU
mnfen :c.
3tem am ofteratoenb tarn obgebactyfc furfütften gemaljel, ein ge*
pornc finigin au§ $ota 3.
w Difer furffitft toolt tyaben prebigen laffen in einer firmen, bittest
feinem gebraut na$, fo e$ im nit sergunbt toarb, tte§ er auc$ inj? @$e*
(fen|>a$$ tyau* prebigen.
£atyfer(i$ majeftät ift bife ganje marternden in fain firmen auffert
jeinS palacio Jörnen.
ls Sontag am oftertag, ben 17. aprilis, §aben fein majeftät ba$ $oä}*
«Ditoigift facrament na<$ c$riftlic$em gebraut unber einer geflalt ent*
pfangen , ber^atben toeber cfyur* nodf fürften, nimanb öon frembben ju
jty gtoffen.
|| Difen oftertag Ijat ber $efe in feiner Ijertoerg auff bem tanjpoben »i. i»'.
*ty cemunion sub utraque gehalten, barbei unfer pürger, auc$ fcom ratl),
* 50 perfonen cemmunteirt $aben.
3tem »a$ oblatn über fein btiben , f$(e$t(i$ ju anbern uncon*
jeerirten ebbten , be$g(ei$en ben toein jum anber gegoffen unb toiber
Netragen, bty fötoereft fejerei unber allen (o Bttringtt, ber bn erft(i$
* ni$$ tan prot unb »ein gelernt tyaft, ifco alle lutterifc^ nietyj anber* ban
prott unb mein galten :c. unb fageu boety barneben, fty entyl)al)en ben leib
nnb ptut ßljrtfti, retym bi<$ ar|(e^ unb griberiety) , e$ gefegt aber nur
tai Raffen ju traj, ban fetten, nrie fo mieffen, l)inunber, fo mu$ fcorijin
W facrament Derart unb mit füffen getreten »erben.
* STOontag in ofterfeirtagen, ben 18. aprilis, ift bty fatyf erlief majeftät
mit iren geljorfamen ftenben ju firmen gein fant Grmeran gejogen nac$
item brauch um 1 0 ur.
4. *jt. m.' r otba/fd? riebe ■. 32. Gin auf 40 ut' folaenber tyoffu* von 4 3«l<n mit ber Huffötift
'Nou* »arte mit totbtr lintc libuftridjen unb übertrieben : Mfl falfd> actoefen'. 3$ bringe nodj
beraul: 'äRargraff 3öta von Sranbenburg unb bafcog ^Mnridj [oonj iBraunfötveia, ftnb unain§
»vrben im fot von befc \ttni wegen, finb taut an ananber gcnwtf, baä )D baib bur$ faofttüdj maje»
ül fe/Mufc für btn tcr mit einen fribpobt gef^afft fein tvorben'. — $ie§ gcfc^ib am 26. Vtai f.
wten »I. 127'.
1. 2)ie fogenannte 9tefiben} (E. 57) 3. $ebnng, Xoc^tcr $t$mq §tg«
^1 bem 2)on^>(a^e. munb^.
2. 2)ie 6*Ioflergaffe.
172 Seonfart ©ibmonn'ö S&ronif.
3tem roargraff $ann$ 3öac$im attß ber üRanf , <$urfürft, &atte=
aüe mal Dteif fig aitff ben buift. $et ein gaut , baranff er ritt , fyet eir
jeug, jaum unb fatü, warb ob 10000 cronen gefd&ajt korben.
3n bifen ofterfeirtagen ben 19. aprilis $at man na$ ber be$pe=
«in redeten geporaen lürden im tyumb getaufft, Ijifff toot ein fcctd um
getrcng es toafc.
AftSföftf.
3tem pfinjtag in ber oftertood^en , ben 21 . aprilis, ba ift ein ac-
fc$u$ jum geforec$ l georbnet toorben. auff ber geljorfamen feitten:
$err 3uliu« ^ffoeg, boctor, mainjifctyer canjter.
$er 3ofyann Sgl, boctor ju 3ngotftat.
$err 3ol)anu ©ropper, föfaifd^er canjter. .
m. 124. || Suff ber proteftierenben feitten , lutterifc^en , f$maf!afcif$e~
ober teufüfcfyen, fo ttriffen felbs nit, n>ie fo fi$ nennen foüen :
«ißljUtypä SDWancton, Raufet ju SBtttemberg, fegffifö.
9Rartinu$ $ujer, prebicant ju Strasburg, ein baft erbe« tyerj.
Sodann ^iftortu«, prebicant be$ Reffen.
©o finb ju prefibenten ober befijern öerorbnet toorben ttou bette -
bartljeien, erfttidj bon fafyferticfyer majeftät toegen :
$erfcog griberiety, pljalfcgraff :c.
$err WclaS ^ernott ©rambefla, ein tyenifcfyer Ijerr.
3Son ber alten religion a(§ jeugen unb juetyorero, bon ber c$urfürfte=
toegen :
§>err Gh»erl)arbt &on föieb2, mainjifcfyer fyofmatfter.
©raff bon SWanberfcfyiebt 3, cötnifdjer gefanbter.
§ainric$ $aaj$, be$ furfürften am 9?l)em, ptyalfegraf Subnrig«, can -
teibertoalter.
2luff ber proteftierenbeu festen :
Doctor geig, ^effif^er canjter.
granci$cu$ Sßeinmair 4, fegffifctyer canjter.
3ofym ©türm oon Strasburg 5.
23otgeu bty artigtt, fo biäputirt fotlen »erben.
13. 14. M. — fönen* foättr ttaftitytfcfrt. 16. 'c. ». c. — $.' fpätcttr 3ufa|. 18. €t. 4tofije=
fpÄtcr 4&eßfijfin\ 32. 45J. — ». totbgtf ^rieben.
1 . #tett>egen fei auf feie ©d&riftcit toon 3. ©raf $ietri<$ *oon SRanberföcSi
Hergang '2)a* Religion« « ©efprä'c^ ju 4. 2)cr furfürfHid? unb frerjogl
&egen*burg i. 3. 1541. <5afje( 1858' fadjfifcfa Äan&ter granj 8urtarb ^
unb ©rieger ' ©aSparo (Jontarini unb ba« nac$ feinem (Geburtsorte gen>5^nü4 gr»
S'cegenöburgerConcorbtenmerfbedSabrcfi Don Seimac (8tograp^ie beffelbcn »
1541. ©ot^a 1870? fcerroufen. 3)anj 1825).
2. 9tübt Don ÄoUcnberg. 5. 9lber ©ergang nennt baffir a. a. ^
1541. 17»
U 15 ortigkü, tarob man fn be|>r«d)t Ijat: $i. \uk
1. Sßon ber juftificacion, ba$ ift Dem gere$tmac$en bor gott.
2. SBom facrament be$ altar*.
3. SBon be$ pabft unb geifttic^em gtoalbt.
5 4. 35on bem o^ffer bcr meß.
5. 35on ben teglid^en befonbem (toie man fagt) tt)imf{«mcffen.
6. SBon ben flöfterglübben ober berforec$en.
7. S3on bem eeftanb ber briefter.
8. SBon rai<$ung be$ facraments unber baiber geftatt.
l» 9. 93on ouffrtc^tung ber jerftörten f (öfter , firmen ic. unb toiber*
gebung feerfelben guter.
10. S5on eerung ber ^eiligen, barbei erflert fol »erben, ob bty pilbet
ta ber ticken gebult foflen werben.
11. S5on ben geifttietyen fajungen, gebreuetyen unb ceremonien.
u W« S5on bem baften. babei ba$ berpot unb unberf<$aib ber foeifc.
13. SBon ber pufc ingemain. babet bon reu unb laib umb bfy fünben,
§mujtifuung barfür. au$ bfy orenpeic^t.
t*. 95om gebrauch ber 7 faaament, aßen ingemain unb bon iro \U
ftfym iufonber*.
» 15. 3Jon menfetyen fajungen.
®er toot an not getoeft, fotcfyeä Ijier in big bu$ ju fetyreiben, btytoeitt
* flöe^ im brudf ift auggangen je, §at mi$ aber für gut angefeljen, ban
%t (iefc im brudf ein groß p\i$ aufcgeen, toie er n;a$, alfo ließ er« biß
Mty aujjgeen.
23 " ©o man nun auff ber trindf ftuben -1 jufamen ging auff ben 26. »»• i»-
*Prilis, umb brei ur nachmittag bfy erft feffion gehalten toorben.
6$ toarb glat nidfo aufcgeric^t, e$ Ijet ben ein tail bem anbern a(f?
'ein$ t>ortyaben$, unangefeljen toie gut ober p'6% e$ toer getoefen, ptofcticty
*Ui bur($fc$fec$j genri<$en, toietool bty paiben tail rümeten, fty $eten ftd)
^fit^er arttgtt bergüd^en ; man fa$ aber pfy iro faim, ba$ im gelebt
**>cr morben , ben fobiU einen tyeben gefiett unb binett. $Hff o got , e&
^«tff fein ganj toott.
^. 12 auf örunb toon 8ucer'« ©eriefct grünber unb Organifator (Bäfolaxäf) bcr
J*jt bie ©tragburger: Saldb @turm. nieberen ©djulcn, be« gtytnnafuim* unb
-^erfefoe crfcfctnt int SReitH«tag*abf$iebe ber ^o^en <&6}viU ju ®ttaßburg. &o$
^Bb in Sanbtyerger'« oben €>. 168 irrt au$ ©ergang, inbent er tyn »ector
^b«. 1 citirtem Serjei^wiffe al« SWit- ber ^ol?en €d>ute nennt, benn biefe*»ar
^ttreter ©ira&burg« am ^dt^tage. Sodann »cn ©turnt.
3*to& @tnnn »o» ©turnteef (+ 1553) 1 . 2)er ©erren XrinfPuBe »ar in beut
^ar al« @tettmeifter an ber @j>r^c ber oben <3. 116 51 nm. 2 begegneten ®e*
^gtang , fobann ber Bürgerte ©e« bSube.
\
174 Seon&art Sötbtnann'« Sfcronit.
Da ttmrben (atemifc^e unb teutfctye t>erß *c. gemalt, Ijab i$ u
eins taite ba$er mteffen fc&reibcn, bamit man felje, u>tc mit £eu
got unb bem laifer ge$or$en, ainem alfc bem anbern.
Ad Carolum quintum.
Quinte, quid in cassum tempus teris ? aspice, pauci
Ut mutuis turbent omnia colloquiis ;
Jam rape sepositis victricia tela libellis,
Nam tibi cum trucibus res agitanda feris.
(Sin anber*.
Angulus et fossor iungentes federa aratro,
Vincula, contendunt, imposuisse Jovi,
Luminis amunctor, pistor et amator equorum
Contendunt, vinclis eripuisse Jovem ;
Liber enim cum sit, non fert bene Jupiter ulla,
Que sunt humana, vincula, facta manu *.
33otgen teutfttye carmina.
©i. i2o'. || 2Hann pf[ügd, man egf$, man grebä barjue
Muff ba$ mög Sdattü Ijaben fein tue,
SMan me(dö, man pu3$, man pe$$ $ug(ei$,
äuff ba$ ©ion beftec mit irem reiefy;
Sin fampff befteen bty jtoo partfyei,
SRatlj, tt>el<$er tait got näljner fety2.
Sin anber«.
SSJte man« pflügt, cgft unb grebt,
SMfo unß e* früc^t tregt.
2. 3. 4baimt — anbcnT fpätei frinjuaefügt. 4. 3» *A. C. q.' fpatex baneton qtförtefetn
faiftr, »tn txt lang getfean b«t. uhi ti nit fo pö£ trotten*. 10. 'Augulus' %>\. ; um einig
bat föibmann fp&tcr bie 9tanun b« $ilputircnbtn gtföutbtn, tetl^c fcarunttr wfltd t ftnb,
'Annitas' : '(igf\ aber 'fowor': '©ropp«\ flbet 'aratro': '«Pflug*. 11. fcüt *cont.' fpitn
tendunt'. 12. Statt 'amunetor' fpättr 'emunetor'; barüb«: '^Ujft'. Statt 'piitoi
'pistorque' ; barübtt '$iftoriul\ Üebcr 'equorum': 'WHppu* IRtlancten'. IS. $üi
fpater : 7Tum tendunt'. 17. 'pflügfr' ftatt 'pflügl' $f. 22. 3u 'frt>* fp&trt biefe »anbbm
'ain ftuntycn, Ux toft ober brifuf.
1. 2>iefe« Stät^el tft au$ in ©ret» Venatorium im Corp. reform. A
fönetber'Ä Corpus reformatorum 4, 179 unb bei ©iebemann @. 309 gc
mitgeteilt, be«glek$cn bei ©icbemann Säger (eigentlich (Belauf) toax feil
Dr. 3otymn <&d @. 309. unb no$ 1544 ^rebiger ju SRü
2. 2>iefe$ HfitMcl ift gleid^faß« , je- (2Rebicu« ©efc$. ber etoang. £tn
bo4 in ben beiben legten Otiten etwa« Königreiche ©aijern bieffeit« b.
twrberfct, mit ber Ueberfövift : Aenigma <S. 8—9. 152).
Philipp! Melanchthonis ad Tfcomam
1541.
175
1t
3Ran pujt ba$ med unb pafy, tote man toöll,
<5o tyaben nrir toeber ruc noc$ gut gefell,
Darumb fyetff got unfc armen auff erben,
Stoff ba$ e$ ein« mal* peffer mag werben, ihnen x.
fcetfcog Wtfiw*, ^atjgraff, fo ju Sengfetb $off $ielt, fam mit 50
tfttben, fam am freitag in ber oftertooctyen, ben 22. apriiis2.
35ife ftunb fam au$ be$ fünigS potföafft bon ©enmardt, trepcfc
■* «tty, ter alten religion, gotf erctytig menner, ir fünff , $eten in bty
40 tferb in grüner färb a.
(I ©ontag quasi modo geniti, ben 24. apriiis, toa$ fant 3örgen»i. 12c
% fam margraff 3erg bon ©ranbenburg mit unb ob lc- pf erben, füret
**fr ba$ 'verbum domini' auffm erbll, 10 toegen, baran 50 pferb.
äÄontag ben anbem maii ift bty faiferlicty majeftät ba$ anber matt
#tn Straubing auff« gegaib gebogen mit ben Ferren oon ©airn unb
15 Wner anbaut ju unfer lieben frauen gein Ötting4 firctyfart gejogen unb
*V° 8aib gehalten, ba« man etlicfy »egen mit Urtipret herein füret.
3tem fein maieftät lagen am tyaimerreiten 2 nacfyt im flofter ^riett
»nb beging ba feine« gemafyete jarjeit ire$ fterbenä, fo auff ben 2. maii
8*ftotbeu toa$, ut supra fol. 111. man faget, unb tt>a$ getoifc, ba« fein
1 ^ftjeftat bty atne naty in einen garten auff ploffer erbe unber bem Ijimel
*D*ten gelegen unb fain faben noc$ febern unber feinen fopff gehabt, unb
f o Diß briefter nur hinaufgingen unb mej* lafen, fetten itlktyer 8 er. ju
£**(etij. ba »ad ein gef<$tt>ej unb pfujgen bon ben lutterifetyn jc, e$
**>*t ty fatyferltcty majeftät ein pfaffenmutter unb berbrec$t alle fa^na^t*
* H&ill ben Pfaffen ju em.
SKargraff Sltbretyt bon ©ranbenburg , ein junger Ijerr , margraff
7. 'tnfflfft' flatt '»refflidy $\. 23. 6t. (pfii|fttn' fpätet 'pflegen'. 26. «2R. «.' rotfcgffaricbcn.
j. 1. 3m Corp. reform. 4, 179 unb bei
rjpicbemann @. 310 ftc&t noc$ ein britte«
^Vö|cütgc« Hat^fclgebic^t# Don »eifern
**<r rar bie 1 . unb 2; Beile mit ber l .
2*b 3. 3eüe *on JBibmann'S brittem
*5ibfel fUbnüctfeit &abcn.
1 Ha$ fcmbtyerger'« oben ©. 168
*mn. 1 ettirtem 33crjcic^ntffc mit einem
befolge bon 20 ©rafen , #errcn, (5 bei»
Stuten unb ©ebieufteten.
3. £8nig (S&rifttan III. bon $äne.
Karf Ifat atterbing* bier öcfanbte : fln«
tat* Silbe, <5rU$ Stttippt, $eter ©babe
Mb StaQpax %nfy na$ fflegentburg ge-
fdjwft, um einen $erglei$ jroifdjeu i^m,
bem Äaifcr unb ^falggraf grtcbrt^ ju
erzielen teegen ber Suf^rüc^c, treibe t>on
Sefeterem a\9 @^n>ager unb @4n?ieger*
fotyu bcö gefangenen Äönig« öbnftian II.
geltenb gemalt mürben. (Hub. Thomae
Leodii Annal. Friderici com. palat.
p. 241 ; $olberg 2)amf$e diei^f^tßorie
2r360). dagegen ip wenig glaubhaft,
bag bie ©efanbtcn eine« jtfnige, ber be-
reit« bor einigen Saferen bie Deformation
in feinen ffieityen bur^gefü^rt, Äat^oüfen
gemefen feien.
4. «(tötting.
176 fconfart Sibmann'6 (S^ronif.
(SafimirS fon, mad no$ nit im regiment unb tyie ba#
ut infra.
$R it ein fontag jubilate, ben 8. maii, mit 103 pfr
all fpieg unb Rauben in leberfarb, füret auff bem recfyt
bunner unb Ijagllfd^tag unb batob auff ein jetl 'v
auffm erbB.
3RtttP0(^ bamacty ritt ein $l)i(ipp* fcrfcog t>on $
färb, ob 100 pferben, er entyfing $ie lel)en, ut infra fol
®i. 126'. II €ln fcltjanu uu) naß gefcrllflc prnn|l.
^Jfhtjtag ben 12. maii !am ein feut auf? im pfa
minfter, tounberperli<$, ttyt im tyauä nit fonbern f$abei
firmen, fo bran (igt, bran ba$ jimer oben glatt tyintoegf,
traib* boben, fcerprann alle*, toa« färoar ein grauffam«
öi(l frembem &o(cf, ba$ burc$ananber luff ic., tt>ie »ol }U \
tyt ein grauffamen gtoffen toinbt, ging in« feur tote bty b
fömibeeä, roa* tyodj, man muft e$ prinnen (äffen. tei<$
dofter fcerbrunen.
3Wan fa<$ nur, ba* anber$ errett me$t toerben, bty i
ftät tyt immer fein poft, toie e$ ftunb, &or groffen forgen ,
&ot<f$ frembber nacionen. e$ gef$a$ au§ fonbern an jtoc
ben fain fd^ab.
ß$ (ag ein mectytiger l)err, fo ein 9?eopo(itaner to»
barin, fetten« tooü errett, toa$ fd^ir im mitten tag, aber
prinnen (äffen unb ba$ ir bar&on geflötet, ijet in viam
ctonen ju fteur toiber jum pan gegeben ic.
S$ toa£ nit furfctoeilig unber fo bil frembben nacior
pö§ puben Don frembben fetten unbern parfüffen tyeufex
unb btytoeitl ein ermer rat ir fachen immer ben ganzen reit
orbnung fetten . fam man inen J>a(b , ba fluten etlic$ gei
bty Firmen, öermaineten, fretung je Ijaben. man nam j
herauf* , toietoof fo fiä) tapffer toereten , f o tourben boc$ \
angetan, fing fo ir etli<$ mit garten tounben in ber fir
fo baljin. too fo ^infamen, toaif gott, tcty fraget nit na$.
». 127. || 3tem in ber creujtooctyen barfft man faum offen
creuj geen na$ alter getoon^aitt , toietool man e* nit lii
flofterfrauen (unb pißicty) baljatymen bliben. alfo fc^rirn
leuchten prebiger auff iren tanjpBben jum ®6ftdcnpadf ,
f
1541. 177
@artner$ fym$, in be§ fc&ulttyaifn l unb ©teurer*2 Rufern, rote idj
aiu$ anbectyttg roafc, montag ben 23. maii ging ic$ in be$ fcfyultfyaifn
fyitf, ba prebiget einer mit namen 3oljanne$ Xxad, Traconus, boctor,
fcer todf fye ein regten namen l)ett, rool bem cerbero ju Dergleichen, fcer
fcwfft feeü, leib, er unb gut ju p fanb, mit einen groffen fetyrour ju pfanbt
fejen, alle bty, fo bife roottyen alf o Ijln unb roiber (uffen , berbinten uictyj
ban junger, <$umer, peftitenj, ben bürden, ja auety beföfießliety gar uidfo,
£ei feiner feel fetigtait, ban ba$ tyettifety feur :c. nun foljin euangelion, •
fyib bir bty mautfc&nijn, fo man bo$ niebj anberfc tljitt ban pitt umb alle
genab :c. roafc fol man fagen bon puberei, barna<$ moetyt iä) nimmer ju
inen geen.
Dt> ffirften fyaben teglicty ^angfettrt mit groffem bracht unb über*
ftoß, aber bty faifer(ic$ majeftät fjat fiety nirgent Ijinfaben (äffen, Ijet auety
tumanb getaben, aber ben gojbinft fyat man im alle tag in feinen palacio
3a aroenbt unb morgen bteifftg »erbringen muffen, barbetj auefy fein
wajeftät meertaiW getoefen ift.
Anffiirttag, %tt 26. maii,
y$ tty fatyferticty majeftät naety irem brauch naefy 10 ur gein faut Smeran
311 firetyen, ta binten aber baft at ctyur* unb fürften (aüain ter $>ej$ roa$
im ju gut), ben er joety in feiner l)eerüfait mit ben perfebanten, bty jroo
feul :c, mit bem fetyroerbt, ber etyurfürft aujj ber 9Kard , baft föftlicfy, in
ty 10000 fl. tajirt, ut supra am 123. blat, fo ein gar föftlicfyen jeug,
goftt, eblengeftain, perlen, atfc roälfdf nufc bifl unb gemaingflicty a(fe l?af(*
xms, er binet fcfeiffig.
|| Nota. 91. 127.
Difen auffurttag rourben margraff 3örg Don ©ranbenburg unb ajw 26.
tyrfcog $ainricty ber jünger »on ©raufcfyroig (über roetetyen öiü pöfer
gefetyraty gingen mit mort, branb unb antern, roie ban in offenem bruef
^ufcgmg) im for ju fant ©meran bor fatyferlicty majeftät, c$ur* unb für*
tten in groffer anjatt unainfc be$ fteen« Ijatb, fo laut, bü$ bty fatyfer lic$
majeftät fo baib aufe bem for lieg f Raffen unb inen fe(b* geroinft 3. fo
i&ajenb baib gefyorfam, gingen IjinauS, am montag fcatnad? Ijet fo taifer* an« so.
lieb majeftät roiber Der glichen.
3. l3. 1. 1.' rptfcgfföricben. 12. l1>. — p.* ret^efc^rieben.
1. $a« @($uftyet6enamt befletbete fymm' (E. 11) in ber ffia&Ien- (©aller-;
J53S— 51 fcmbro« Bmmann (@tabt« @trafje (SReumann).
?*$i*j ; im SJeftfcc biefer gatmüe »ar 2. @. oben B. 169 8nm. 2.
Won 14S7 «nb no($ 1551 ber 'golbenc 3. »rgl. oben ®. 171 »ar. 32.
€ti*u$icnif«n. XV. 12
178 Sconfart SBibmamt'* fcbronif.
^Ijilipp«, ptyaljgraff, fo ju Sengfelb lag, ein ganj »erbot
ba« et nimer anbetft ban faum ein armer eblman befafj1,
swat 2s. famb«tag toiber ab.
«cfprerft.
Montag na$ exaudi, ben 30. raaii, fyaben bty ^rcfibci
doctores gefpretty faijferticfyer majeftat überanttourbt , toa« 1
faum übler geftanben.
X>ty ebangelif<$n fcer aug«purgerifc$n confeffiou an^enj
teftirenben , bfy f c$matfalbifdjn , toie fo fi$ tegtiety anberß ne
ftod ftarrig unb fo Ijertt, ja Werter ban abamantn ftein, man xo
gleich alt trer fachen , nid&j au&geuomen, lote fty e« meßten,
allain alle« toeren, alle« orbneten, festen, nimanb angefeljen, (
fopff, bp förifft ntmanb ban fty altain, ja gar allain, berfteen i
fo tour ein frib unb ein foletyer frib , tote fty ftcfy n>ol mit luj
rümen, fty tootlen jßen« , bij unb ba« bon frib« toegen tljan,
jutn ort fotl lauffen, fo iftj all« erftunrfen unb erlogen, fo i& i
mit inen, ban toie in proptyeten ftett: 'pax, pax, et non est ]
frib, unb ift fain frib bei inen allen, ein »erlogner frib, ba« fy I
unb pfaffen guter gern Ijeten, unb bo<$ nur fty, fonft nimant
got oertyengt alfo über Üenfctylanb , ber fcfyitf« mit parmljerj
feinen toillen, amen, fonft ife auß.
91. 128. II %™ fauligen pfingftag, ben 5. junii, joety bty fatyferlic
naä) feiner getoonljait umb 10 ur aber solenniter, ut supra,
jur firmen . ba binten aber baft alle cfyur* unb fürften , nrie
fctyefyen. ba fein majeftät betym ratyau« jofy, ba Ijet ber eoangel
man bon Reffen beftetlt, beer ließ ju tifefy blafen, n>tc bty fatyfei
ftät irer anbaut jur firmen jo$. lag im einer ba« ein f$en<
lifetyn truj fein, no$ maint tyeberman, er l)ab ein genebigen fai
f$ir fein, margraff 8ltbre<$t, ptfctyoff ju SKeinj, fang ba« am
3tem ®a«par ßontljarenu« , carbinall , n>a« auety ju fit
Ijerlicty unb erlt$ e« jueging, toer ju lang ju fc&reiben, toie bet
unb anber getftlicty offenließ »erlaßt unb oerfpott loorben, tt>c
fpre$(i$.
1. 'WWW? rct^ffArifbcn. 22. '&. fc. p: rot^tf^rieben. 25. 'tat' ft. lba' $f.
1. Ueber beffen ftaanjietle Sage ju Sodann (S^rtflop^ Cefetin (j
jener 3«it gibt bie fcon Ott^einri^ »er- brueft bei greiibcrg @anu
jagte SebenSbefäreibung, feine« ©raber« ®$rift. unb Ur!. 4, 270—1]
^tyiliW mit ben 92oten be« 9lrc^it>ar«
' 1541. 179
JlanAftt.
SWittooctyn in ber quottember, ben 8. junii, toafenb baft all cfyur*
ifflb furften, bty toeltlifyt unb geiftli<$n, bei fa^fertic^er majeftät in feinem
palacio aon 2 ur nachmittag piß l)albe fibne, ba jo^ett fty ab, meertaif,
föir all, mit bem lanbtgraben in fein Ijerberg, ben et tyet fy geladen, ba
6teit er inen ein baft föftlic^« panefet mit ffirftltctyem bracht nnb Überfluß
!c ju bem ©teurer im päd} auff bem ba$, ©rauuf$h>ig toeitl)inban :c.
Sreitag in ber quottember , ließ fatyferticty majeftät allen ftenben 3»"» ,0-
*$ rt. reiety« jun parfüffen im tefent beriefen, n>cr tootlt, boety nur bou
tenben be$ reidj^. lieffenS fetyreiben, toafenb ob 180 färeibern, würben
ttt barauff serftridt, ba« nimanb publicirn tooltK. nnb baSfelb gefpreety
ft ber feierlichen majeftät in teutfäer , lateinifetyer , franjöfifcfyer unb
ipämfc^er ft>ra<$ juegeftelt toorben.
£anbtgraff t>on Ipeffen joety toiber bom reietyätag ab irtag uacb fen«
ag trinitatis, ben 14. junii, mit erlaubnuS fatyferlidber majeftät. ba er
&tg $et, bty \aäf toolt fiefy ein toenig jum frib fctyiclen, maetyt er fic$ bar*
ow, bamit nur nidjj bef<$ließlic$« getyanblt lourb. er lieg fein retlj bie,
etten nit bolmectyttgen gemalt.
|| Corporis Christi, toa$ ben 15. junii1, joety blj fatyferlicty maje«»i. 12».
at $atbe neu ur in tljumb ju firmen, ba toa$ e$ alles abgefungen piß
«ff bij proceffion, unb fyet ein erber ratlj Ijie in ober ob 400 bürgern,
<rt gepujt, lautter fyellenparten, bor irer majeftät palacii georbnet unb
ti toolgef<$i<fte orbnung fo bom palacio in tfyitmb , auß tem tljnmb ju
ir proceffion unb toiber in tl)umb, mit unb neben ber proceffion, folgen«
t fatyferlictyer majeftät palacio immer nebenher toolgeorbnet, unb fo ijt
9 topjerüd? majeftät in tljumb fam, n>a$ e$ alle« fetyen georbnet , ein
iber in feinem ftanb , an fein ort , ba gingen am erften 1 5 glib bon
ärgern im ljarnaf$, jubor pfetffen unb trummen, barauff bty ferjen, fo
d$ berauben toaren, tyeboc^ nit ber jetyet tail, fo bor jeiten getoeft fein,
»auff bty fauler, nur bty bom tljumb, barauff bty tljumbljerren in iren
nementün, barnad^ etli$ ©panier ober SBelfä in lorreden auff ir ort,
ftma$ etlicty capten auftn tljumb mit Ijefyltumb, bamaety aber etli$ f remb
riftlty irer art, barauff bty cantorei im tljumb, regirt ber fctyulmaifter,
«w ber cantor »aß bei bem erften Ijauffen ber fauler, bty figurtrten,
'• 1ib - *a$* fpätrt einsefilftt. 20. 4C. Ch.' rct^ef<f»rt«brn.
^Sufou&rben 16.
12*
170 Seon&art Sibmann« (tyronif.
30Wttooc$n ift man toiber auff^ ratyau« gejogen, fct bty fa^ferßc
majeftat ir anbringen felb* angefangen unb fürbradjt unb burc$ $er|öj
gttfceric^ gar jum enb fürbra<$t ic, bty jtncn artigH betreff enb, nemltd
bty religion unb ben lürcfen betreffen.
^almtag ben 10. aprilis n>a* latyferlicty majieftät nac$ irent gebraud
im tijumb ju firmen , ber piföoff ben ©rijren ffitit ben actr tote föftltd
e* äße* jueging, u>ie bil geift(i$ unb toetttte^ fürften , u>a* für anbac|
tt>a«, n>er bt( ju lang ju föreiben. eö toa$ erft umb 1 2 ur auf* unb tnc
gefoött ban anber*.
Satyar Santeranu*, carbinal, toa* au$ $u fitzen, nttnanb aetye
fein, er toarb bit mer berfpot bann geeret.
Der $ej? !am nie in fain firmen nit , ban fein religion (eft ine i
tain f treten geen.
2)ifen pafottag auff ben atoenb ti>a$ ein me$tig* grojj foetter in
plijen unb bonnern, unb auff ben montag am amenb no<$ ein grauffamer«
ba$ man an atten orten leuttet more solito.
»i. m. )) $ann* 3oa$im t>on ©ranbenburg auf? ber ÜRarf, c&urfürft, i
Jörnen mitmoc$n na$ bem palmtag, ben 13. aprilis, in rot baft na
gerüft , bei 2C- pferben , fa^ferlic^er majeftät Ijoffgeflnb unb fonbtgra
toafenb §inau$ entgegengeriten.
3tem e* n>a* ein teglicty* f<$la$en unb Bürgen unber ben frembb^
nacionen, e$ roaS fctyir fain tag, e$ gef$a($ ein totfölag }um menigiftr
unb mürben bei ber na$t bitt ertreneft je.
3tem btfen mittoocfyi ijaben fty ir brety bei bem totrfefym* fo ii
rotn rBfftt l $atft, in branttoein ju tobt gefuffen.
6. «Palmtaftlrott. Ö. €l. (ft<fk>dtt' fp. ^cfpfittj'. 17. '$.—».' rot*. 22. €t. 'aeföa*' juetft 'yf*^
unb SMa'&rra 0. 96). ©eine $aufetbc* Sot&an mit ben ©ruftbUbern unb öapfee
fifcunaen »aren ©rejntto unb Xocbotoifc Selber (Bergmann SRebaiflen auf b«
(bei $ra$in), bann )u 8crgreie$cnftein. rühmte unb au*auei$netc Scanner be
©eflorben tft Qeorg toon •tfojuc' na<$ bem 8fterretd)tfc$en Äatferftoatc« 1, 97 — 101
fBafefeenbucbe be« 9tegen«burger $o(b< unb Xab. IX. ; SReumann ©efe$rcibuB
fc^miebe« $ijfmair (cg. 2015 ber f. $of* ber bitymifc$en ^rii>atmünjen unb SRi
unb @taat«biHiotbet ju SRflnt&en p. 42) battten [13 rag 1852. 4<>] <©. 310—7
im 3- 1550. ©eine öemabün, »abr» 2Bity. Ätüan ©erjeic^nifi ber auffcblieS
fcbcinlicb feit 1535, at« fie 19 3a&re ltc$ b^mifd^en TOngen- unb SRebaiflen
]'d\)ht, toax Äatbarina, Xoa)ter bet t>on Sammlung, ffiten 1858 [feiten] @. 14!
£pcicr nac^ Augsburg getommenen — 50; ÄuÄjüae au« beiben tebteren ©er
3afob Sbler. ©egünpigcrtn ber ^eim- !en fotoie ©elcbrung ^inft^tlie^ be
ü$en (S(e t^rer @^n>ef)ertoc(ter $^ilip* 9iamen0form üerbanfe ii ber Öütc bei
feine ffietfer mit bem ör^erjoge gerbi- ^errn xarl Lettner , &ecret&rf unl
nanb (1557), m fie im 3. 1567 nacb ©ibliot^efar« be« ©ereine« ffir<9ef^i4t
3nn0brucf a(0 Ooerft^ofmctfterin ^bilip* ber 2)eutfd?en in ©öbmen) .
feinen« unb ftarb bortfelbft am 13. gferit 1 . Da« $au« B. 96 in ber 6$erer
1580. 2ftan tennt nie^t weniger al« 7 ober Oefanbtenftrage (9{eumannj.
SßebaiQen auf (Beorg unb Äat^arina toott
«41. 171
dient e* um* auff unfer frauen blaj burcfcumbljer , &on ber tyum*
forfffri ' piB jun föloffern 2 in bty 20 fü$en unb untüchtiger toeiber
anjal.
Äairferli<$ majeftät ljat am pfinjtag cene domini item alten (tyrift*
iifyn brac$ nacfy 13 mcnnetn in feinem palacio bi> füg ge»af<$n bie*
nötig , wie au$ fein majeftät aller jar pflegen ju t^un , mit bem aU
msfen tc.
3tem am ofteratoenb fam ebgebactyfc furfürften gemaljel, ein ge*
| ferne ftnigin aujj $oln 3.
» t)ifer furfürft toolt Ijaben prebigen (äffen in einer firmen, bittest
Hinein gebraut na$, \o e* im nit bergunbt toarb# lieg er au<$ inf ©c$e*
fapat^* $au$ prebigen.
ftatyfer(i$ majeftät ift bife ganje marternden in fain firmen auffett
fein* palacio Jörnen .
i » Sontag am oftertag, ben 17. aprilis, §aben fein majeftät ba* l)oc$*
Bürtigtft facrament naety $rift(i$em gebraut unber einer geflaft ent*
p[«ngen, beruften treber ctyur* no$ fürften, nimanb bon frembben ju
W Stoffen.
|| Difen oftertag ljat ber $efc in feiner Ijertoerg auff bem tanjpoben ». i»'.
* ty comunion sub utraque gehalten, barbei unfer pürger, anäf bom rat$,
ti 50 perfonen communicirt ljaben.
3tem toa* oblatn über fein bliben , f$(e$tli$ ju anbern uncon*
l'ccrirten eblaten, be$glei($en ben mein jum anber gegoffen unb nriber
^«getragen. bty fötoereft fejerei unber allen (o jtDmgfl, ber bu erft(t$
z niefa tan prot unb mein gelernt fyaft, ifco alle lutterifö ntc^j anber« ban
Ptett unb mein galten :c. unb fageu boc$ barneben, fo entpl)al)en ben leib
ttnb pfot Gtljrifti, refym bi<$ arfcfocty unb griberiefy) , e$ gef$i$t aber nur
Nn pfaffen ju traj, ban feilen, roie fty mieffen, l)tnunber, fo mu$ borljin
ba* facrament beradjt unb mit füffen getreten »erben.
1 STOontag in ofterfeirtagen, ben 18. aprilis, ift bty fatyferlicfy majeftat
mit ixen ge^orfamen ftenben $u firmen gein fant Grmeran ge}ogen nac$
trem brauch um 1 0 ur.
4. 'jt. m.' rrtf^efftiictei. 32. Gin auf '10 ur' fclaenNt tyoffut von 4 Seilen mit bet ffluffdjrift
'*©u' warte mit rotbet Xinte überflrldscn unb übnydfxubtn ■ 'ift falfd> atmeten'. 3$ bringe nod}
knaul. 'JRarataff 36ta con »ranbenburg unb berfeoa. ^dnrid) [ronl JBiaunföweia. finb unatnf
«trbeii im tot von bei ften# wegen, finb laut an onanber gtnxft, lat f» baib butdj faftfftlidj majt*
lit baau§ für tfn fer mit einen fribpoM grf^offt fein roorbnt'. — Xir^ gcfdjab am 20. fRai f.
Wen 81. 127'.
1. Die fegenannte fflefibesi) (K. 57) 3. ^ebtotg, lobtet ß?nig Stg«
»i btm Ü)omp(a^e. munb«.
2. Xie ®4(offcrgaffe.
172 fconfart Sibmann'* Ctyronit.
3tem margraff $ann* 3oa($im a«f$ ber üDtarcf, c^utfürft, tcari
aüe mal bteiffig attff ben binft. Ijet ein gaxit, baranff er ritt, ffdt t
jeug, jaum unb \atü, warb ob 10000 crimen gefc$ajt toorben.
3n bifen efterfetrtagen ben 19. aprilis §at man naä) ber oefy
«in redjten geporiien bürden im t$umb getaufft, I>üff tt>ol ein twftf ui
getrtng e$ loafc.
Ansfönf.
3tem pfinjtag m ber ofteriooctyen , ben 21. aprilis, ba ift ein o
f tifixi jum gefprecty * georbnet loorben. auff ber geljorfamen feitten :
5>err 3utiu$ ?flueg, boctor, matnjiföer canjler.
£>er Sodann ßgt, boctor ju 3ngo(ftat.
$err 3oljann Orop p er, tofaifctyer canjter. .
m. m. || Suff ber p roteftiereuben fehlten , tutterifctyen , fctymaftatbifö
ober teufttföen, fty loiffen fetbä nit, lote ffy ft<$ nennen foöen :
W^W $ 3Mancton, Raufet ju SBtttemberg, fegfftf<$.
SWartinuä ?ujer, prebicant ju Strasburg, ein oaft erbe« tyerj.
3o^ann ^ßtftoriu«, prebicant be$ Reffen.
@o finb ju preftbenten ober befijern oerorbnet loorben x>on beit
barttyeten, erft(i# oon latyfertictyer maieftät loegen :
$erfeog griberi$, pljalfcgraff :c.
$err 9?ic(a$ ^ernott ©ramoeöa, ein tyenifd&er Ijcrr.
9Son ber alten retigton afg jeugen unb jueljörem, bon ber ctyurfürfl
toegen :
$err Sioer^arbt oon 9fieb2, matnjtfctyer Ijofmaifter.
©raff bon SWanberfcfyiebt 3, cBtniföer gefaubter.
$ainri<$ §aa%, be$ furfürften am Sttjein, pljatfcgraf Subtoigä, cai
leioerioatter.
Sluff ber p roteftierenbeu festen :
Doctor geig, l?effifc$er canjter.
granciäcuS SEBeinmair 4, fegffifäer canjler.
3ofyan ©turnt oon Strasburg 5.
9Soigeu itf artiglt, fo bisputirt foüen loerben.
13. 14. M. — fottfn' \p*tn friiuuaffefct. 16. «c. ». <. — &.' fpätecec 3nfa|>. 18. St. fcfrtfty
fpätct 4bei)ftjfrn\ 32. MB. — ». rotbfleföticbfn.
1 . #ien>egen fei auf bie Triften toott 3. ©raf 3)ietrt<$ \?on SRanberfäe
Hergang '2>a« Religion« * ®efarä($ ju 4. 2>er turfürfilicfc unb bcrjcgl
9tegen«burg i. 3. 1541. (Söffet 1858' fS($ftfäe Äanjler granj ©urtarb I?
unb ©rieger ' ®a«paro (Sontarini unb ba« nad) feinem (Geburtsorte gettöbnli$ 8fa
föegen$burger(£oncorbtenmertbca3a&re8 bon Schnar (öiograplue beffelbtn t
1541. Oot^a 1870' benotefen. S)an$ 1825).
2. föfibt *on ÄoIIcnberg. 5. aber Hergang nennt baffir a. a.
1541.
175
II 15 artfgkü, Darob man fn bt |>r«d)t fyat : »t. i24r.
1. SBon bct iuftiftcacion, ba$ ift bom gerectytmactyen bor gott.
2. 93om facrament be$ a(tar$.
3. 33on be$ pabft unb geiftftcfyem gtoalbt.
5 4. SBon bcm opffcr ber mefc.
5. 9Jon ben tegtt^en befonbem (tt>ic man fagt) »tncf('meff«B.
6. SBon bcn ttöftergtöbben ober »erfyrectyen.
7. S3on bcm ccftanb ber briefter.
8. 95on rai<$ung be$ facrament« unber baifcer gcftalt.
ti 9. 93on auffrtctytung ber jerftörten tßfter , firmen :c. unb ttriber*
jAwj fcerfetben guter.
10. 9Son eerung ber ^eiligen, barbei erttert fot »erben, ob bfy pUbet
m ber tiretyen gebult f otten »erben.
U. 93on ben getft(i<$en f ajungen, gebreiteten unb ceremonien.
w 12. SJon bem fcaften. babei ba$ oerpot unb unberfctyaib ber fpeijj.
13. SSon ber pufc ingemain. babei &on reu unb taib umb bty fünben,
pngtymmg barfür. auc$ bty orenpeic^t.
14. SSom gebrawfy ber 7 facrament, aöen ingemain unb oon iro it*
fifym infonber*.
• 15. 3Son menfcfycnfajungcn.
©er tt>ol an not geioeft, fo(<$e$ $ier in big bu$ ju fetyreiben, btytoettt
Falles im brud ift auggangen :c, tyat mi<$ aber für gut angefefyen, ban
%er lieg im brudf ein groß p u<$ au&geen, tote er n>a$, alfo tief er« »iß
Wf<$ au&geen.
85 || <So man nun auff ber trinefftuben -1 jufamen ging auff ben 26. »i. 125.
*PriJis, umb brei ur nachmittag bty erft feffion gehalten loorben.
<£* toarb g(at nietyj aufgerietyt, e$ l)et ben ein tait bem anbern atf?
fo** oorfrabenS, unangejeben toie gut ober pftf ed »er gemefen, t>b|U*
**i& burcftc&tedfo getoietyen, »ietool bty paiben tai( rümeten , f fy tyeten ft$
^li^et artigft bergfietyen ; man fadj aber pfy iro faim, ba$ im getebt
^r »orben , ben fooitt einen tyeben gefieü unb binett. tytlff o got , e&
b**tff fein ganj toott.
^. 12 auf ©runb Don 8ucer'« ©eric&t
*J* bic ©traßburger: 3aldb @turm.
^trfeflbc erfc^emt im 9teic$«tag$abf<$iebe
^*b in Sattbtyerger'* oben ©. 168
«um. 1 cithrtem SBerjeidjnrtffe al« SWit-
*t*treter ©traßburg« am töei<$«tage.
^«tob ©tnrm bon ©türmet! (+ 1553)
*tr aU ©tetttnetfter an ber ©j>itje ber
^tgterung , fobann ber bürgerliche S3e*
grünber unb ©rgamfator (©($olar<$) ber
nieberen ©ctynlen, be« (Stymnajlum« unb
ber fyotyen ©c^ttte ju (Straß bürg. 2)o^
irrt auäj Hergang, tnbem er tyn 9cector
ber ^o^en €e$u(e nennt, benn biefeetpar
3o^ann t»on ©turnt.
1 . 2)er §crren £rinf ftabe toar in bem
oben ©. 116 5Inm. 2 bezeichneten ®e»
bSube.
176 Seon&art Sttbmann'* S&ronif.
SafimirS fon, t»a$ noc$ nit im regiment unb fyie barjue gelaff<
ut infra.
JRit ein fontag jubilate, ben 8. maii, mit 103 pferben, tool geri
aü fpiefc unb Rauben in (eberfarb, füret auff bent testen tyrbfl ein pl
tunner unb ljagllf(fy(ag unb barob auff ein jetl 'verbum domi:
auffm erbtt.
üWittoocty barna$ ritt ein $$i(ipp$ fyerfcog Don Römern in grfa
färb, ob 100 pferben, er entpfing $ie teljen, ut infra folio 130.
si. 126'. II €U ffltjarat na) oa(l gefcrlWje prnn(l.
^finjtag ben 12. maii fam ein feur aufe im pfar$off ju Sibi
minfter, tounberpertic$, t^et im fyaud nit fonbern fc^aben, fam auff
Firmen, fo bran (igt, bran ba$ jimer oben glatt Ijintoegf, |e$ lag t>iü $
tratb* boben, berprann aße$, toa$ fflwar ein grauffame prunft, in
biß frembem botet, tag buretyananber (uff :c, tote too( ju gebenden ift
Ijet ein grauffamen groffen toinbt, ging in« feur toie bty blafcpelb in eir
fömibee*, »a* ljo#, man muft e$ prinnen (äffen, leidet toer ba£ ga
dofter berbrunen.
üWan fa$ nur, ba$ anber$ errett mecfyt »erben, bty ta&fer(u$ ma
ftät tyt immer fein poft, toie e$ ftunb, bor groffen f orgen , unber fo b
boftfö frembber nacionen. e* gefetyaety auf; fonbern an jtoeifl gotte* ger
ben Fain fctyab.
6$ (ag ein me$tiger tyerr, fo ein 9ieopolitaner toa$, ju Ijerbe
barin, fetten* tootl errett, toa$ fc^tr im mitten tag , aber fa fetten* n
prinnen (äffen unb ba$ ir barbon gef(5f)net. fyet in viam elemosine
cronen ju fteur toiber jum pau gegeben jc.
(5$ toa$ nit furfetoeiltg unber fo bi( frembben nacionen , ben etl
pöfe puben bon frembben fetten unbern parfüffen tyeufer auffgeftoff*
unb b^toeid ein ermer rat ir fachen immer ben ganjen reicfystag in gu
orbnung fetten . lam man inen palb , ba fluten etttc$ gein parfüffen
bfy firmen, bermaineten, freiung je fyaben. man nam fo mit gtoa
Ijeraufe , toietoo( fty fic$ tapffer toereten , f o tourben bo$ bty unfern n
angetan, fing ffy ir etlic$ mit garten tounben in ber firmen unb ß
\t) baljin. too fty ^infamen, toaif gott, xdf fraget nit na$.
»• 127- || Stent in ber creujtooc&en barfft man taum offenließ mit bi
cteuj geen naefy alter getoonljaitt , n>ietoo( man e$ nit liefe, an ba«
flofterfrauen (unb pitlic^) barmen bttben. a(fo fc^rtrn bty rec^t (
leuchten prebiger auff iren tanjpöben jum @$e<fenpa$ , in be* (Sai
1541. 177
@artner$ ljau$, in befc f c$ult§aifn * unb ©teurer«2 Rufern, n>ie itif
aoet» anfcec^ttg maß, montag ben 23. maii ging i$ in be$ fctyultljaifn
ffltö, fca prebiget einer mit namen 3oljanne$ Xxad, Traconus, boctor,
ber fcoety tye ein regten namen tyett, tool bent cerbero ju öergleictyen, ber
5 barfft feelf, leib, er unb gut ju pfanb, mit einen groffen fctyttmr ju pfanbt
fejen, alle bty, fo bife tooetyen atfo Ijtn unb toiber luffen , fcerbinten uicfo
ban junger, drunter, peftitenj, ben bürden, ja au$ befcfyliet$li($ gar niefy},
pei feiner feel feliglait, bau ba$ tyetlifcty feur :c. nun foljin euangelion,
fafc btr bty mautfctynijn, fc man bo$ nidfo anberfc t^ut ban pitt umb alle
»• snab :c. tpafc fol man fagen &on puberei, barna$ mo$t xäf nimmer ju
inen geen.
Dty fürften Jjaben tegti<$ pangfetirt mit groffem bracht unb über*
pn|, ober bty taifertiety majeftöt l)at fi$ nirgent Ijiulaben (äffen, Ijet au<$
nimanb gelaben, aber ben gojbinft J)at man im alle tag in feinen palacio
15 p atoenbt unb morgen bleiffig »erbringen muffen , barbei; auefy fein
majeftöt meertaitö getoefen ift.
Änffnrttag, Her 26. mall,
joi tty fafyferlicfy majeftät na<$ irem brauch naefy 10 ur gein fant (Smeran
J» firmen, ba binten aber baft al cfyur* unb fürften (allain ber §eß n>a$
* nn ju gut), ben er jod> in feiner Ijeerlifait mit ben perfetoanten, bt; jroo
failic, mit bem fd)»erbt, ber c^urfürft aufe ber SWartf, t>aft föftlicty, in
ty 10000 fl. tajirt, ut supra am 123. blat, fo ein gar föftlic^en jeug,
(Jolkt, eblengeftain, perlen, a(§ ttälfcfy' miß &iH unb gemaingfliefy alß l)aft*
*W, er binet fcleiffig.
*
|| Nota. 231. 127.
Difen auffurttag tourben margraff Sorg &on ©ranbenburg unb m 26.
^irftog f>ainri$ ber iünger &on ©raufcfyttng (über meldten oiü pöfer
Öffc^ta^ gingen mit ntort, branb unb anbern, wie ban in offenem brudt
*u§gi»g) im for ju fant (Smeran &or fatyferlicty majeftät, $ur* unb für*
ften in groffer anjatt unainfc be$ fteenä I)atb, fo laut, ba$ bfy fttyfer(i$
majeftät fo baib auß bem for ließ f Raffen unb inen felb* gemintt 3. fo
ftajenb baib geljorfam, gingen fyinauä, am montag barnaety Ijet fo faifer* w« 30.
Ity maieftfit toiber fcerglictyen.
3. '3. t. X.' rctfcgff^ricbcn. 12. '$. — p.* ret^efc^rteben.
1. 2>a« i&ctuftydfienamt oettetbetc fc&urm' (E. 11} in ber ffia&len- (©alter-)
1535—51 ambro« ttmmaiut (@tabt- ©trage (9ieumann).
Jtytoj; im öepfte biefer gamilte wax 2. @. oben S. 169 Slntn. 2.
H«i 1487 unb no<$ 1551 ber 'golbenc 3. 8rgl. oben «. 171 »ar. 32.
etiltefycnifcn. XV. 12
178 Seonfart SBtbmann's (Strömt.
WliW«, pfyttjgraff, fo }u Scngfclb lag, ein ganj betborbner furft
ba« et nimer anberft ban faum ein armer eblman befaß1, $0$ tifen
swai 28. famb«tag ttnber ah.
' Cffyrrd).
üftontag nac$ exaudi, fcen 30. maii, fyaben bty preftbenten ber 6 j
doctores gefpretty fa^ferlid^er majeftät überanttourbt , n>a« btj fa<$ tye
faum übter geftattben.
T)\f ebangetif(fyn ber aug«purgerif$n conf ef fiou anfyengi , bi pro*
tefttrenben , bty fcfymaßalbifcfyn , toie ty fidfy teglicty anberß nennen, ftnfc
ftodftarrig unb fo Ijertt, ja fetter ban* abamantn ftein, man tooft in ban u
gteid) alt irer fachen , nt$j außgcnomen, toie ffy e« meßten, ba« fo tl
attain alles roeren, alles orbneten, festen, nimanb angefeljen, attain iren
fopff, bty fd&rifft ntmanb ban ffy attain, ja gar attain, berfteen unb reiften
fo rour ein frib unb ein folc^er frib , n>ie fty ficty tool mit lugen immer
rfimen, fty lootten jften« , bij unb ba« bon frib« toegen tljan, unb fo e« u
jum ort fett lauffen, fo iftj all« erftunden unb erlogen, fo iß nit anberft
mit inen, bau lote in propljeten ftett: 'pax, pax, et non est pax', frib,
frib, unb ift fain frib bei inen atten, ein »erlogner frib, ba« fy ber firmen
unb pfaffen guter gern Ijeten, unb bocty nur ffy, fonft nimanb. toolan,
got bezeugt alfo über leufctyfanb , ber fcfyicf« mit parmljerjigfait nad| »
feinen roitteu, amen, fonft iß auß.
st. 128. II ^m ljetyligen pfingftag, ben 5. junii, jo$ bty fatyferticty majeft^
nacfy feiner getoontyait umb 10 ur aber solenniter, ut supra, in tljuJ*1*
jur firmen . ba binten aber baft atte cfyur* unb fürften , n>ic öffter öe*
f$e$en. ba fein majeftät betym ratljau« jol), ba Ijet ber eoangelifd) ffautr^
man bon Reffen beftettt, beer ließ ju tifcfy blafen, nrie bty latyferficty maj*'
ftät irer anbaut jur fird^en jocfy. laß im einer ba« ein fctyenen e&anj^4*
(ifctyn truj fein, nodf maint tyeberman, er Ijab ein genebigen faifer, mec^
fctyir fein, margraff SWbrectyt, pifd&off ju atteinj, fang ba« amb.
3tem ®a«par Sontljarenu« , carbinaü , toa« aucty ju fird&en , »* *
Ijerlicty unb erltdi? e« jueging, tt>er ju (ang ju fd^reiben, toie ber carbincr
unb anber geifttid) offenließ berfoetyt unb mfpott toorben, h>a« unau
fpre$(ic$.
1. '<PtiHW*' rot^tf^rkbtn. 22. lÄ. \f. p: rot^efd^rieben. 26. 'ba«' ft. 'ba' $f.
1. lieber beffen finanzielle Sage ju Sodann (S^riflo^ Cefettn (gulefet ab$
jener 3eit gibt bie bon Ottbeinri$ Der* brueft bei $räberg Sammluna ^tJ
faßte ÜebenSbefd&teibung feine« ©ruber« @*rift. unb Urf. 4, 270—1) «uffc^tB
^^iii^p mit ben 9?oten be« «rc^tbar«
' 1541. 179
PonAeit.
äRit»oc$n in ber quottember, bcn 8. junii, »afenb baft aü cfyur*
«ib ffirften, bty n>eltlid^n unb geiftlictyn, bei tatyferlictyer majeftät in feinem
palacio Don 2 ur nachmittag pi§ Ijalbe fibne, ba jotyen fty ah, meertatt,
föir all, mit bem fanbtgraoen in fein tyerberg, ben er Ijet fy gelaten. ba
^trie er inen ein baft föft(i<$$ fandet mit fürftfid&em bra$t nnb Überfluß
t. ju bem ©teurer im päd) auff bem ba<$, 33raunfc$»ig »eitljinban :c.
Sreitag in ber quottember , tiefe fatyferli<$ majeftät aflen ftenben *uni ,0-
*S to. rei$$ jun p arfüffen im refent beriefen, »er »ottt, bo$ nur bcn
ienben beä reicty$. (ieffenS f^reiben, »afenb ob 180 fetyreibew, »urben
dl barouff Derftridt, ba« nimanb p ublicirn »oft :c. unb baSfelb gefbreety
ft ber fatyfertictyen majeftät in teutfetyer / lateinifetyer , fraujbftfcfyer nnb
ipänifc^er \pxadf juegeftelt »orben.
Sanbtgraff bon Jpeffen jod^ »iber bom reietyätag ab irtag naefy fen*
tag trinitatis, ben 14. junii, mit ertaubnu« Fatyferli<$er majeftät. ba er
^8 fct bty faety »ott ftd) ein »enig jum frib fctyiden, maetyt er fiety bar*
*n, bamit nur nietyj bef(fyliefeli$$ gedoublt »urb. er liefe fein retlj fyie,
•etten nit bolmectytigen gemalt.
|| Corporis Christi, »a$ ben 15. junii1, joety bty fatyferti^ maje*»i. 12*.
5t Mbe neu ur in tljumb ju fitzen, ba »a$ e$ atteS abgefungeu pife
uff b^ proceffion, unb Ijet ein erber ratl) tyie in ober ob 400 pfirgew,
^ gepujt, tautter Ijettenparten, bor irer majeftät palacii georbnet unb
t\ »olgefd^tcfte orbnuug f o bom palacio in tfyumb , aufe tem tl;itmb ju
i proceffton unb »iber in tljumb, mit unb neben ber t>* oceffion, folgen«
i fatjferüctyer majeftät palacio immer nebenher »otgeorbnet, unb fo ijt
> fa^'ertid^ majeftät in tyumb tarn, »a$ e$ dilti feben georbnet , ein
tor in feinem ftanb, an fein ort, ba gingen am erften 15 gtib bon
ärgern im fyarnajd), juoor pfeiffen unb trummen, barauff bty fernen, fo
ad? ber^anben »aren, tyebocty nit ber jetyet tail, fo bor jeiten ge»eft fein,
wauff bty fc^üter, nur bty Dom tljumb, barauff bty tljumbljerren in iren
TOtentUn, barna^ etüc$ ©panier ober Sßelfcty in forreden auff ir ort,
Hiia$ etlicty capten auäm tljumb mit Ijeijttumb, barnaety aber ettid) fremb
c-iftfid^ irer art, barauff btj cantorei im tljumb, regirt ber föutotaifter,
<w bet cantor »afe bei bem erften Ijauffen ber f$ü(er, btj figurtrten,
7- > - **$' fpätrc eingefügt. 20. 'C. Ch/ Totfraeföm&en.
*• «iclme^r bcn 16.
12*
180 2eon$art gBibmann'0 <5&ronif.
barauff trug man ein pofttiff , fällig Sainpecf l, bty fornmeffer trugen*
barauff fpenif $ unb toettfä fürften unb Ferren, att mit fagfün , fcatauj
trugen tinter etttcfy caplen im tyumb etliche ftüd ^etyttumb«, barauj
gingen 2 in rotem catmofin fammet, toxifenb teutfck, trug Wiener eil
focf ü , barauff Sljriftoff , Ijerfeog ju SßMrtenberg, Sltbrec^t bon ©oben
5>ainri($ ber jünger bon ©raunfc$u>ig, mit ime ber Ijerfeog bon ©o$oi
». 129. || barauff fyerfcog gribericty, pfaffegraff, mit im Ijerfeog 8ubu>ig bon Söain
bajtoif<$en toafenb eingenüfctyt irer majeftat officier , tarnacty 'ging et
Sßelfd), l)et ein (fyorrod an, trug beä carbinat« jitbern Ijodjcreuj, barauj
gingen etlicty fnabenfdjüter mit jimbtn more solito , barauff ba$ ftf
toirbigift facrament , trug ®a«par Sljanteranu« , ber carbinal, Ijetei
ganjen toei&grauen part, Ijerfeog (Srnft, erjpiföoff ju ©alfcburg , pM
graff bei SRfjein, Ijerfcog in obew unb nibern ©airn ic, unb 9Ba(t^i
bon ßronacfy 2, Ijoctymaifter teufö orben« in toetfctyn unb leutfctyen lanben
Ijaben bem facrament gebint mit toeifen ben carbinatt, auff ljoc$geba#
facrament ging be$ Ijeittgen rö. reicty« marfäalcf bon $aw>nljaün, ei
n>aib(i$ jung man 3, mit bem fctytoerbt , barauff bty fatyfer(i$ majeftal
trug in irer rechten Ijanb gleitty toie all fürften ein brinneube farfl &o
toeiff em n>ag«, mit ploffem fopff bty ganj proceffion ganj biemutig , ba
faum ein rosiger paur tljet , ju merer biemut in ber üngfen fytnb ei
paternofterteu bon braunem Ijolj. unb man ging ju ber groffen tip
gegen ber gebort 4 für fant 3oljan$ Ijinab unb bei SRiberminfter über te
tyerfcogen fyoff mit er in tfyumb, roie man Ijeraufsgangen loa«, ba fang ma
erft ba« ambt, ber pifdjoff oon iöriju fang, loeret piß Ijalbe jtoelfe, jc<
fatyferli$ majeftat nriber (;atm, aucty fouft menigflid). man fyat niman)
geraupt , ba« pacifical Ijat ptföoff bon 3Wainj ber Jaiferlictyen majefti
geratet, ime adain.
Sünig gerbinaub :c . f am erft auff ben reicfyätag ircfytag Alban
ben 21. junü, auff ber poft, nur mit im bei 15 pferben, ba« anter al
bor unb na$, rit in mittetnactyt ein, etlicfy fürften toafenb IjinauSgerit«
9i. i2y. || SDtittooctyn am tag Achacii loa« ein fer groffer unb ganjer »'
3uni M' fumner reictyäratt, jofyen all fteub teg reicfc« umb 7 ur auff« $au$, f
ben toben piß na$ 12 um.
6. *5ep&r |l, 'SopWW 9. '©<!# tf- l®< W $f- 28. 'Ä. %. it.* rotf». 31. 'SWitwp^n'«
1 . ^icücic^t §ari9 ftiinpccty, n?e(c^cr tbatcv ?tnie.
1533—7 al« «urjtger in tcr ^aulfcr« 4. 2>ie ßcu^ort 'poru foeni) tcfi
tt>ac$t erfcfyetnt (©tabtarc^it1. ftü) an ber ftattnünbung ber 9?cfiti
2. SBielme^r (Sronbcrg. {trage auf ben S)otnp(a^.
3. (Seorg ©olfgang öon ber ©räjen*
1541. 181
Ott tyinrid) ic, krfler.
Sin fettjam tounberperticty tyiftori , f ott man feigen , tt>a« ber fatan
fw, rote hmftrei<$ et ein mörber unb tügner ift k. tyerfeog Dt £>ainric$,
tfafygraff k., tag in pamberger tyoff , fyet einen feller umb 18 jaren,
nie anberft ban ein fruntmer man, ben ba$ im bafc bispntirn Ijart oblag,
ob ju beforgen, bet teufTIjet in mit ber grifft überfüllt k. nun Ijet gc*
weiter fürft ein bruber, tyirfeog ^Ijitipp« ic, toeitt Ijerfcog Dtljainri<$
fain latetner an feinen Ijoff fyet !, fo (i<$e er einen geterten magifter ber
forijft, genant ©abriet!, nrie gebauter fetter roift, ba« e« ein getert
man loa« (Ijet 2 finber unb ein grofcfdjtoanger n>eib), ein ftitt man, nam
|i$ feiler tegtidb« bt«putirn« an mit im, ©abriet! gab im antnntrbt, ge*
tya$ alle« tu früntfd^afft. foie fifc paib lang mittananber Ijeten getriben,
fctenfy ßc$ in einem fpruty auf* bem neuen teftament ber irrt *c, atfc
lieft ber fetter an mareft unb laufft im ein neu teftament (gefdjacfy ird&tag
ben 21. junii). ©abriet!, fecretari, faß unb fd^rtb un&erfetyner fad)en
in fetner camer, fetter tybertieff in, l)et in ber linden §anbt ba« fiepten,
in ber regten banb ein gute loir, bon ftunb an, ee fid) fecretari berfaety,
W er ime bij redjt fauft bom teib mit ben »orten : <bu pößn>id^t, ic$
toill bi$ bty grifft rea)t teren jc', unb toafenb boety baib, toie man«
nennet, lutterifö, ben anbem || l)au ben foj>ff jerfpatten, in summa : ee ». 130.
nnbman fam, tyet er ben guten man ermörbt, mit groffer mie n>aj$ im
ty toir genomen, gepunben piß ein ftunb in bfy naetyt , Ijet ber fürft ein
*a$ gebeten, ine im ju gefallen in gefegfnu« begatten , ba« gefetyaety,
ta log er pif* auff fontag ben 24. julii, fürt man in gein SReuburg , ba
lag er »ot gefangen unb berbart pifc ettiety tt>oä)en über« jar , fanfer auß
tar gefengf nu« unb enttuff , ju Nürnberg Ijet er ein toeer fanff t , toeiter
fat man in nit erfragen fünben.
Der gut ©abriett, fecretari, toarb pfinjtag ben 23. junii, gein
rttencapeflen brümertoeifs begraben ic. $autu« fprictyt nit bergeben«:
watt fofl nit mer berfteen, ban not ift ic.', fonber man fot! mit nücfyter*
foitberfteen, fonft toirt einer bon ber fd&rifft boli unb tott, gteid) fo n>ol
HB botn mein.
Safj im einer biß ein ebangetifd^en pofn fein2.
1 % — fc.' rctbflcfdjtieben. 9. »uf (@abrieü' folgt eine \ttxt Stelle, we$l füt t>tn ftamtliennameti.
U. '•erinf fpätet eigänjt. 15. *b. 21. j.' retfr.
1. Xo$ feinen Äanjler, ben 2>octor Wenbtmaifta* (= Äeller ?) nnb 'oberfter
** ttc^te 0cbafHan ^onerier ! ©ecretar i' ©abriel unb (S&riftopb «rnolbt.
. 2. 3n goreng ?anb«^erger'« $er)ei4* 9(n eine $ern>e$6f ung ber Xaufnamen
*%i oben &. 16S 9nm. 1) erfd^einen bur<r/ ffiibmann ift jeboc^ nid^t ju ben*
önttr bem (befolge Dttyeinrtc^e a(0 ten, ba bte betben ärnoibt, eifrige «n»
182 Seon&art SBibmann'« (S^ronit.
3uni 23. ^Jfinjtafl am achten corporis Christi Ijabeu etli<$ fpenifd
im flofter jun prebigeru ein feet anbec^tig , t»aft n>ol gejirte pi
ge^atten, ba Ijet man anbaut gefeljen , mir groben püffüfctyen 2
fein mit unfer, ja aucty ber alten , religion lautter feu bamit gej
anbectytigen ceremoni gerne fen.
lenmardtifä ^etfc^aff je$ am freitag fant 3ofyan$ tag fu
miber ab.
£)ifen freitag fyabeu jmen fatyferifcty trabanten, fein teutf$ |
in einem tirirjljauS bor ben fleifcfypencfen l ananber ju tobt, ba$
bliben, geftoctyen.
«i. i3o\ || 2lm fumoenbtag fing man an , unb joljen bty ftenb alle
in ratlj, ban btytoeill ber maiba in Ungern toa$ geftorben, fo I
gef<$raty , toie ber Xüxd auff Ofen in Ungern jo<$, barumb ma
mer in ber religion fachen Raubtet, ben roaä ben Üürcfen betraff.
IttjrntuU.
^finjtag toarb angefangen auff beg tyirfeogen Ijoff, bon Ijolfc
gemacht, bom maufyauä 2 burd) ein fenfter ein gang barauff I?
madjt, burcty toelctyä fatyferlicty majeftät mit für* unb fürften in i
ligfait, bar in er Ijie no nie gefeiten ift toorben, in feinen fyabit fa
ctyurfürften :c.
Den 5. julii Ijat i^tlipps, Ijerfcog ju Römern, le^en enl
in feinen fefyeugtoaubt, n>a$ föftltd)ait, gepreng unb föönljait ba
warb, toer ju lang ju fdjreiben, unb toeill e$ nac$ (eng* im brud
gangen bom ernljolbt3, $ab ic$$ ba nit f<$reibeu motten.
@S mafeub ade bectyer boll bolcfä, mau gab biß ju ftanbge
eä ma« ein fcfyeu fd^aufpiü, faiferlid) majeftät in irer Ijerliglait j
fo ma« ber plaj aller boll bolfs,. ba* etli$ bermaineten, bty, fo
fctyajung be$ oolte berftunben , ba« ob 60000 menfdjen baran
I. '«Pf. — Cta.' rot&8efd)uc*«n. 6. 'ZciimaTtftift' rotfegeföriebcn. 9. Statt 4|>*
10. 'gc jlccfetn' ipättr ergänzt.
bänger bc<3 s;proteflanti«mu« , no<$ bi« erbauen auf bem 'fornnmarcfl
1546 in pfafyneuburgifc&cn 3>ienften toem 'alten bairifdfren baufe'
ftanben (fcrgl. Digitus tan 3n?ic^cm'6 baß man in beftimmter Crbut
Eagebucty be« fd)malfalbifd)en 2)onau> herumreiten tonnte,
fliege«, bg. ton 3)ruffcl, (Sinfeitung 3. 2)er faifcrlicfr <5&ren$o
8. 45). Janbsperaer, genannt Xeutfctyl
1 . 2öo$l ba« ftöbtiföe gteiföfan« feinen mit $o()f$nitten ittufh
I). 142. riefet über 'Witipfeu $€rfcogen|i
2. ©ietycoben®. 48 »nm. 1. Mad) Neminem. .. ge^eneempfabu
Slerenj ?anb$j>erger (fiebe bie fofoenbe bem oben @. 168 9nm. 1 citi
2üimerfuug) mußte ber ftatfy ben ©tuty jctdpniffe angehängt.
1541. 183
& liefe fidj and) bty faiferlicfc majeftät toot fe$en am auff* unb ab«
geen, au$ auff bem ftutt feret ficty fein majeftät umb auff alle ort gegen
tem &oM .
|| Abjug. 91. 131.
s Den 6. julii ljub man an abjujiljen gemac^fam.
©ott atte bing mit pandetirn, mit lounberpertic^en, graufamen tobt*
plagen, mit fetyamen fctyalcfSnarren, fpitteuten, für föftlid? främen Don
atlcrta^ auffs foftüd? ift, unb toaä fünft teg(i$$ Don tounberpertictyen ge*
ftyfyen gef$e!)en, toa$ atteä für Dotö, fyaift tool Don atten nacionen, ftie
io gültig trf #ur* unb f ürften fyie ftnb gett>efen , toer ein groß puc$ too(
mit ju füllen getoefen.
3tem ben ganjen reictyätag jtoen famerer, Sßolff ©teirer unb Sari
Sattner, fftt ir fyeber 4 trabanten mit tyettenparten unb 4 ftatfnectyt.
fetten ad ir tyenb bot genug ju f Raffen.
\ » 3tem atte nactyt ob lc toac^tern.
j 3tem fotten nur bty leictytftnnigen toeiber bef<$riben fein, es toer ein
}imMi$s regifter Dott.
Der abjug tt>a$ immer tegli<$$ griJffer, ba$ fee abjoefy.
Äbfdjlü na) rntfdja(ft les rtidptagf.
13 greitag ben 29. julii toafenb tatyferlicty unb fünig(ic$ maieftäten,
fytr» unb f ürften unb atte ftenb beö ^eiligen rei($$ Don morgen an auff m
fa§ pi§ auff fyatbe brei nachmittag , barauff ging Der abfd^ib , ber ben
ai«$ im bruef ift aufcgangen. unb fo bty fatyf erlief majeftät nur Dom
fyutö in fein palacium tarn, Don ftunb an auff, jum ttyor aufc, auff SRin«
25 tyn jue unb ferter auff Italiam.
Da n>a$ ein aufffein unb auftreten Don ben fürften, fonbertiety
fyirn , fo ir majeftät blaitteu unb (jerbergten ju SWfinctyen unb burtty
itlanb.
|| tüfo jo<$ ber etyriftlicty unb frumb, löblich faifer aufc bem teutf$en 91. m\
* taub unb etyfet burefc Italiam mdf einer ftatt, Ijaift Sittegiro , (igt in
tfftica im f umgreif £(juniffa beiSIjartago, fo türdEifö ift, barDor tib
jem majeftat pfy bem enb befc octoberS unb anfang befc noDember* ein
»«fliegen fctyiffbrutty, got Don Ijimet toott e$ fein majeftät mit gftt(i$en
Paten unb fig toiber erftatten.
* 3ft afl« im bruef auggangen.
t 3. ka. a. 0. — ».' fpfit« b<iaefüftt. 18. 5t. 4wa#' fp. lwatb\ 'man' fp. eingffügt. Statt 'fec*
fo.4it«\ 24. 'fam* fpaut trganjt.
184 Seonfart fBibmann'« Ctyronit.
Sünig Ferdinandus jo<$ erft bcn 30. julii foiber abtoarfc am toaffei
(Sä n>a$ t>xü DoMte $ie , aber umb einen retten brittaU toentge
ben im reietyätag, fo n>a$ im 1532. jar.
3tem e$ toaS Jegticty greffer mareft Don allem bem , f o ber menf«
ju teglic^er fpeiß nur beborff, fif<$ unb freb$ toafenb am teureften, 1 4
forden umb 6 pafcen, fteifety genug, attcrlai fleifö, 1 firtt falbfleifc$ un
6 pafeen.
®etraib, toaij uub forn bei 9 unb jeljetljatbeu fl., beägleictyen b
tyabern.
£>eu unb [treu u>a$ teur, urfaefy , e$ toa$ ba$ Jar barbor ein mer«
tidjer bürrer fummer getoefen.
2lin aty auffä teureft umb 1 to., aber bitt maü bon 16 p\% auff *
umb 1 J>afoen, barnaety »iß Ijereinfam.
Der roein tt>a$ öaft motfailt, ben peften reintoein umb 7 ouer S rc
ber gut patrifety toein umb 8 n.
st. 132. || üJton lag lang §ie unb übergroß gut berjirt , nit um 1 A au
geriet , fonbertiety in ber religion fachen ftunb e$ nur übler, ben bc
partein tourben bon got gang unb gar berpfenb.
(5$ toafenb biß jar$ aüerfaty frücfyt genug, bon mein unb traib, b
allem ob$.
3tem montag ben erften augusti l)at man tt>iber angefangen , 3
pfarlircfyen ju 9Hberminfter, fo am 12. man serbran, toiber ju paue^
(£$ funbt bty fatyfertic$ majeftät faum fyintoegf Jörnen, begaben fi
pc$ Ijenbl jtoifctyen ben pfaffen unb bürgern.
3tem ein motoürefer Ijet 2 töntet, ipafenb }imb(i$ §übf($, (agei
2 margrafen im jeljetftabü \ auf 9iaple$, fyeten lunbtfctyafft gemalt m
ben 2 lotiyn , fetten ju »eic&fantyetertljor im fclb 4 pferb auff fy g
toartt, fürten« ljimoegf.
yinn tt>a$ ber tucfymacfyer ein aerborbner man, für ju unb berffoj
ben Pfaffen bor eim erbem rattlj bermaffen , ber pfaff att$ ein ptutbe
fäuffer §et barju geljolffen , ba$ im feine finber »urben geftofa toorei
mit c(agen unb wainen :c. ba ging* über bty pfaffen, ba toa$ ein gef etyra
<bty j>ߧtt>i<$jpfaffen\ fo bo$ nur einer t>erf(agt toa$, unb beuneft in
lautter lugen, n>ie fi$ im iar palb barnaefy offenließ erfanb.
1. '39.' ftatt '30.* $f. %m t. *ug. war %. fa>n in ffittn (fcorfaunaen 1, 391). 33. 34. '»n*
erfanb' fpätetet 3ufafe.
1. 9m n>ar)rf$emti4jUn ber 'töent- Stoltemunbe tiefet aucr) «alter öifd&o
itteifterr)of unter ben ©djjtmbbögen (F. Ijof genannte fycdjflifttfdJK #of wegen ■
105—108), ber au« mehreren ©o$n* anflränjenben ' ©e tre ibef peic^erv "■
gebäuben befielt. Siettei^t bieß im l3et?ntflabel' (9?cumann;.
I
1541. 185
|| Huff ba« groß , iemerlic$ clagen unb fetteten gefieö bem Pfaffen »i. m:
juafc^ib Don einen eroern ratlj, er foQ bem tuetymaetyer feine entpfrembte
finter in 14 tagen obern monat jueftellen, n>o nit, fo toolt im ein tat
trailty raten , er üefc fi<$ barnaety nit meer auffm pflafter finben. in
5 summa, ttne e« fid^ begab, unb toa« fpicinger tyenbl fiefy barob juetrugen,
»er ju lang ju f<$retben. e« toa« ber pfaff unfcfyutbig, bty ain toller
Im naäf einen falben Jar ungeferlicty ttnber , ba f anb e« ft$ (autter,
iux$ mnften bv Pfaffen unrecht fyaben.
Sa« foü man fageu, bty fnectyt fürten auety bem Pfaffen fein fö<$in
io mit l?im»eg, fam audj toiber. in 8 tagen fotl er, ber pfaff, b^ jtoo lump«
£« irem matter toiber in Ijau« ftetlen, fo ifeo 40 meil »afenb.
@* begaben fiefy fonften auety in bifen tag ljurnljeubll mit $ar«per*
{jtt unb boctor Äolbn, jioaien tljumbljerren, unb 2 eefrauen, bty ein toarb
mit bem $ar«perger tantmer , ba« man ein fuplerin auff ben oranger
« fMlet , bur$ bty ftim prent bon be« Sinljart $arfe toegen , lieg auc$ ba«
treib einlegen jc, bty anber toa« ein iunge lobif, Ulri<$ ^ugfman« to$ter,
nan ein frwnen gfellen, blib nit ein $atb« jar, toarb berforen, unb ba«
Sf^rap , fo toer bei boctor Äolbn ju SBifenb l, aber ^ugfman , ir batter,
W baft felbft fcfyulbig bran. a(fo roafenb e« pö{$ Ijenbl genug bifer fer*
* (triften jeiten. e« loafenb bty grämigen gfeüen pö& gnug brob unb tool*
toi nur über bty Pfaffen.
|| GfM in lUgtrn. 8i. 133.
SDiontag ben 22. augusti Ijab nrir aber au§ berreterei bor Ofen
** gfoaltige fctytactyt gegen bem lürden berloren, in bty 12000 man
* fambt mec^tigen gföüj , mertlicty groß gut fambt fc&tofc unb ftat berloren,
Wib ber Xnxd aigner perfon bageioeft unb eingenomen.
©raff 2 *on gürftenberg unb graff Safcto &om $ag fyaben Ijie im
nfcern toirb am freitag 178 pferb gemuftert unb am fambätag an>arj
* 38a« aber ein« mal« ein anfefyenlictyer jug tyinab, boety nur toie man
Q&tf ein tirtoeiety juety jum tan} , ber Iure! Ijet abermal ba« fein aufcge*
ttyt, fam tt>ir abermaü Ijinacb, loa« foü man fagen, e« jaictyt lürcf gegen
$ür<f, ban unfer frieg«bo((f ein weniger , meertail nur umb ben namen
MI« ban ber Siircf ic.
** irudjt.
8« »a« biß iar ein fruchtbar \<x\, genug bon getraib unb loein, be«
tom*toa| fonberlic^ bi§ jar« DtQ, simblicty gut für arm leut, ba« forn
'.iäw.'lattttei'u.'no^fp/d'. 11. »md'it. 4tneir$f. 16. Mctej'fl.McMf'^f. 27. '©. v. %: tet^
!• Sicfmt n». t>. ©5rt^. 2. griebrt*.
186 Seonfeart Sibmotm'* G&ronif.
4 fl., ber toaij fiufft^albcn , gerftn 7 §. \, $abern bei 4 fl., be
patrifd) Kein 2 to. 5 fallet unb 3 xx>. ein feer ff>at jar, man (aj
nat$ aller l;etyling tag :c. in groffen reiffen unb gar gfrieren, im
na$ mittag manchmal (efen.
flairn nnl ttirtttnberg
$aben ft$ aller bing berglictyen , ^alb ftarb bty fürften bon ffiirtte
fo ber Ijerren oon ©airn fetytoefter wa$, ma$ ber bertrag aujj, rfip
ju baiber fetjt , e$ tt>arb aber tmber berglictyen , ben ber alt berje
ffiürttnberg vca§ tyalb unfinnig unb lang geroefen1.
st. 133'. || (Sin f}atym(i$er morb auff glaferifö, nrie fernen ftet im 153
94 unb fo. 95, geftyuty berglei^en.
3tem ein briefter, tyer Urban . . . bon gilla auft Äettn 2, ein
auffm tljumb, monet in einen Ijaufc bei bem prebigerflofter na^ent
allain unb ainig, man bermainbt, er fyet biQ gellt, nun, irttytag a
Hflidaü tag, ben 6. decembrie, fam ein tyaimlictyer mdtber i
tyaujs k. morgend ein ftunb bor bem au£f$(al?en , ermdrbet ben
alten man. ein na$tyerf$afft Ijöret ba$ tljumll :c. , ber mörber i
unb fam barbon.
üftan berfyüttet bty tljor jc, man fc^lug umb, ein erber ratlj 1
ruffen, »er bem tetljer barbon fyülff, ben toolt man an leib uni
ftraffen, unb tt>er in anjaiget bem toolt man 50 fl. geben, er fai
ben, ba$ nimanb nnft, toer ber tetyer ipafc, p\% ine got mit ber jei
an tag geben.
Sllfo fein 4 jemerltd^er morb $ie in toenig jaren gefttyeljen.
©fftnnjarnng lifo inorte.
2Bie bifer morb erft ein jar barna^ offenbar toarbt. e$ tr
mardttnety fyt, a\x$ wafypüttl (fyieS ber fötoarfc Wattyt) , unb
im 42. Jar fyernac^ jimbli<$ Ijie ftarb bon ben lanbfefnec^teu , fo
^erauff bon Xürcfen abjoljen 2c, ba ftarb bifem mörber audf toei
10. '<£. — fl.' rct&fl«f4>riefr(n.
1. Vier iftSBibmann niebt gut unter' fte atterbing« in Unterer 3eit &"f
richtet. Sabine, bie <S<$tt?cfter ber$er« fettige $ertfeeibigung6maßregeln
jöge ffiilfeeltn unb Subtoig ton ©aiern, (innen laffen, jum $u«trage. 3>
(SemafeUn $erjog Ulridfr« bon ©ürtem- bruef 'fealb unfinnig' fann ftc$ »
berg, n>etc$e bei beffen föefiauration im Utridfr« 3äfejorn begeben (@tälti
3afce 1534ba«2anb toertieß, ftarb bo<$ temberg. @efc$. 4, 378. 418— <
erft im 3. 1 564 ! 2)ie genannten $cr$8a,e 420) .
aber brauten am 9. October 1541 m 2. 3*&ner (©ocfett?art b. Oeft
Sauingen ifyrcit tiefgefeenben 3roiP/ ber rer. Boic l, 233) bon S3itta(^ in£
1541. 1542. 187
finter ), lag er and) am tobtbett, unb fo er ifet peiltet, tyt er bem briefter
bifen morb befenbt unb ine gebeten umb gotte* mitten, fo palb er ftürb,
fo fotl er fold)e tobt einem ratlj Jjie anjatgen , nrie er ber mörber meer,
bamit fürofyin gerinnen nitnanb unpillidfo barumb oerbactyt ober gemar-
tert tpfirb. alfo Farn bifer Ijatymlictyer morbt an tag, aber bocfy blib er
ungeftrafft.
|| 1542. 91.134.
9iad> ßljrifti unfern lieben (jenen unb feligmactyer* gepurb im
1542. toa$ foutagpuctyftab a , bty gulben jall 4 , septuagesima fontag
i*tai5. februarii, oftertag ben 9. aprilis, pfingftag ben 28. maii je,
gct toott unfc burd) Sljriftum 3efum genebig fein unb ein glücf lid>$ unb
fritlic^ \ax aerleiljen, amen.
©ontag am neuen jarätag ftüe ift an ber Ijülfcen prugfen ein falfc*
i^iff Untergängen unb berborben.
is fciirA, flcnr.
©ifc \ax$ ift ju ©peir ein oerfamlung be$ römifd)en reicty* getoefen,
ben tärdenjug beratfctylagt, rote ban im regen$purgerifd)n abfctyib verleibt
ifttuorben, auff ben 14. januarii, oerjod) fid) aber piß in februarii,
ta toarb ein gtoaltiger }ug an Xürcfen befd)loffen auff 3 [ax k. , unb ein
»merdttc^e fteur, fonberlicty ben pfaffeu, auffgelegt, oom ljunbert 10 fl.,
fonften mengflid) bom ljunbert Va ff-» e"1 Iu*> üont fyunbert 1 fl., aber bty
Raffen tyat man am liebften..
dittcs erbrra rattp nuntiat.
ÜWittooctyn ben erften februarii Ijat ein ertoer camerer unb ratl) Ijte
25 togefölagen ein ernftlicfyä manbat, barin etlicty artigff, ir imooner laffen
krmanen, piten unb ernftlicty gerieten, ba$ ficty ein tjeber bei \\d) felb*
tot got peffer in feinem leben unb fonberiicty bor gotälefterung, juetrin*
*en öcrijütten, bor unelictyem peitoonen, alle tenj, mit pfeiffen unb trum»
wen (ei tag ober ua$t nit geen f oll (auffert ertoerer IjoJjjeit) .
* 3tem fo toafenb l)aimtic$ leut Ijie, fo fnedjt annamen bem gran*
Jofcnr fonberlicfy oerpoten , taä fty nimanb barfft företben laffen, alle*
W harter ftraff oerpoten.
|| $err Graäm 3olner , eine* pürgetä fon l)ie, ein gefd)icfter, be- »i. 134'.
tebter pfaff genug, toarb bon einen erbern ratlj fyie auffgenomen jum
obiger, tt>eld)er anbeut fontag uacty liectytmeffen fein erfte prebig tljet,
188 Seonfart ffiibmann« (tyronit.
4
»a$ bct 5. februarii, ba »a$ ein gleuff, ba$ »unber ju fefcn »a|
mau muft no$ 3 fyfir hinein in bty firmen prectyen, alfo ig: 'oimm
rarum carum villescit quottidianum', got gebf ba$ ba$ rettyt ttxn
gotte* gef>rebtgt »erb, unb au$ unferc lücrcf, tljun unb laffen, banu«:
geriet »erben, amen, infra folio 137.
Dijj jar$ »arb gar fain faguac^t gehalten mit nerrifctym fcertlaibe-«:
et bene etc.
aber bife faften »urben mll offenließe Ijodfoeit mit allem geprerm
ju firmen unc fonften gehalten, mit tanj unb aller folemnitet, ba« De
felfcam »aä :c.
JJHnt boctor.
Sin ©etyott, fo t>or aueft l)ie »a$, im rei$3tag, supra fo. . .
ljie »a$, »ie man jaget, fo »a$ er plinbt geporn, ein boctor ber Jjeilijj. *
förifft, er lag föir teglicty me§, barab fürften unb Ferren ein grojj »im.
ber namen, iety »aiß, »ad urfaety; fam er in bifem 42. jar »iber ff^
am pfinjtag t>or judica, ben 23. marci, in summa, er gab gr~
ftraicfc für, »oft fant 3acob$ Hofter fyaben, Sßeictyfantpeter, »olt n&L
reformirn ic. ic$ fan in nit in &o($emne maut bringen , er plib Ij
pife im ein ratl) bty ftat berputt, infra1.
91. 135. " II 3««t Älarn.
3rc$tag naety bem palmtag, ben 4. aprilis, fein brei nunnen »^
fant (Slam mittananber bar&ongetoffen, ein (Sgferin 2, »afc &om abtl, u*
fonft j»o.
Sin fetyene, luftige fafcnactyt, bty fiertag &aft fetyen Ijell, unb er
trudue unb naeß tifety fer fyeüe unb nachmittag »arme toaften unb &or
mittag feer !alt unb gefront , ba« »unter »a«, unb Don liectytmeffen pw
auff ben oftertag faum j»ir gerengt, am oftera»enb fing e$ an unb at*
oftertag unb regnet pig inj* britt monat fctyir alle tag.
5. 6t. »werten' juertf «wert*. 17. 'felfUi* ftott 'tlefla' $f. 'SSic^fantpctet' ftatt fBctofan;
petet' $f.
1 . $on biefem 3nbibibuum ^teg e« ©ibliotyet bc« ttterartf^cit $ereinft itf
na^er (f. unten ©. 202), e« fei ein Stuttgart 11, 338 ein ©trctfücfrt »irft
franjc'ftfäer @*>ion. S3on beffen Hn* ©ejügli($ ber »er&attniffe ber @<$otter
roefenljeit ju SRcgenflburg toäbwnb be« §u #eg näbura, in Jener 3eit ifi un9 ji*
toorjäbrtgeu föei$«tage« berichtete aber toenig überliefert afo baß man &on biefes
©ibmamt ebeuf owenig , afo bon ber ©eite ber rSt&felfytften ¥erf5nUc$teil
franjöflfd&eit ©efanbtfcfyaf t , bie pcb ba- netyer fommen tonnte,
male eingefunben faxte, unb aufberen 2. gffodt) ©emeiner Oef^te ber £u>
Xreiben bie (Sr^a^Iung be* ^anbqrafcn c^enreformatien in ^egendburg €>. 17$
Wltyp bon Reffen in @ccW>er,• »ert^t — 9 ifl «eronica ederin erp im 3. 154fr
an Königin SD^aria bei ?an^ Ötaat^a^iere au« bem Softer getreten,
jur ®ef%. be« Itoifer* Äarl V. in bet
1542. 189
#ernl)arbm ©tauffer bon $ere$aufen, fo ein f)a\x$ l>ie ffat bor
Ctomünftct über l, ber tyiett offne communion in feinen l)au$. bo ma$
ein groffe berfamtung im fyait* ettictymafl , toarb palb Don einen erbern
raty »erboten (torie fo fdjrirn , aufc anbringen be$ ptföoffs , n>a8 aber
^ nie tmb artoatt über bty Pfaffen) . e* toa$ ein felfcamer ©tauff er unb
öwrb ein ©tauffer berfelbig ©tauffer *c. er Ijet ein erfame eefrauen, ber
er nit »erbt toa$ , unb fafc mit f)\xm ju $a\x& , toa* fein ebangeti. fyitff
gott Don tyimfl, i$ gtaub, n>en einer ber grbfte pd^tote^t toer, fo man
fuibcn fünbt unb »er nur (mie man« nent) fatterifö, fo mueft er ein
»« enget! bon fyimeü fein, tote an bifem puben unb anbern gefefyen toarb.
©V erften tanbäfnectyt ju bem türcfnjug, toaf ein fenbfen bon
Nürnberg, tarnen fambätag uaety quasi modo, ben 22. aprilis.
|| iledunfcc klnlcr. si. 135'.
Difc iarä unb fommer toaä ein gemainer gang, baä bty finber Ijattf«
,s fenb fledtbenb, too e$ in ein Ijauä tarn, ließ fainä baroon.
3cn aufspredjtn.
S3ie fc^ir alle fteub Ijeteu unber anbern baä juetrinden Derpoten 2,
fo Ijet e$ Ijirfcog ffiilljatm :c. Ijart benoten in atte toeg, fo gebaut mecfyt
Serben :c. toafenb ju SWinctyen Dorm pierg etlicty ro&tauffctyer beiananber
* äti einer jeety getoefeu, fetten über bermanung be$ toirbfe juetrunden mit
bifen »orten : 'mir tyut ein jan tt>ee', ber nägft gefagt : 't!)u in auffer' :c.
P*& tourben fo eingef ürt tootben , nac$ etlichen tagen unber ben oranger
defürt, ber jüctytiger inen iro itli$em ettidj jen aufcbrocfyen, ju groffen
genaben (man ljet in bty fBpff abgehauen, too fo nit erbeten meren mor*
15 btn) Mb baroaety befc lanb$ bernnfen.
Cfirgknglrut.
3u ©peir marb auff bem reic$$tag unber anberm btf$(offen mor»
ben, btywiö ber türdnjug fo gro& mag, barju man ber genaben gotte*
fonberttc^ mott bebürfft, unb btyfelbig altain bur$ pitung unb pet erlangt
*° tottbt, ba* an allen orten fott ju glegner jett ein jaic^en mit einer gtogfen
fott geleut merben, barunber foll tyeberman mit anbaut piten umb fig :c.
1. l$. — $/ rot&$tfaricbfn. 7—10. '&. g. — g. ».* ifl fpät« beiaefü^t; 4b. g. ». b.' tf* xotff
»»Untrid^ti, unfc *m 9Untx Ninrbfn ftc^t eine von ^anb III retb ^«f^rifbtn«, mit fAwar^r lintt
»Uhtaulgc^rid^ne Setntifuna: lDu b«j) gtftlaubt, wit tu fttbfl cm pueb fleweft*. 11. 'X. — 1/
uttotyrictai. 12. lfÄmWagx jl. 'fambttag*, *qua«ii' flatt 'qu»«i' $f. 15. »fflrfrtcnb' ^f.
1. €5. oben®. 124 «nm. 2.3.
2- Qtmäg ber 9tcic^«polijciorbnung t>om 19. ftotocmfeev 1530.
190 fcon&art ©ibmamt'S C&ronif.
toarb l)ie im tljumb angefangen fontag in ber creujtooctyen, ben 14.
pi& auff bty faften *c.
si. 13G. II «ölnifd) Knf4tt.
SDiitmoc^ naety fontag exaudi, ben 24. maii, Famen frfie 2 fenb&
fnectyt, fo ptfctyoff unb [tat Solu f tieften, traten gro§ unfleter, jalet«
nimanb, triben fonften auc$ tritt ungeffir. man toott ir nit Ijeerein (äffen,
alfo ließ man in pa§ ju fant 3acob herein unb aber bty Ijütfcen prugf
auf* an bty föiff , ba^in mußten fo. e$ toa$ ein erber ratlj $o# pemiet
barin, fo Ijeten ob 1500 man im Ijarnafcty auff brei tyauffen, nemti<$fcen
erfteu an fant 3acob$ l)off K ben anbern an ber l)aib, ben britten bei ber
Ijütyen prugfn ganj orbentidb unb tool berfeljen, bammb fo nur flugs fort
muften, aber bo$ im voirbt toar inen toeiu, brett unb anberfj umb jimb*
üdf gelt geratest.
ÜÄan (ieß fain ntbertenbifetyn fnectyt herein , fo bitt müglic$ n>a%
irer ungef Rieften toeife Ijalb.
tlny
£)ifen 24. maii umb mittag ift ju ?inj ein feur aufdornen
einen ttrirfcljaufj, ift bty ftat fctytr gar meertaÜS aufcprunnen.
3M6 jar$ toa$ ein feer naffer fummer, ba$ e$ oom oftertag p\% a *
Laurenti in itltcfyer n>o<$en faum ain tag Ijet, baä nit regnet, e$ tt^
auc$, tool ju foreetyen, fain fommer.
3uit u. Freitag naety Margarethe famen 3 fenbteu f necfyt gü($fif$, cleftf^
ba$ toa$ gar ein übt* gftnblen , toott mau gar nit fyeeretn (äffen , afl
lagen fo 1 fenbten ju Xegernfyaim, einfc ju ©tauff, ba$ britt ju ©erging
ptageten bty armen feut tool, lagen jrifc an jeljenben tag, fetten fain ged
ein unruig, übtt bolf.
«i. 136«. || Ferdinandus , r&mifc^er, ju Ungern unb ^Jeljetn tünig, fa
l)ie$eer montag ben 17. julii, lag ben iretytag l)ie ftiü, mitn>o$n be
19. joety er gein Nürnberg, ba loa« ein efylenbe berfamlung be$ reid^
teufcfyer nacton be8 Üürden Ijafb. ba }>lib er piß fontag ben 27. august:
fam er toiber Ijerab unb am montag palb naety mitter nac^t ging er a
bty fctyiff , für etytenj toiber l)inab. ban e$ ging übtt jue ju Ungern, ta
unfer bolf oom rei<$ gtoalttg baniben oom aprittn l)eer unb treten niefo
flraafdjroig finnenbnr).
3tem bifen fommer toarb Ijerfcog $atnric$ ber ifinger bon SBratt
fötoig bon $an« griberiety, etyurfürften bon ©agffen, unb Klipps
IV. 'Diß — futnmtr' totbgtfdjrttbtn. 22. 'fanun' wiebetWt. 27. (?. t.' rot^ef^nefcrn.
1. 3)er obere unb ber untere Satob^Ia^. 2. ^arc^ing foö. to. 9tegcn«burg
I
1542. 191
fonbtgraff in §effen , fambt item eoangetifd^en l)auffen bertriben bon
allem feinen lanb , bty 3 perlen unb 2 fraüelen tourben ju 2Bo(ffnpütü
tftföfoß getounnen :c.
Unb ju bem groffen fteoell unb mutmilln, fo €ag$ unb $e§
* Wien mit bem , fo fty ba$ lanb einnamen , f o motten fty furj unb mit
tru} bom faifcr , fünig unb allen gemainen ftenben , fo berjett auffert
ta^ferlic^er majeftät aigner perfon ju Nürnberg toafenb , ftib unb glaibt
fyiben, ja bergeftalt, ba$ audj menigflicfy, nimanb aujsgenomen bifen mut*
billigen ^anbl toolt efern, anben , redjen, toeber mit Mag , rectyt, no# an
to reit k., fonbet man fol nocty tyeberman fagen: 'fyabt band, lieben efcan*
gelifön iund^erren !' o ja, bi$ eiangetyonä!
Difcr Ijerfcog fam am mitmocfyn fant SSarttyolomejj amenb ^eer mit «u$. 23.
toentg gerben, über 7 nit, ritt inj flofter fant Smeran, ba lag er, »artet
[ aaft fcen fünig, jocty er mit atoarj.
!* Cr toafc nirgenbt fieser , ban ba$ eoangeli fyet aüen ben abgefagt,
fo ine Rauften, treneften, fyülffen ober rieten, benen roclt taäfelb eoangeli
au$ alfo fyaimfuctyen, ba$ Ijaift : 'fo 'bein feinfct burft , fo trenef in',
&i[ff got, tool ein eoangeli ba« ift.
|| Schränken »1. 137.
* Umb fant Sotenjen tag fing man Ijte an , bty tljor ju befejen , auety
*önftli$ unb tool ju fcerfdjrandten, toaä folgen nrirt, merben mir tool
fcl?en, got fdjicfä jum peften, amen, e$ loa« ba8 euangelion betrefen, fo
4* Wittenberg au§ ber panef Ijeerfürgejogen ma$ burdj ben frumen
'*5tt Stotter, fo e$ ifco gemagffen ma$, muft e$ fty feljen laffen im
fe ^cteber ic., infra.
^rrdiger.
?rebtger ju unfer lieben frauen , miemol in bty capetln oorljin 3
*toi tyur mürben eingebrochen morben, fo mag e* alle« ju eng , bemna$
To fing man anbeut nativitatis Marie an, ma$ fret^tag ben 8. septem-
** ^ns. ju ben prebigern alle feirtag unb am mereftag Ijerniben ju prebigen
*wb tye mer man prebigt, tye plinbter unb »erftorfter ber pöfll mirbt, mie<
fcott fo ba« mort mit begirb (toie fty räumen) Ijören , fo Ijanfclln fty nit
<öiberft ban mie aerobe«, ber ben täuffer auety gern Ijeret, aber er tie§
roben fopff abbauen :c, Mathei 14, Mar. 6, Luce 9. ma§ fcolgen
^totot, toaig got, unb bty, fo leben merben, follens erfaren, got geb genab
Nfi allen orten, amen.
1 *ty fpäter angefügt. 9. %üx Mnutwiaiaen' juetjl cmutwiUtn'. St. 'efern* fpäter '^fern*. 15. €t.
'^tW fp. lfuanafUon', 17. St. 'b«tn* fp. 'bciiutT. 28. 3u Herten* bic »anbbemerfung :
E«»»m sapn fo. 134'. 31. €t. k»ttfl«ft«' )uerfl 'verfielen'. 32. 'UtziV flatt 'U^ixV $f.
192 fcon&art SSibmann's (Syenit.
Nota.
@$ ift fo fertig, graufamlicty , übll, fo jetftreut bon abegin ber
toelt , f o jemerlid) auff erben faum [\a auefy ju ber jetyt 9?oe) gcftanfccn
aü$ i}o unb fonberlicfy im teutfetyen (anb, alfc bifer jett an allen orten.
wer fragt mit tote , ber lefe e$, ban aü fyanblung im bruef aufcginp. !
e$ toa$ ein felfcamä eoangeli getoagffen, burety toelctyä ben leuten (fonber
ben pfaffen) ba$ ir teglicty genomen toarb unb bon bem iren bertrib. fo
toa$ ber Xüxd gtoaltig in Ungern, ber treulofc franjöfifcty finig griff ben
taifer im 9iiber(anb unb 3talia gtoaltig an, man ntuft in Ungern roiren,
fo fing ber ebangelifcfy punb auefy in öraunfcfytoig ein neu* an :c. "jett
erbarm fi unfer, fenft i& glat mit bem teutfetyen lanb auß.
m. i3r. || 9Siü, boefy meertaitö Dom ebangelifetyn Ijauffen, toie fy fidj rümen,
bürffen toietool nur ba$ maull mit toifctyen unb auffm erbll unb wagen*
planen füren unb toenig anber früdjt , ban bon iren feigenbamuen fain
anbere frücfyt gefeljen toerben, ban bfy teut bon bem iren bergagen, ba$i
ir einnemen , im fcfyein al§ tootten fty fo(d^d peffer anfegen , fo eß be($
alles erlogen ift, tofe offenließ gefeljen toirbt :c. fo fagten fy, ber ton
©raufctytoig Ijet foldjä tooll berbint, unb toarb offenließ uon inen ein
morbtbrenner gegolten , barju ber bon Sraufctytoig fein unfctyulb $ie
auffm ret<$$tag im 1 54 1 . offenließ erpott jc. mit lüften errieten :c. i
aber toie bem, er tyab e$ getfyan alles, toa$ er bejigen ift bom gegenfatl,
fo gehört boety bfy ftraff ber obrifait , ba$ fty , @agj unb $ejj, nit fein,
fonber fatyferlictyer majeftät unb bem römifdjn reic$ jue unb nit ben
l)unb$neubifc$n eoangelifcfyn ©agjrn unb Reffen , toie e$ alle« na$ not»
turfft in brudf ausging. J
Cent domini.
3tem anbeut pftnjtag am atoenb Michaelis, ben 28. septembris,
feinb aber ettic^ auf; ber gemain (toie man fo (utterif$ ic nent) , toie wr
offt gef$el)en , bei einem ertoern rat§ ernftlic^ fupplicirt unb angehalten
umb einen ofnen ortt, fhrcfyeu ober fyauS, »a* e$ toer k., barin fo b**!
atoenbmal meßten öffentlich begeen je.; (toie fo bor offmal getyan ^eten)-
meref eben auff.
st. 138. II i«flf«li* ma\tW knrdtf.
Nota , mtttoocfy , pfinjtag , freitag am tag Michaelis, toafenb ber
27., 28., 29. septembris, l)at man fyie alle tag umb fnectyt mnig*'1
fragen, tye ein tag jtoiric, alfo fd&reienb: 'tyort ir Ferren, alle bt)
6. 'tur$' fp. crg&iiftt. 11. 'tTpam' ft. 'etpamT $f. €t. cjV fp. »fi$\ 22. *fce$' fp. tin««^
31. *». — &.' fp. eingefügt.
1542. 19$
fo totjfertictyer majeftSt binen »eilen , lomen jum ©rebinger int
dq gibt man gelt unb bf#aib\ man gab einem auff bty Ijanb . . .,
bfc^aib tDafc auff ....
*)ci)fd)ttArn.
»in biß jarö im anfang befc feptembr* in $oln , in bet ©ctytefi,
n, in ber ©teurmarcft überflüfftg unb groß fyeuföretfen geflogen,
r biß fo groß atg bty fperden, mie ic$ felb« in meinem $au$ Ijab
benbigen unb einen tobten gefeljen, fo ein erlief man, ein pu<$*
it namen ©eorg ©iler au& ber ©teurmarcft in einen f$ec$telen
n Siümberg, ba$ groß tounbertoertf laffen malen *c. unb in bruef
. tto ty ftc$ ber enb niberlaffen , l)aben fo alle*, fo fielj unb (eut
ieff en , p\% auff bty nmrfcll abgefreff en , toaf enb andf an ber färb
den gleich, loie e$ im bmcf ausging, ob e$ nit bty egi^tifd^n plag
ein tounber , toa$ got mit nnll bebeuten , merben bty erf am , f o
m »erben, got fei unf? genebig burc^ ßfjriftum, amen.
|| Hon ber oeretritrung ber relfgion fyie in ttegenspnrg. »i. 138'
ontag ben 24 . septembris l)at ein rat!) Ijie tre ratljäpotfctyafft,
Sarol ©artner, befc ratl)« , unb iren sindicum > maifter 5Wicla$
ju ben f firften SBUljalm unb Submigen , gebrütet in <ßaim :c.
Kneten getieft, iren fürftltctyen genaben ba na$par(i$en (äffen
ti tr, ber bon SRegenSpurg, <$riftltcty$ borljaben *c, fonberttety ba«
nt unber baiben geftatten na$ rechter ctyriftlictyer orbnung :c.
AuttDortt.
ptfdjoff uon Htgcnspnrg.
retytag nac$ Dionisii, ben 10. octobris, tyat ein ratfy bem pifctyoff
irbt §inab gefetyriben, ime and) ir djrtftlictys oorfyaben angejaigt,
ra.
3nto, Snffcr raty unb bn 00m ansfdjns.
rettag Cholomanni , ben 13. octobris, ift inbeer, äuffer ratfy
*>om au$fc$u$ auffm !jau$ pi$ na# 12 um, alba raty gehalten.
, e$ n>a$ bon beunen bom inbern ratty fetyon befetyloffen, toaß foll
ifer xatf> unb auäföuä barmiber tfyun. alfo loa* bty fag, ba« ir
I.' na$$magtn. 19. '2>.* na$8« tragen. 23. 9?a$ '»ntwortt* {Raum für etwa 6 3eilen.
Da9 £au* B. 93 in ber unteren ©angaffe (9?eumann and @iegefyroto!oflen
igraal&ricfen).
ttttNrifai. *▼• 13
194 Seon&art ©ibmann*« (S&ronit.
•i. 139. im || inbern ratyt auffcrt befj l)aubtman$ (fo berjeit »a$ $err 35rg ton
Sojan :c.j nit meer ban $efcer, ©teurer, no$ jtoen , unb f onften tr off
nur 10, fo bei 16 perfonen roafenb. e$ ging fort, ob fonft iro föonmer
toafenb, fo feurigen fo ftitt l.
<£$ toa$ eben ein reietystag }u Nürnberg. *
3tem f o toa$ ein concilium gein Irienbt auf ben 1 . decembris
au&geföriben 2.
3tem man fyat einen prebicanten bon Nürnberg entfeljet, Ijiefc . . . 5
gorfter, fo ftc$ lieg ein boctor fetyetten. 1J
SClfo fambstag Kalixti, ben 14. octobris, fyat man am atoenb ange«
fangen , toer am fontag toolt }um facrament geen , ber muft am atoenb
peilten , barumb faß gebauter boctor unb Ijerr <£ra$m ^clntx , f o #e
prebicant mag, fambt noety einen bon ^erejljaufen.
©ifen atoenb umb 2 nachmittag fungen ffy befyer xiadf nfirnber« u
gifetyer orbnung.
Omne ramm carum vilescit quoddinianum.
@$ toafj ein grog gleuff , toie ban ber ^>öf£ aflroeg ttyut, fo »ajj neu«
aufffumbt.
«. 139'. || ©ontag ben 15. octobris, fo bfy prebig jun prebigern aujj »4 w
ba tieff tyberman Ijerab gein unfer frauen, ba tljet ftety ber frembb boctor
an in einen meiffen bamaftfaten ornat, unfer prebicant unb ber bo'n $etej»
Raufen in lebttenröcf, unb man fang ba$ ambt, alles na$ nürnburgijdjff
artt: Spiritus domini etc., kyfrie], le[ctio] , pascale, et in terra,
f o baj* ambt fam auff bty comunion, fo raietyt ber boctor jum erften W tt
feigen prebicanten jum erften baß facrament , baruaety au$ ben felc^»
nachmals bem bon $erejl)aufen, unb barnaety ratetet unfer prebteant
erftltcty Ferren Sfabre SBolff, befcmalä camerer, nactymalß boctor $i(tner,
unb ber anber bon ^ßerej^aufen ben tdä) barnaety etüd) man unb frauen,
in btj 32 perfonen, unb alfo toafj e$ ijt angefangen. *
Stoff ben atoenb fang man hriber besser, bodf atteä naety nüm<
burgifetyer orbnung, bty rSmtfcty maß menföentljanb unb fatfety.
1 . $cr herüber *om Bei Waityfr 367—70 mitgeteilt,
manne unterm 15. Octobcr an ben Äaif er 2. Stuf ben 1. ftotoemfcer (Qucfcolfc
«rftattetc ©ertyt ift infcaltlty bei San) 4, 392).
ßorrefponben) be« Äaifcr« ftari V. 2, 3. 3cfann (<»unH>el#aimcr 2, 839).
1542. 195
0 «öldj, f(ef K. 81. 139.
fy faiferlicfc majeftät l)et gtog Irieg mit bem unc$riftli($en finig
von frrancfreid) unb im 9?ibertanb mit bem ungeljorfamen Ijerfcogen roon
Äfcff ic, unb jimblicty gut glüd.
|| tton tan fa)entlia)en krieg in Ungern. $(. uy.
Sie ba$ ganj römifcty reic$ mit gtoattingen geleger lag in Öftetreicfc,
tnatgraff 3oac$im aug ber üBard, turfürft, toa$ fctyentttctyer Ijaubtman,
fctt ob fyrafcerttaufenb ftrad, ftretyar* toold* an aßen brog, fo( Ofen
wb $eft, fo ber £ürd innen Ijet, nit fonber* befejt, ba lag er f$entti$
*m fpitl unb anberm jc, fc lang, j>ig ba$ bold alte band toarb. lieg
)cr $ef! ein Knbifön fturm antreten , ben berlur er palb , unb machet
sn f$entli<$en abjug, ba$ bem römifctyeu reic$, fonber teutföer nacion,
b etoig jeitt || ein fpot mirbt fein , ban e$ to>a$ tain gegentoter ba unb 91. 140.
tiiif$(e$te befejung, aber man berftunb tool, toa$ er für ein peüifc^tt *
mic, ban fcd man ben bürden Ijinber ficty treiben, mag foQ bag?
man gunbt bem ctyriftltctyen unb all tritt ju frumen faifet unb fünig ber
«tu nit, fc muft au$ ber teuflifcty ober f$maßatbif$ punbt in forgen
'ein, tarumb Ijet man bfy Jnectyt pöglicty, etlic^ gar nit bejalt, ba toag ba$
&el<f erhungert, &erf$ma$t, ba$ ir mehlig Dil ftorben, unb n>a$ fyerauff
tarn, toa$ laum ber jeljet ein ttenig gfunbt, unb mag ju glauben, tten
toit ein gtcalttge f$(a$t berloren fetten , toeren umb fo bill fcold* nit
fernen, unb umb Martini ctyamen f$ir bty erften fnectyt fo armtfetig, bad
biQ leut ob inen toaineten , bon Sien an lagen f ty francf , tobt , tabtod
«äff ben ftraffen, alle fpitälet botl, fyet ber breiffigift !ain jirung, unb
toat fo vcpäxmlid), ba$ e* nit gnugfam gefctyriben fan toerben, e$ fturben
ty ein tag $ie im ftrital, bor ben tl)orn unb auff ber gaffen 6, 8, 10 :c,
ta* ju erbarmen mag. alfo Ijat ber e&angelifö Ijaubtman mit l>ilff , rat
nnb einfprectyen fein* anfangs »ol unb c$riftli<$ geljanblt , man f oll fo
H (oben, toolan »erjeicty ing got, amen, toen aber ein pebftifc$er (toie
man e$ nent) gettyan Ijett, Ijilff got, too toott er bliben fein mit feinen
ansang!
ffia$ aber ber £ürd für ein Ijerfc unb ftird gegen ung aug bifem
tyentlic^en jug geumnnen Ijet, toerben bty, fo leben, furfc erfaren.
H Das ambt jnr alten eapeflen. »i. 140*.
3tem urietool fty ein ratlj Ijie ftetig* erboten , e« f oü nimanb irer
hrgenomnen (d^riftlic^en orbnung) entgelten , fo $at man boc^ über bill
7. 4in. 0/ nnft 4f.* totl?. 10. ©t. 'e&nT flj. *ob bem*. 29—31. 4»m — an^nÄ' fpäteret 3«f*>-
13*
i
196 Sconfart ffiitaaim't G&roni!.
menfctyen gebe#tnu$ an fönt ©riccien tag albeg, ben 13. novembris,
jur alten capttten ein ambt , fo ein pürgerambt genent gen>efen tft, unb
für bty briefter )U tailen 60 X famb 2 manbtttirfcen unb 2 ftedfir^s
barjuegeben, unb n>ie man fagt, fc ig geftifft unb alfo auf; eins xotifl
famer erfaufft w. toie bem allen, fo $at man ben meiner auff* fyroj? ge* i
forbert unb fol$$ ambt famb ben 60 \ unb firmen abgefinbt, furo
nimmer ju Ratten ic,
fcaiff.
3tem fontag am tag Slijabet, ben 19, novembri6, angefangen,
ba$ erft tinbt an c$riftlic$e tauff unb frefm teutfdr) (meiere* bo# ju loben i»
u>er , f o man bty alt $riftü$ ceremonfy nit f o gar ftürjet unb alfo an
falj unb f$mal$ tauftet) .
SMfc )ar mugä ein funber pöfer mein baft im ganjen teutföen te,
ban er toarb nit jeitig, fonber im S9airn. meertait ])erfc$afft lajj nid?t,
fonter fc^endtend irer armen roeinjfirln, bty Kaubten ba$ peft baraujj. ^
3tem e$ mugffen fonft toenig gef<$mac$er frfictyt , e$ toa$ ein feer
naag jar, jimblicty bid getraibS, fonberlkty am ftro, e$ ergab aber nit
barna$, barumb gatf ber toaij umb »eina<$ten 1 ort 5 fL, fora3fl.
20 er., aucty mer, gerften bei 3 fL, §abern 1 ort 3 fL ungeferlicty.
si. 141. || ©octor Stabi*1, fatyferli($er majeftät bicecanceüier, lam fä*
freitag ben 8. decembris, Ijet bill $anblung mit einem ratlj.
IDityalm na) t nlvia gcbrfibtt in Bairn u.
l)aben auff ben erften novembris ein groffe , bolctyomne lanbtfc^afft j«
3ngolftat gehabt, barin an bi> lanbtfctyaff t, in 3 jaren ju geben 1 2mali<
fyunberttaufenb gutben ju geben, bamitba« fürftentljumb, fo Ijerfcog O **
#ainric$ unb $l>iltyi>$, gebrüber, in ©airn :c. ba$ lanb, fonber etl$
ftett, ben reid^fteten , 5Würnberg ein« taite , etliche Ulm unb «Hgfyutj
bertaufften, ba$ bermainten % nit ju leiben *c, aber e$ toarb abgefctylagen,
aber ein mer<f(i$ grofj , unerhört ungelt toarb auffgetegt auff attö * •
e$ fotl nur brety |ar toeren, »en aber bleiben brety jar auf* »erben fein, 30
f ollen bfy unfern na<$omen erfaren2.
•e*aa)tcr forden ratfc.
*ßfmjtag Clementis , ben 23. novembris , fein gebauter fürften
r>on SBairn anfeljenttcty retlj $ie getoefen, ber neuen ober enberung W
• »D.
6. €t. 'famb* fp. 'iambC. 20. Oben in Ux Unten ddt flt^t : '$a neue aufffcbla« in Sairn
W.' tetb.
1. Scan bc SRatoeS, @«igneur bc 2. grc^Berg ©efc^. ber fctycr. 2ai»b*
3Wcf}ancv. ftSnbe % 249—57.
1542. 197
figion Ratten gefymbtt mit eim rat§, barbou abjufteen :c. ben 28.
iber Ijtntoegf geriten, toafc geljanblt, toirbt fic^> mit ber jeit erjaigen.
Sty ton SRegenfyurg treten ein bebaut genomen.
Ityumbpfarrer Ijet pfinjtag Andree bon ber tauff geprebtgt, e$ »er*«». 30.
iit tro( mügttcty , ba$ bife tauff an ben crefm :c. unb alte tauff (nit ocn
i« forac$, fonber alfo an crefm jc. ju tauffcn) tec^t toer jc. mit ben
»cttcn: 'fo bife tauff rec$t »er, fo müft b$ langljeergebractyt tauff un*
re^t fein, fo »ürb ein getoiffe toibertauff böigen *c.\ toafc gefetyaety?
|| @amb$tag barnaety, ben anbem decembris, fcfyicft ein xati) jumsi. ui\
tapttl im fyumh, ir tyumbpfarrer $et fi$ unberftanben, ir ctyriftlicty bor*
faben $u f($me§en unb ju betagten, toer ein« raty* ernft(i$ begern, bat
fo fcemfetben fagten , ba$ er teg unb berg(ei$en muffig ftünb, too nit, fo
BHtrb ein ratlj gegen im fyanbtn , ba$ ffy lieber unbertaffen motten jc.
hin rljue :c.
ttafcerm fannen.
©ontag ben 3. decembris1 ift e$ unberm fannen bom ratfyauä
farab aufjgerufft toorben unb am montag barna<$ aßentl)a(ben ange*
[plagen toorben, ungef erlief bife mainung: ein erber camerer unb ratlj
fab bty re$t, toar etyriftlicty religion angefangen, it>te fty baäfetb im brnef
baben (äffen aufcgeen, fo unberftenb fic£ bo<$ etlicty pürger unb mtooner,
tyjctben ju berljinen, ju berfpotten :c, bemnaety fo pet, ermanet unb mit
ernft gepietenb , bafc ftc^ füroljin , ntmanb auggenomen , bereut bor
|ol$em Derfpotten :c. bei groffer unableffiger ftraff :c.
Unb toarb bigmal ber titü unfer lieben frauen firmen genomen, ba$
nit mer 'ju unfer frauen* genent toarb, fonber in ber 'neuen capefln'
rter in ber 'neuen ^farNrc^en', atfo toarb e« jun prebigern bei ber prebig
mtünbt.
(5$ toolt unfer frau nimmer ge(t gtoinnen, toarb fo au&gemuftert :c.
§üff got bon fyitnt, ba$ toot gerabt, amen.
H Der ffirjten von flatrett uerpot. »i. i«.
3tem mittooetyn am tag Lucie, ben 13. decembris, ift bon ben
türften oon ©airo ein berpot auggangen2, a(fo ungefertiety (autenb: toeit
toftat SRegenSpurg über ir juefagen unb figilt, fo fty in nagftem reic$$*
1. !Ra<$ ©emetner Äirc^enrefonn. erließ ber SWagifrrat ein 3)ecret aur ©e-
€- U8 am 2. Sfccember. rubigung ber ©firger (Gemeiner Atrien«
2- $a* baipcrifcfc SKanbat erging reform. @. 146, @um^>e(^aimer %
ontom 19. ftobanber, am 1 3. SDecembcr 846—7) .
198 geonfyirt Sibmamt'« (tyronif.
tag ju SRegenSpurg angefangen fetten , irrige neuerung in ber religio
fachen Ijeten angefangen, bannt aber ir tanbt unb teut berljüt mürben, sti
berfetben nit beflect mürben :c. , fo »er ir ernftlic^ gelobt, ba$ nrman)
ber iren (nimanb aufegenomen, meber geift(i$ noc$ meltficty, pretaten, etl
unb unebfl :c.) tanbt unb teut in gebadete ftat miber ratyfe, reite, fai
ober gee, meber auff maffer ober lanb, mte ftcty ba$ immer begeben mefy
in !ain u>eig , mo aber imanb barumb &erprec$ , f oß unabtef (i# an (eil
unb gut na$ ungenaben geftrafft merben. miemot fot$$ manbat mer ii
fid) Ijiett, fo ift big ber Ijaubtartigftt.
@amb$tag barnacty mag ein groffer moctyenmarcft am $off, nmftci
mir tyinauj? unb bauffen tauffen.
£)a$ manbat $et auc$ bife dauftt: 'unb benen bon SRegentyurg fol
Ijiemit unfer tanbt nit mit abgeftricft fein'.
Freitag ben 15. decembris fyet ein ratfy ben äuffem ratl) unbbt
bom au$fc$u$ auff$ ljau$ gef orbert, attba über ba$ manbat gerabtfötagt
beileuff tig bife antmurbt (f o ber fiutter, aller fein ansang , f onberlicfc M
fctymafatbiföen geben) : ir fürftlic&e genab f ott tymanb , mag ftanb et*
mefen ber ober bfy fein, f d&icfen, bfy fty, bon SRegenäpurg , anberjUuj
göttictyer, Zeitiger, biblifctyer grifft alfe unb neu* teftamentä mei§, fi
motten fty ficfy gern meifen taffen , mo aber nit, fo gebenden fty furfc um!
gotteä mitten unb fein* morfe mitten aüe^, ba$ inen mectyt barab begegnen
mittig unb gebultig }u leiben, unb metter angejaigt, se. cet. Capias tib
hoc, fctymattatb !
g?i. 142*. || 3tem e$ f)at avuff ber inber ratlj baneben angejaigt, e* (ig nid^j ai
, bifem berpot, e$ fety ba« ^airnfonb nit bty ganj melt, obgleich nimmer
meer nidfo baraufc hereinbracht mürb , fty foflen fctymetgen , nictyj botuoi
reben, bty fürften ober nimanfc , meber geiftttcty no# mettticty , nit troen
trujen :c. , fonber ganj ftitt unb früntttd^ gegen menigHuty fein, baneti
ratlj miß im mo( ju tljun , f o Ijab gemaine ftat ne$ av$ göttidfrer genai
fo bif getraib, l)otj, fteifcty unb anbern borrat. ee ban bifer borrat berj«
merb , f o mött ein rat nit fefyren unb aufe anbern tenbern atte nottnrff
bringen (äffen.
$ui, bricty Ijerfür fd&matfatbtfctyer punbt, lag bein tugenb fe^en!
3tem man Ijat teglicty angefangen, fyoc^eit einjugefegneu nac$ nfitn
bergifctyen , pebftifcty mer unrecht , aber lutterifcty ober nümbergerifcty i'
nit menfctyentanbt ober menfctyenteer. o, o Ja, nit menfcfyen», funber cngefl
tanbt, pfucty, ben teufet bertreiben, fein muter an bty ftat ju fejen!
21. 'begegne' flatt «begegnen' ^f. 22. lu. n». — cct.' rotbgef^iieben. 23. cf*niaIfo!b' frÄW*1
fl«fügt.
I
1542. 1543. 199
|| 1543. 81. 144.
9toc$ ßljrifti unfer$ feligmactyer* unb lieben fetten gepurb taufenb
fm^unbett breiunbtoirfcig jar »aß funtagpuctyftab g, septuagesima ben
21. januarii, afc$ermt($ttt>oc$en ben 7. februarii, oftertag ben 25.
imarcii, pfingftag ben 13. maii, unb bty anbetn gett ber feft finb tooß
in rennen.
Der uritben Ijeufer ju freffen , Ijaben bfy Pfaffen fang ba$ gfctyrafy
mieffen $aben , ijo toiü man tng nit mer fcergunnen, unb tljuj ij ber neu
puffen, bent muß rec$t fein, baß fy bon ber gtnain gut freffen.
» SBte ban iretytag ben 2. januarii lieffen bty aertoalter ber neuen
rcltgion alle bfy, fo !aum lateinifcty, ein$ taitä ein 'magnificat' funbten
lefen unb nur bei einer fcefyer getoefen unb fingen ober (toie ffy e$ in ber
alten firmen Plenen' Ijaiffen) gedient fetten, gelaben geim ©cfytoeller,
#a na<$ beut peften ein mal bei finff tifetyen ab ber gmain, fcon gfuljten
urab gfoten fifetyen, fconn gfotten unb f raten naety bem peften unb ben
feften »ein getruntfen, ba$ ir bill taumieten, jum ©c^toeller am fifety*
mardt 1 »afenb and) tyxx Slnbre SBolf unb SR. SBatbttnan , beß ra%
barbei.
|| Parfötfmnfinid). ©i. i44\
* Sin münety &on parfüffen, Ijincfenb, fo feil jar im otben »ad getieft,
^ gehalten naety item, ber mün$ bafelbft, fcill Jar ljeer im brauch
»a§ , unb funb alfo ein »enig auff bem prebigftul fragen (ein teilt*
ftyr boctor) , legt bie futten »eg xc. unb roarb ein minister ber neuen
religion, patb frand , ftarb atfo ben 4. januarii umb ein ur nachmittag,
* trag man in tobten toiber inj* f (öfter , baraufc er treulofc lebenbig luff .
Wjf, toel ein groß t>oß Dom ratlj unb gmain ging mit, baS man alfo ein
trüber ber neuen (toie fo genenbt toirbt) jum grab trug, bamit boety ba$
alt fori$n>irbt bleib: '»afc felfcam ift, ba$ liebt :c.'
Mnntytn vot lern gtjmrg.
* Arn freitag ben 12. januarii Ijaben bty fcon SRegenäpurg abermal ir
fotj^afft (ba$ toa9 ir sindicus, Sabemar, ein procurator 2, ein fölbner)
8«n 3Jtänc$en ju Ijerfcog ©ifljatm getieft ob bem Ijanbl ber »erenberung
*. 'tieften' fpät« etgaiiit. 15. Statt 'tfotttn' fpätei <gcfotten\ 17. Statt Mffiülf jutrft 4ffior.
1. Die gamiüe ©a)»eEa befaß int (Heumann).
6 3«Mnnberte bie $&ufcr D. 103. 2. ©tepban Sabermatr mar 1539
»W. 105 om (alten) giföraartt, über procurator am @tabtgeri($te (Gtabt-
*%» oben @. 115 tfom. 2 naefoufefcen ard)to).
200
Seon&art SBirmann'S Ctyronif.
ber retigion, ben ba$ berpot inJBaiw bracht beber partyei roenig nu}
fonber groffen maugtt unb föaben baibet fetyt, tote fornen am 142. blat
t>om oerpot fteet.
Stent ber fyincfenb müucfy , supra , Ijet btf \ax ein ljuren, bty er 1(0
jur ee genomen ijet *, mit toel^er er ba$ clofter t>aft aufcgeftolen Ijet, tan
nacr) feinem tobt trug btyfelb tyur föftlic^e eblgeftain , perlen unb anbei*
umb, toaf? au<$ reic^ oon bem geftotnen gut, fo fty baibe auf; beut clofter
geftoln !jeten.
3tem e$ toa$ fonft auety ein alter pueb, (ang barbor garbian2, fcer
Ijet aucr) ein ljurn, fo ein eetoeib toafj, bty fetten mittananber geftolemc,
ba$ ber alt pub toarb mit fcfyanben abgefejt, einen anbern Ijindenben biet
an bty ftat, ut supra. f 0 berfelb apoftatirt, fam ber alt ftelenb pul toiber
an feinen biebftal, baroon $ernac$ meer.
©aljinger, ein boctor unb ein gaft l)ie, trib biß tounberä Ijie, mei,
ban toen er pürger toer getoefen , ftarb am tifefy bei toeib unb finben in
eim firttftunb :c. fambätag ju atoenb, ben 13. januarii, sine lux,
crux et sine deus 3.
91. 145. II Ferdinandus, rö., ju Ungern unb Sehern fünig ift mit 2 feiner
fün fambstag ben 13. januarii bte auffen fürgejogen, ju natft} in Sei'
Ijaim gelegen unb fürter gein Nürnberg auff ttxx rei#$tag gejogen.
toarumb er aber nit feiner getoonljatt l)iel)eer dornen, toafe jtoaterlai jag
man fagt, er fluety bty ftra& be§ fterbenä ber lanjfnectyt, unb auetyw*
mainten etlicty, e$ toer ein urfa$ bty »erenberung in ber retigion, fo neu
lidj fontagä ben 15. octobris n>a$ angefangen toorben, ut supra <fl
138. blat *c, e$ toa$ an-jtoeifl baibä urfac^ :c.
Äargraff Albredjt |u {lata.
Sin junger margraff bon ^aben , Sllbre<$t , ift auc$ im türdnjni
bunben gemeft unb franefy toorben, geftorben, unb btytoeiU er $erfeog SD8U
1 . 2)iefer ©uarbian, fcon bem e« im
nääjftoorigen «ßaffuS beißt, baß er am 4.
3anuar 1543 geftorben, muß ffiolfgang
#amberger (ein; beffen im Älofter ge-
feierte 4>od?jeit mit ber Bürgerin Barbara
günber fanb aber rooljl ntc$t erft in bie«
fem 3abre Patt, roie ©emeiner Äirc&enref.
<&. 151 tfom. 116 angibt.
2. 3)ieß ift 3o^ann (Erbet, tt>el$en
IßariciuS 9fau$ridjt &on allen in hegend«
bürg gelegenen (Slöftern, Ausgabe 10. 1723
@>. 125 jum 3a^re 1533, Ausgabe toon
1753 6. 436 no$ jum 3at>rc 1553 al«
©uarbian aufführt. (Sr mar bamal« über
70 3a&rc alt (f. unten @. 213). 2)nr<
i&n ift im 3. 1544 ba« SDImoritenflofti
bem SWagiftrate Übergeben »orben (Ö*
metner Äircbenref. ©. 173).
3. Xfcoma« ©aljinger, »cutnietfl
ju 2anb«but 1507—8 (®eiß im ßt*
baver. Slrcbibe 28, 49), ju ©urgiani«
1518, f 1526, ^atte eine (M^er w
Anfing jnr grau ($unb ©at?r. @tat
menb. 2, 70) nnb hinterließ groei "86 bn
'ber eine ntc^t »obl beftnnt , fötug f
mit feinem roirt ju 91. in berfperrt;
ftuben, bag fie beibe auf bem platje 61i
ben, ber anbei no$ unfinniger ronxb xa
I
1543. 201
fafotf no^enber fctytoager toa$ , tief* er in fyt in ben 2 frauenflöfiern
\mt ßarn unb jum ^eiligen creuj , bty ganj tooctyen alle tag mit bigill
unb felambt x. unb fonft ninberj $ie :c, fing an mit mgil funtag ju
afcnbj ben 14. januarii, nit an funber urfacty fonften ninbert ju befingen
j ban eben in fctfen jtoaien ctöftem !.
3tem bietoeitt bty Dom $off nit herein burfften, berorbnet ber
tiumbpfarrer ade fontag ein prebig l)inau$ gein fant 3Bang, bamit ba$
M bauffen au$ prebig §ett.
3tem man prebiget au<$ bife baftn ade n>o$en 4 tag, an ben fon«
19 tag aufjgenomen, ber tljumbprebiger gtoatymal , bty jioai mal ber Pfarrer,
atttg frfle umb ba8 augfcfylaljen.
|| Dife »aftn tüafenb tye ein tag 2 , tye brefy fyocfoeit mit freffen, w- 14y-
fattffen, tanjen, fälittenfaren :c. , mit aüem unberföämbtem tootluft,
tamit nur ba$ pfaffentljanb »ol fcerfpott toürb, trib mau mer unjuctyt
» ban bor f afjnactyt, roeret pt§ auff bty marternden, unb in ber oftern>o$en
tnontag unb irc^tag altoeg Ijocfoeit mit aller gailljait, unb mürben a( ju
nnjer frauen auff ir art eingetait.
3tem ein <ßaul$torferin &on ber fiürn nam ein ^aumgartner , fo
ein clofterfrau &on Obermünfter toa$ 2.
* 3tem eine »on fant 'ißaute, ein $inberfirc$erin, nam einen SRabecfer.
« marb erfragen unb fty ein arme, elenbe, parmtyerfeige, umblauffenbe *
foer.
Nopius, ttapp von l)ir|öganrad).
3rctytag nac$ fontag reminiscere, toafc ber 20. februarii, tljet
* bifer 9top fein erfte prebig , f o »on Wittenberg , ba$ ifco teutfö 9?om,
W, baraon bty regten prebicanten geholt tourben. Ijab unrecht gefetyri*
fa, bifen tag ift er fyeerctyomen bon Wittenberg, unb bty erft prebig ge*
fym trd^tag nad) oculi, fcen 27. februarii, toon ber erfctyaffung be$
*mf$en.
* Hifl nnftunig Unt difen ointter.
3tem ein binftmaib in toller »eife im nibern toirb in einem prun*
nen ertrentft
1 Tai Soft 'crem' blifb aul unfc tturte (päter fcurd) ein Äwuj crftfct. 7. kt(jumbpfarrt' flatt 'tijumb'
Wanet* $f. 21. 22. *«t — }uei' fpäterer 3ufafc.
tafa^unb ©a$«r.@tanmtbu($,3.£b«tf 1. SWarfgraf 9lbre$t toon ©aben-
^jTt^bcrg Sammlung l?i|t. @c^rtft. u. 2>urla<$ ftorb am 12. 2)cccmber 1542.
Öxt. 3, 606). 2>octor Saijingcr mar <Sr unb Wlatia 3acobfia , bie ©ema^in
^t nenen ^tc juget^an (©emeiner $€i)og ©Ub«lm« IV. toon ©aiern, maren
§t{4- bft Ätrc^cnrcf. in 9iegen9burg ©efc^miflertinber.
e.121). 2. (Süfabetb «>on ^auUborf unb
202 £eon$art ffiibmamt'S (tyronif.
Stent boctor Sinljarbt, (Sgl ^teg er K tt>a$ ettoo 3 \ax Ijie tym
prebigcr getoeft , man gab int urtab , unb tilje im b$ tljiraibpfar, jocf
pfar^off . ©ie er aufe oerjfoeiflung fo befann , lam ju ben Don Stege»
purg. er $et ein tootoerfuctyte löc^in , bty nam er jnr ee2, hielten ist ei
fyodfoeit, toat ber peften einer, man Ijet fein patb genug, er n>a« fainnu;
91. 146. II >li«t iOCtüt.
ÜRontag ben 12. marci $at ein ratlj beg plintten boctor« gcfinl
(er n>a$ nit tyte) bty ftat na# breiten tag bty ftat ernftticfy oerpoten , toi
ntmanb, toarumb er fyie tag :c. atfo muften fy ben 15. marci tarn
e$ ift fonft etli$ mal oon üne gefctyriben, e$ [mar] ein }>5fer pueb , ma
faget Ijernacty, er »er be* granjofen oerreter :c.8
©ifen pftnjtag tyet ber inber rat$ ben auffern unb auflfctyujj aiifl
$au$ gef orbert, faffen fctyir ben ganjen tag im rat$, ban bty religio« ine
ijo mer antigt ban res publica.
Hoctot Kanins.
Sin anberer tljumbprebiger toarb auffgenomen, boctor $aut$4, w
jimbücty gelert genug , er toolt aüe fachen ermatten , toa$ er am paünto
f ambt bem Ijerr $anfen SBibman tljumbpfarrer geprebigt fetten , wa
fyt e$ berlert unb gein Nürnberg getieft, ba Keß ein temerarius ei
f grifft &on tautter fcfymeljen, nrie ir art ift, im bruef aufcgeen. 35eitt©
teri$6, ber fctyenbljelb.
<S$ ftunb übtt $ie , toietoof füg bty bon SRegentyurg toenig lieff
anfechten, man Ijet alle tag tyoefoeit, man lebt im fau$ mit freffen, fai
fen, pfeiffen, tanjen an atte f$eu$ jc. e$ ift ein alt fprictytoorbt : n<
freib'fumbt gern taib.
®ot toott mit feinen genaben babor fein, ba« SRegenäpurg mit ir
abfallen nit ein urfaefy unb anfang fein bej? ganjen teutfetyen tanbä v
berben, ban e$ lieg fty loott fo anfeljen. too aber ir juefagen im reicht
naljeft Ijie »ergangen tyincfyomen ift, toirbt fi$ mit ber jeit erfinben.
10. 'n>ai' fefrlt. 20. 21. '33. t.' nadjflcttagen.
$an« ©aumgartner, ©ürger ju föegen«- 3. @iebe oben @. 188 £nm. 1.
bürg ($unb ©atyer. ©tammenbuq 2, 4. $irf$becf (©erfanblungen 1
215). 5Ra$ ©emeiner tfinbenref . ©. 178 237).
fanb biefe $eirat& unb btc n$c$f*folgenb 5. ^vebiger ju Sftüraberg. 3>cr£i
erjä&f tc erfl im 3. 1 544 ftatt. feine« «Untcrri^W toiber ^irfc^bed'« »
1. (Sr bieg Qcfyarb (Ser^anblungen t>om ©acrament einer ©eftalt ftnbet 1
12, 226-7. 236. 309—10. 21, 325). bei (Semeiner Jrirfyuref. @. 160«. 1!
2. (Semeiner Äirc^enrcf. G. 151.
1543. 203
|| ÄCjkCr. 91 146'.
3tem irctytag na$ jubilate, tt>a« ber 18. aprilis. früc fcor tag«
&ü$ ein mejfer, 2Wel$ior . . . , ein jung ftard man, fo auä) ein jett
lang tränet u>a« gelegen , loa« aber peffer loorben :c. , ftunb &om fceib
j Dom pett auff, alfo gang pur naefenb Der (offen, ba« man ntmmermer
roeber fymbt no$ Ijaar erfragen tunb, unb bieroeil bie ttyor noefy nit offen
nxtfenb, fo Dermainten btl, auä) fetner früntfctyafft, got mell unß genebig
fein, amen, ber teufU ljet Ijaut unb fyar aUe« mittananber tyintoegf .
@ot ermanet unjs alle tag mit bem unb anbem imtnbernn, aber e«
» Ijilfft nit. e« fturben mtl junger ftaref er leut toll an fetten , ftie e« ban
öcn ben franefen lanbfcfne<$ten fam, got toett fi$ unfer erparmen.
Scjmltnrn.
3n bifen tagen Ijat ein ratlj angefangen bty Derenberung ber fepultur,
wie für loeictyfantpetertljor , bty anber 1 . . . ju fcermauren , aber ben
>i erften baljtn. erft fo man ....
Saljtngcr2.
Stern pftnjtag na$ jubilate, loa« ber 19. aprilis, Ijat fic$ ein junger
Ringer (ein« rentlpnaifter« ju 8anb$ut fon) bauffen am $off mit tr
2 Belagen, mit einem münjgefellen unb einem raifigen, ljat ben münjer
* «uff ber f art erftoetyen , ben raifigen au$ genauen unb geftoetyen , ba«
man in am morgen« au$ begrub , fyet alfo 2 tobtfetyleg auff einmal be-
engen, ©alfcinger loarb gefangen, lag Ijart gefangen am $off piß
auff ....
|| $irfcog Ott §ainri#, ein pl)alfegraff bei töein, Ijtrfeog in pbernai. 147.
* unb nibem ©airn :c, ein reetyt epicureifetye fau, ja rechte meftfeu, bem ftarb
fein gemaljÄ, fo Dorljin Ijet margraff ßafimirn k. gehabt Ijet, fyet bei bifem
meftfd&toein fainen gefunbten tag nie , ftarb alfo feligflicty na<$ ber alten
ftligion, alg l&blicty, unb loafc eine geborne Ijirfcogin aufc obern unb nibem
®ahrn :c. , Ijerfcog SBifljalm« unb ßubnng« fctyioefter 3, alfo loarb fo Ijie
* fo ftifften töbliety begangen, ber jung margraff 2llbre#t loa« ir fon jc. unb
tije jeit Dtetl er, gebaute pedenfeu, au$ ju ben proteftierenben, ic$ glaub,
bor lauter armut) er loa« lool feiner fürftentumb feje loerbt fctyulbig. er
24. 25. Spätere ttnltnmg: *n\Uin unb eUvn\ 29. 'bffeog' flatt 'frit^' $f.
1. 3m ©omimeanerflofto? (©um- 2. ®. oben (Seite 200 Hnnt. 3.
WjWmer2, 853). 2>ie folgenben«ru$. 3. ©ufanna II. + 23. Styril 1543.
' ton ©äfccn fann t$ m$t ergänzen.
204 Seonfart Sibmamt'* <5&rcutf.
Keß ein Krctyenorbnung außgeen, toa$ fctyir einer groffen feibt ju wr*
gleiten.
Wit nnfets berre« fronUidjnamstag l)ie begangen mar) oon *em eoangellftyen banf.
Sin guter paum toirbt mol bety ber fruetyt ertenbt, item ein rat fufytt
immer toeg , tote ba$ alt pf affentanb (mtc f ty e$ f elf$lid& nennen) ganj *
unb gar aufcgetourfct unb mit grunbt unb poben geftürjt toürb , unb ein
neu teufftifö (fott fagen engftfcfy) ia, tote man ft$t, ein ^un^netbifebe
,fir$enorbnung anrieten, man barfft bty proceffton nit berpieten, aber
man ging bor lang immer mit ben jünfften umb , fty f ollen ire firmen
berfauffen, lange foiejj unb l^eUenparttyen in Ijanbttoerden baffir fauffenic., »•
toafenb ber fubtilen anföteg fcitt (unb fo man rem publicam fot ^anb»
len, fo müft man fofcfye tyenbefl bebenden je), nu etliche tyantroeref Ijeten
ir Fürfeen berlaufft, et(i$ fetten fy noety, nun toelcfye fy no$ Ijeten, ben
toa$ getoin<ft> ba$ fyß in einer ftunb aufc aßen firmen mit groffen im«
TOat 23.juc^t am atoenb corporis Christi l)imoecf||riffen. al| baä tymbtnerd1*
ber fetyneiber ob 130 jaren ju ber alten capeüen auff bifen tag mit item
aignen tyimU, firfcen unb anberer ceremonien bem Ijoctytoirbigiften facra*
ment gebint Ijett, riffenö am atoenb auff beger ein« rattys aü$ mit grof*
fem gefpött bem facrament unb Pfaffen ju traj Ijintoeg unb toolten auff
pet ifco nit weiter iren tyimtt Ijeer ju ber proceffion teilen, alfo auä) in *°
anbem ftifften unb ctöftern.
Unb fo ijt bfy ewürbigen , Ijoctygeterten jc. bom tfyumbftifft ^crea
bty groben, otfjigen (ia ganj un$rift(i$en) berenberung faljen, oerorbne*
ten fty einen bon inen , boctor ßorenjen ^otyetoart , am freitag in ber
Ijetyligen pftngfttooctyen , ben 18. maii, unb lieffen ein ratlj fragen, efc^
ein ratlj toott nac$ altem $riftti$em brauch iren Ijimtt (ben gemähte ftat
iren tyimü über lange jar fetten in bifer proceffion bem tyod&toürbigiften
facrament auc$ aratb bty ftat , gebintt fetten k.) auff fünftigen pfmjtag
tote oor toolten binen k. nac$ lurjem bebaut ift ®eorg ©aulberger unb
. . . , bebe be« rat§$, auff fürjeft gefagt, toetytt ein ratlj ba* re$t, rain *
euangelion unb toort gotteS Ijab angenomen, f o toiffen fty ni$j mit bifem
fd&aufpiU umbjugeen , bietoeii e* mit bem toort göltet nit überein$um,
fonber ftragf* batoiber k., fo müg bamit umbgeen, toer ba toöfl, \t) xdoU
ten au$ iren Ijiml füroljin nit mer bafyer brausen no$ leiten.
Sttfo (ie§ ein capitfl efylenS einen neuen Ijimtt machen Don rotem 3
atlaä, 16 facta, fonft tarn tain fyanttoeref mit ftrfeen ober fonft barju,
ben toer tool fpotten funbtf toag ber peft.
7. «teufflt^r ftott 'teuffliW *f. 14. Statt 'gtoffen' fpätei *g»ifft\ 22. ')naC fpitet eingefOft.
29. €tatt 'eaulbcrger' juerjt l€aubcrgeT\
1543. 205
|J £>bgeba($ter Nopius, fo nur magifter toa$ , muft etyten* gern »i. us.
Wittenberg unb mit Verlegung ber bon SRegenäpurg ba* boctorat Ijoten K
hui fo muften au$ ein boctor $aben. e$ ging fcnft gemainer ftat nit
ienitg, unüjer uncoften* genug auff auff bty ttyoroac^t, tyürntoacfyt, auff
(^ iren partyfaffen , ben fo muften att j>ert Ijaben :c. , fo bifer boctor
>a* Jörnen unb ifco ber oberift ober Ja aucfy gar probft muft in itcr
tligion fein, ber ftunb auff unb faget offenließ , man folt ficfy fcor beut
utgteQfpU ber finfftigen proceffton bei ber fettgtait hätten, ban bty pa*
iften oermainten , Sljriftum atfo umb^er ju fctyleppen , ber fic$ nit lieg
mfperren ic, barumb fo »er nic^j im gta& ban ber fear lebenbig teuftl.
Ijo andf 9tem 3olner unb bfy anbem aß förirren befcgleidjen , fyitff got
>oa $imt unb erbarm bi$ unfer, amen.
ttafra abpeiffts.
Sin junger ftaimej unb ein tyafner fein bei bem toein unainfc toor*
toi, anananber geraufft. $at ber ftaimej bem Ijafner bty nafen abge*
pijfen k. montag nacty trinitatis, ben 21. maii.
9flii|ta9 ber anüafitag, 24. maii,
tourben im tljumb unb ftifften no$ alter getoontyait ab, bty bom t^umb
Hingen nur in Freu jgang unb toiber Ijerauff in tljumb , ben Ijimtl trugen
Semtaler, »a$ f an jllf Treiber, alt Öinljart p^rctter , Stomas sindicus,
frainricty ©eibennätter, ba« facrament trug boctor Sorenj $oljeioartf, ber
»nenbator bon fant ®ilgen 2 lue^fct unb . . . Utlljober bon £eining,
■anbtric^ter ju SBirb 3. e$ tt>a$ bit bolds ba, aber (got »eil fid^ unfer er*
Witten) bil mer , bty alfo fagten unb aujjfpten , toie i$$ felbft gefeiten
mb gehört Ijab : 'fi$ jue, mainen bty f$elm$||pfaffen, fo tragen got ba, m. m\
o e* bo$ Siicfo ban ber mütenbe teuft ift ; Ijei nu toereft bocty nit got,
m bu bi$ alfo einfpirren lieft', einer faget: drangen e$ fcty pf äffen
nit irem monftranjngot , mit irem protgöfcen, mit irem (ateinifd^en
trgot', unb fo bit jemerlic$$ gefpofe, ift Sfyrifto perfönticty bon ben iuben
«um fo Ijart berfpot, in feiner unfd&ulbigen marter berfpeit toorben, alfc
1. $lopp pronwfcirte am 26. 2tpril föetnt in ben Sauren 1543 unb 1545
'"fei Safere« (Bn«jug au« ber SRatrifcl $an$ t>on Sconrob (23oigt ©cf<$t<$te be*
* tixologifc^n gacuität )u Wittenberg beutf tfeen 9tttterorben« 2, 666) .
* feiger für Äunbe ber beutfe^en 3. Söofel Sacob t>on Sttetfeofen gu
8^jeit 1856 @p. 67). 2)emtng ($crb<mb(ungen 3, 456).
2- 3118 <£omtyur ju 9{egen«burg er*
*
206 fcon&art gBtbmann't (J&ronif.
ba$ ^od^müTbigtft facrament t>erfpett unb Derfpott ift korben, uttb gfauS
gietlic$, fo man auff^ pflafter toer Jörnen, ba« man mit fot unb antctm
barju gefoorffen tyett. Ijüff got Don tyimtt, t$ glaub nit, ba« jicty Sfyw,
£)atan mttt atter irer gefelfd&afft, numeri, ba« ift am 4. pu$Mosi,
<mt 16., fo Ijart bergriffen unb berfinbigt Ijaben, alfc i# felb« gefefan
unb gehört ffat. barumb toer nit ein tounber getieft , ba« fi<$ ber erb*
poben Ijet auffgetyan , fd&utbig unb unfctyutbig , nit attain 9tegen*purg,
fonber ob bifem f$ent(i$en fcerfpetyen unb fpotten ba« ganj teu$§ lanb
berfc$(ungen, »ie oben Sljore gefctyal).
3n ftifft attencapetten n>a$ atbeg über menföen, ob 130 jaren in »
ir pfarr fant Saffian gangen , barju ba« Ijanttoercf ber fd^neiber atteg
mit irem tyim(, lernen , fannen :c. , bty 4 maifter ben Ijimtt tragen x.,
auä) ba« ljanbt[ti>ercf ber] jingieffer unb fötoffer gebint fetten, tote boten
au$ ftet, ob 130 jaren, fo tarn ijt fatn menfety ben toer flotten jc, ut
supra, toolt, atfo bftben fo mit irer proceffion im freujgang, bamit bem u
^od^würbigiften facrament nit no$ gröffer uner erftunb. e$ toa$ latn
menfefy bon tainem ratfyetren ba, no$ auc$ im tljumb, ban bty ftatttnecW
unb fctyirgen faljen, toa« man tljet, unb »er ba »er, aber jum treffen in
be$ jnföoff« tyoff toafenb abfreffer genug bon föirgen unb anbem. got
fety unfc genebig unb füg« jum peften, amen. w
Die brety pctUctöfter hielten gar ni$j.
«. 149. II ^arffiffen.
* ffia« fott man bo$ immer fagen ber gotfd)enbigen münc$ bon pat<
füffen , loafenb ijt nur iro 4 , ber neuen religion 2 unb ber alten , ton
ber neuen ma« ein alter pub, feer alt, n>a« garbtan, tt>ie fornen am**
144. Blatt au$ gemelt toirbt, n>a« audf ber bon 9tegen«purg beftelter
prebiger, bamit bfy pfaffen jc. nur toot gefd&meljt ȟrben, tyilff got, er
ftunb Ijinauff unb fetyrier f o ungefetyief t bing , ba« au<$ ein ratlj berbrufc,
unb tt>o er fic$ nit fe(b« tott gefd&rirn, Ijett im ein ratlj ba« prebigen toiber
berpoten , ben er loa« unfinnig , mie er ban pftnjtag ben 5. julii an 2 *>
etyfnen fetten muft gelegett »erben, nnetool man e« auff« atterljaimfictyiji
Ijiett, fo bermainten fein aigne anljenger, er »er befeffen, got Ijetff im
unb unj? atten Ijie jeitli<$ unb burtt en>ig(id^en, amen, aber er rtfc fid^ fo
^art umb b^ narrenf appen , tote fy im ju t^aitt toarb , eclesiastici in
^rebigen Salomonis am 7. 1 unb auety ber ^e^tig afofttt fprictyt nit ber* »
1. 'faCTament' nadygftragen. 5. *am 16.' rot&atfäru&fn. 13. *wtr& W feblt. 14. »tei' flott l^t'
^f. 34. 35. 'eclesiastici — oud?' ifl rot^cf^rieben unb na^trägli* dngefägt. \
1. Liber eccleslastes ber $ttlgata, cap. 7.
1543. 207
jeMty: 'ir fott nit mcr berfteen, ben bon nöten ift, fonber aerfteet mit
«ftjtatoif , ba« ift, ba« man fk$ nit ju baft öertieffen fott in ber fd&rifft,
»tt man fi$ mit bem mein überf ült , alf o gefd&i<$t and) einem in ber
> tyntHman.
$ty Den 5Regen«purg fetten finb beg rei$«tag«, fo toa« im 1532.,
unb &arna$ pig andere ein toenig überig gelt in irer camer, toa« bty
(tat }imbfi$ im auffnemen , ba fetten fo f org, e« meetyt bty camet fambt
btt pürgerfc^afft nod& paß auffnemen , toa« inen eben toie einer gaifc,
*n fo fanfft ftett, fo fd&arrt fo, u>ie ba« alt forid&toort ift. bemnac$
fingen fo immer an, tootten Nürnberg, 2lug«purg k. gtei$ fetyn, brauten
(inen tum $affa Ijer, toarb am erften canjler genant :c. \ gaben im ein
jar . . . . unb toietoof fo &itt beftelter kut fetten jc, barauff mereffietyer
weoftung ging, f o beftelten fo inen audb einen f uejsfnectyttyaubtman , $ief?
Dlafo oon SBien, gaben im ein jar lc- tater :c, barfften fein etoen fo
*e( atfj be« britten fctyencfel« , ban nimanbt tljet in , in gebaut nimanb
jntynn, ban toa« ir praetyt toa«. || bittff got, toott totrbt e« mit ber jeü, »i. uv.
*er e« erleben totrbt, ein«mat« in ber gemain juegeen , ban an ba« fain
jtoetb no$ Ijanbl Ijie ift, toolan fyetff got ber $o$fobertoürbigen ftat,
«nen.
tttll)alm 3lgU,
* )>ürger«fon, ein junger jimmerman, ljet bauffen ju ftumpffmütt2 irety*
tyben 29. maii be« lieben pier« ju aitt getrunden. tote er ju fant 3a-
tote tljor roa« herein gangen , tyett er im pier gefagt : 'toaß ma$t ir ir
^ütter, e« faßten etfi<$ ljunbert man ju rofc unb fuß bauffen, tootten
Wb^ tyor abtauffen :c.' ba warb ein gleiff, man Ijet f$ir angef plagen :c.
ti) got, toa« fott man bodj öon forest fagen, ba fain fordet ift ic. man
legt m unber ba« tyaufc, toarb mit groffer müe erbeten an ftraff, ba toafc
ta* alt too(ff«gf<$rafy, bfy pfaffen fetten« be&olljen *c, ungefd&icft bing
*wb fürgeben.
tynmjtfan.
Sün mttbod^n in ber ant(a«mo$en Ijet fi<$ ein bieb in ber tyumb* ro** 29.
tfar bei fettem tag berf pirren taffen , f 0 am morgen ba« ambt au j$ toafc,
11 'fot$t' \\t nad>ttägli$ eingefügt. 16. 3üi 'fltfcadjt* fpätcr ^ebodjtj'.
1. deinen bauten fennte i$ nt^t pel^aimer2, 875. S93. 884), berötflere
^rtn; Oumpcijbaimer f^toeigt über toirb in unferer (Sb^onif $31. 181 jum
J«^aung eine« folgen ©tarnten in 3. 1554 alt <&9nbitut aufgeführt.
Nan 3a^re. Gin ©tabrföreiber ^tf. 2. Äumpfmül?! fiibli$er Vorort ton
*^(Xinjl) erf^eint 1546 unb 1549, ftegenSburg.
«n %itito0 @9nberparter 1548 (Oum«
208 Scon&art SBibmaun'S (g&rontf.
pt§ jur betyer, bty monftranjen, barin ba$ Ijo<$toürbigtft f acrament toaft
im geljeufc umbgetoorffen, mit barauff ein Iran) bon perlen unb eblgeftaiu
xoai, jeriffen, 6 ftain, bty peften , etliche perlen tyeraufcgeriffen unb, bat
mer ti>a$ , bty 2 fefyttenfeulelen an ber monftranjen abgewürgt unb allrf
geftolen, ob 70 fl. toerb geftolen unb einem gotbtfd&mibt , Sinljart Cgtn*
taler, xva$ be| innern ratljs, berfaufft. noety (am ber bieb barbon, $i(ff
got, »er nit orn unb äugen ffat, ber lan greiften.
ß$ n>a$ and) fonft niefo fieser in firmen, ©arb geftolen, toad mos
lunbt ftefen.
st. im. || 3u 'JJogen unber Straubing ift t>on alter Ijer atbeg au$ am 8.
corporis Christi , tote au$ nodf big gar befc^en, ein löbliche procefficn
auff bem ^ogenperg gehalten morben , unb toie bief elb tir$ »on beo
münden bon Oberaltac$ befungen toirbt, foü ein mün$ bty proceffton
am f ontag bor na<$ alter getton$ait bertünbt tyaben , l)at er nit $ao
roööen , ben er audj> mit bem evangelio erfütt ift geioefen :c. toola
pftnjtag ben teftjen maii, n>a« ber 8. tag be$ feft unfer* Ferren fron«
leic^namätag, fo man umbging, trug gebauter münefy ba$ facrament
unb foü aber na<$ altem brauch ein bermanung jum bold t$unn, bat
molt er nit tfyun , fang ba6 ambt frifefy unb gefunbt pi& bty praefaew«
au|, fprad? baä sanetus, nam n>a{f er , unb tote er mitten für ben altar
fumbt , f$(e$t bty tyenb über fi$ , unb tote er baß erft toorbt im canoa
anfaßt: 'te igitur etc.*, feit er gleich niber, ftirbt im augenplief. $ilfi
got, tool fyub \\6) ein urtaitn, ber alten religion föriro, er ^et fu$ am
tyod&würbigiften facrament berfinbigt, baß in got be$ je^en tob$ Ijet laffea
fterben , bty neuen f etyrirn, er Ijet fi$ an ber aerbambten (mie fo e$ mit
lugen nennen) meg berfünbigt *c. toolan, er ift geftorben, got toaifj attain,
tote, mein urtail ift, bty Ijiftori ift an ir felbft gefetyeljen, toarumb, »aifc
gott allain, bem i$ big unb äße anbere urtail befil$, inte allain, etoigem
got bater im Ijimet mit bem fun 3efu Sljrifto unb bem Ijetytigen getft, fei
lob, er unb preijs in etoigfatt getoenebett, amen.
tapfer tarü Der fünft k.
Carolus, ber finfft rö. faifer big namenG, ift abermal« aufc fetner
Ijifpanifctyen (umgreifen unb erblanben anbeut freitag ben 25. maii glud
feig mit einer trefflichen armata über meer Ijeraufe ju ®enua an^omei
unb etylenb auff« teutf<$ tanb , ban er f$tr in 2 jaren tjt aber nit ii
teutfetyen tanb ma$ gemefen, barin e* bon anfang ber toelt, fonber teufte
nacion, fo Ijaito* unb übU nit geftanben ift, got tool e* peffern, amen.
10. '3. — 6t/ »ttoefötieben. 'au4' wie*etaulfle|W$<n. 16. flf. Heft* fp. 'feft'.
1543. 20d
||6arfi ftainmej, cht altertebt man, aber ein lunftreid) man feine« m. m\
fanbtoertf« unb pürger, n>a« Dom tljumbcapitl beftelt jum gepeu ju
f^en, nun n>a« pfaffenfneetyt mafenb, unangefetyen ba« fty pürger toafenb,
fettend ntt gufe mit ben Pfaffen, tpte et anjs bem »ein ober auf? alter
rat fontag ben 3. junii auff ben tljumb na<$ ber fce«per tyinauff gangen
trab an ber groffen glodfen 2 fetyleg an alle« geferb gettyan, im ljui loa«
^err Änbre ©olff, be« innem ratlj«, aljj ein trieg«l)err unb Ijaubtman mit
feiner toter unb trumeflfetylaljer , unb too ber alt man no$ ein flenger
fagetyan, fo tyett ber trumflfd&laljer mteffen feerman fd&laljen, ^ifff flot^
doQ fo( e« ben pfaffen gangen fein , ban man toer in rool fo gern im
foar. man legt ben ftaimefc ein , Ijiet in gern überrebt, bty Pfaffen fetten
im* be&olljen , ein jeid&en hinauf; ber ftat }u geben :c. , bty ftat alfo ju
uerraten :c. e« erfan ftcfy aber ntt, man tiefe in na$ etlichen tagen auf*,
anb fürchten fic^ bt> lieben Ferren t>on 9iegen«purg fo Ijart , ba« bo$
ttimanb inen gebenett ein laib ju tljun, aber u>ie Dabib fpric^t am 14.
ff.: 'fo toerben ftc$ fürchten, ba fain fcoretyt ift ic.\ ben man Ijert nit,
bae ein menfd& n>a« gegen ber tobtoürbigen ftat im fin fyet, e« toer ban,
ba| fo ftc^ t>or iren felb« feljamen tyanbtungen, fo fo tegtic^ funben unb
«nfafcn, forsteten, ober bor bem, ba« ty (tote man fagt) au$ fd&mal*
Wbifö fein »orben , ba« fo forg trügen , f ty toeften« &or f atyferfid&er
majeftät nit ju fcerantrourten, xäf toat« nit, got füg« jum peften.
|| Sin jtmerman , ber alt ©igtt, ein alt man unb alter pürger, ber »i. 151.
loa* für unfer frauen firmen gangen , toa« ime ein belanter Jörnen , f o
fontf toa« gangen, ift am 4. ober 5. junii gefetyeljen, tyet ©igt gefagt:
€gecft bu ben au$ baljeer ju firmen, idf lum nit in bty lejergrub :c.' er
torb üon ftunb an verraten, unb btytoeil ein ratl) Ijet 2 mal angefd&lagen,
utsupra im anfang, ba«, nimanb au&genomen, toer toiber bife rechte,
wigejtoeiflte , c$riftli<$e retigionu. fre&enlicty, &eredjtlic$ je. rebet ober
Rottet, ben toolt ein raljt Ijart ftraffen :c. aber iren pf äffen unb bty
liten fird&enorbmmgfd&enber unb prebiger fetten ma$t , ba« fo albeg in
illea iren prebigen ein befuubere fd)ma$ mtber pabft unb all fein an«
Nger :c. (ba« au$ bty fatyferlic^ maieftät nit aujjgenomen toarbt) mit
jtoaltigen unb prächtigen toorten berbambten :c, t>iQ unb anbern fc^ent=
Ityen fömad&toorten gefagt: '$5r ju, id^ fag bir, loer ein pebftifd^e me§
We fo ty mit lugen nennen) (igt ober barbei ift, ber ift fcerbambt, ba
Wfft ni^j für, ba« fag ic$ bir bei meiner fefigfaif. ba« ^aift bem toort
«Ott« ge^ord^t: *ir folt nit urtailn tc., ba« ir nit geurtailt »erbef . ba«
*• ll. ft.' T0t^arf^ciebcn. 4. 4«' nafot Ua%t n. 5. Die auf 'fontaa; folgenbcn ©wte : 'infra 8v»s
yporia1 jin& nitHi au^eftti^n. 7. kt. u.' nacftetMflei. 15. 10. ka. 14. p.' rptl^flcf^rtcbfn,
a '*• J.' rotfrge |$üfb<n.
6rt^wife«. XY. 14
i
210 2eon$art gBibmamt'* (tyronif.
unb bergfeictyen miber gotted tooxt berbamen, f$me$en unb i
bem puffen red)t unb erlaubt unb ba$ rain, Ijell morbt gotte*
unb gefeit ber obrifait unb p5fü mol , fo man fo aber nur alj
mit einem ftrotyalm rürt, fo geben fo feur, tüte fi# mit bife
alten, tinbiföen man treten, toarb eingelegt, mit groffer, fcfy
erlebigt , unb u>o er ober ein anber mer lern , fo murb er an
(eben geftrafft toerben. ba$ Ijaift ba$ rain , fyett toort gotte* m
lieber ternung unb fenff tmütiger ftraff erhalten , ja mit bem et?
bertmfety. Ijilff got unferm plinben neib, Keffer«, ba$ e$ ein
ctyriftlic$ toefen »erb, amen, idf toiUs aber nit erleben.
»I. i5r. II crlisg.
©alomon fori#t eclesiastici im prebigpu^ am 9.: 'be
toaifc nit, ob er in ber genab ober jorn gotte* Iftf, an einem ant
'ber menf<$ toaifc nit fein enb :c.' ein erbet man, »a« ein tty
unb bürger ju (Srbing, gein Wbadf in ba$ tpitb^ab gesogen ur
gein SRegentyurg feiner nptturfft gangen , in (anbautet $erb<
jogen, toie er müetd^t im mein ti>a«, pfy ber naetyt n>a$ auff bat
gemalt gangen, fyinein oerftürjt, berb erben, toift uimanb, tot
Jörnen toafc, unb am 8. junii &ergebli<$ gefunben, $erauj$gejo
auff $ felb gegraben; fam fein toeib, lieg in aufgraben unb in
ber graben, alfo lam ber gut, erlief man (fo 4 tinber $ett) feit
fein (eben, barumb ©alomon* foruety geredet ift *c.
€ran|kir4|(r.
§ann« SBolff Jraujftrctyer bon Sappfeltoerd $at ju 2lm«i
einem toeib l)au$ gehalten unb au$ ein leibliche fetytoefter bei im
fein l)au$frau ftarb, tote bttl ool<f$ Ijalb unfmnig ftarb, toie ba<
offt angejatgt, er toarb auc$ frand unb unfmnig, fein fötoefter
tröften , Ijet er ein bolzen an im , unb nimanb beforgt fic$$ , f
fcfytoeftcr in ber tollen toeiß tob, man leget in an fetten k., ift j
bei bem anfang be$ monafe junii , mit offner pufj (ebig gelaffei
cember 2.
8. 'mügtia«' flatt 'mutig«' $f. 12. '6. — 9.' tottecjtyrieben. 13. 'a. — o.' rotl
14. -ebet' patt lerb«' $f. 17. lroa#' främ au«QcflTi$en.
1. 3e&t ber ©afl^of ju bat 'brei nenbeu £raut*ftr<$er fcon £a£f
Reimen' (£. 60) jmtfd^en bem fteutfarr* $unb'« @tammbii($, 3. X$etl,
Jrfafce unb ber ^fauengaffe. berg Sammlung $ift @<$riftt!
2. lieber biefen ju Abensberg wob*
1543. 21t
II ptlWnns Marie. 991. 152.
3ubat fd^lefft nit unb Ijatt tarn rljue, toie er ben unfctyutbing ßljri*
m terratt , bamit man aber immerbar lerne unb benneft bty tt>arl)ait
i etfenne ober ju ber toartyait ju Jörnen, tote ^aulut fagt jum Thimo.
1 2. epiftel am 3., im anfang, fo man bty fnben Ijte autföaffet, fo ge*'
^ 1519, nota supra am 36. Matt, unb ein Ijülfcene capellen jur pttt
>citct )u pauen unb aufc fonber anbaut, fo toafc berjeitt ein ttyumbmaifter,
wifler Cr^art $aibenrei$, ber machet fetb^ ein Ijerlictyt, ftainent, groß
nariapUb :c. fetner anbaut, bat ftunb Ijie pif? auff tyeut. fo boctor 9?op
»ber SRopiut fcerfam , ba irret gebaute pilbnut ben fatan fo Ijartt,
rab tDOTb, fyrift tpol bei ber na$t, toegfgetljan pfmjtag ben 14. junii,
oft an freitag ben 15. nit ein ftumpfflen barbon gefeiten toer ftorben.
NU toat aber ein neues jarfc frü<$tlen , fo in bifem eblen paumgertlen
jrtwffen »at. tyilff gott, ba toat erft ein gefpott aber baß pilb , too eint
pt anbern lam: 'Ijörftu , 100 ift bty fetyen ÜWaria?' (melier nam mir
m onfang nie gefielt), ein« faget bat, ein anbert faget : 'fty ift ju pfaf*
cn gangen' , $ing ein it(i<$$ fein gefpött baran, unb toie fant 93eife tag
N6, unb man Dil ftc^ell bauffen ju <ßriell 1 f aiU $at, f agten etli<$, bty f etyen
Btoria toer ein framerin toorben unb fytelt ju $riett fictyell faitl. Ijilff
jot ton $imett.
5)aß facrament toarb in bifetr tagen ju ben prebigern auf* bem
(aetamentgefcut geftoöen, bur$ toen, tt>aifc i<$ nietyt.
(St ift bet grauffamen jamert fo btU, bat tyie teglic^ fid^ juetregt
onb begibt, bat nit ein tounber toer, et toainet bat ungebom finbt in
nitferieib , et Ijat et aber ber liebe Ijaitanb ßtyriftut toot gefagt , Luce
m 12., $ilff got bon $imQ, et toer ni$t ein tounber, et ttyet fic$ ber
tttyoben auff, tote am 4. pnöf Mosi, bat ift numeri, am 16., unb Der*
ityiinb unt ade, re$t unb unrecht, alle mittananber, ben iö) glaub für
nty toartty , k$ \fi\% genjti$ , bat bty toelt ju ber seit SRoe f 0 pö| unb
Kg nit getoefen fe^ aUt eben ijo bifer jeitt.
|| $ty fürften bon ©airn gelten aber ein groffe lanbtfctyafft ju «i. 152*.
Stogolftat, fing fU$ an fambttag ben 23. junii :c. 2, unb legten neue
ttagtüt, unerhört groffe befätoerb unb neuerung in obem unb nibern
Satten tc. , unb tledt allet nitt. p\uüf ber föanb , ber teufet fürt bat
1 3. l3. — ».' tetb. 4. 5. 'jum — 3.' ret^. 7. »fonber' na^fttaaen. 8. 'ttT^atf ft. 'dx^axV
1- 6t. Seit toax ber Patron bc« 2anb«l^ut am 26. Sunt eröffnet (%vty
•MtaityM. ^«^B ®«f*- ber baver. ^onbflä'nbe 2,
2. Dicfcr Sanbtag Warb üidme^r ju 260).
14*
212 fconfart Stbmann'« (Strömt.
rcc^t mit bem unrechten ^tntoegf , unb Kecf nkfo ntt [nur] bifen foufc«
allen teutf<$en fürftcn.
ftagkea.
S$ ift bifem abgefunberten Don ber religion t>olcf eben at§ lote einer
menf cfyen , melier bfy francfljatt , ben f reb$ ober toolff genantt , meify
fain augenblicf feitet, ba$ er nit umb ficty frc§ , alfo au$ Ijaben fo laii
rtyue, toie ty nur ber Pfaffen unb firmen guter immer in iren fad M
ten, metten* fain »ort Ijaben, truj ba« man« bon inen fag, ben in bife
toodjen nacty fumoenben Ijatt man ba$ tyoctyoürbigift facrament (ti>te fi
e$ frebenlic^ nennen : 'ben ptottgöjen im narren$euj?(en', got beljüt un
toell und genebig fein) .^inmegtget^an. no$ u>eU toir nit jtiringlif<$ fein
unb man tfyet $aimlu$ unb offenließ au« ben Hain capeQen ade glogfei
tyintoeg unb machet pügjen brau«, unb in summa e$ ift fatn« feieren«
nter , man Ijab e« aUe$ jurriffen , tx>a% ber firmen unb ber pfaffen pfo
unb guet an fi$ bracht toirbt.
Difer ffirft ift §art bur$ ben granjofen unb f#mal!atbifc$en puni
gegen tatyferltd^er majeftat berfürt toorben , ben er au$ im felben punl
loa«, alfo ruft ftety fafyf erlief majeftat, jo$ im inf? lanb, f$üig in auf
ben 22. junii, toafe freitag Achacü1, tyart, unb in anbertyolben monot
getoan im fein majeftat f$ir aü fein lanb an , ba« fu$ gebauter fürj
feiner majeftat im felb felbä ju genaben unb ungenaben ic, untrb et U
gnab motten, tote e* ban alle« im bruef ift auggangen, unb bty fatyfet
l\6f majeftat jo$ mit groffem fig auff ben &erretterif$n , treulofen un
türcfenpunbfegnoä, ben granjofen.
»I. 153. II *<•«•
3Dtg jar Ijat e« an biU orten fyartt geföaurt, ferr unb na<$en)
unter anberm Ijat e$ freitag am tag Petri unb Pauli, ben 29. juni
Don (Sfftng an ber XUmfitt angefangen über Äetyaim pi§ tyrab ge
©all mein unb traib gar erfragen , bon ©aü auff Zeigen 2 ein lang*
1. 'nur' fe<. 5. liMl<$tn' ffatt ittxl^a' $f. 11. 'unb' fiatt 'un#'$f. 9la$ Um tifttn l)<
i|l 'nennen' n»Uber^oIt. 28. 4ann' fl. 'am' $f. 29. 'am' ft. 'an' $f.
1 . Wm 20. Sunt Bereitete baä bur* $evjog toon (Siebe (ftliencron 2>ie &iftoi
gunbifd&e $ccr unter bem $rtnun toon f$en 3$olf«liebcr ber 2>eutf($en 4, 200 f
Dramen bei #ein«berg ben (Slemföen 2. Ältcf fing unb SReuef fing norbme
eine SRieberlage. 2>er Äaifer felbft rücfte li$, ^errenfaal, Oberfaal unb ^oftfo
erfl äßttte Sugufl in« gelb unb nafym (üböfilic^ Den Äel^im, Seugn fübtoe
greitag ben 24. biefe» Monate« SDürcn ; lid} bon 9lDba$.
am 7. ©e^tember unterwarf ß$ ber
1543. 213
W tof* gefctylagen, pfünbtg ftatn getoorffen, bitt bie<$« erfragen, alle«
fffrmb unb *b« :c.
Stern im gepurg unb ©alfcpurg alle« getraib erfragen, baß bty
$M unb famer ba« gctraib feer hinein fürten, unb machet ung ein
i tommg.
fcmbgefd) lagen.
Stent famb«tag ben (eftjten junii Ijat man Ijte bot unb nadj tifc$
mnbgefctytagen atfo tuff enb : 'alf o ir btüber , alle bie fne<$t , f o fatyfer*
(i$cr unb füniglic^er majeftat btenen toöllen, bfy himen jum 3örg
10 ®<btoarfcen (»a« ba« toir^au« im mornlopff ) ba tmrbt man gelt unb
kftytib finnen'.
GarMau
bon parfüffen *, ein attter narritter münety , ein jimblic^er fctyüler , ber
ri|j |t<$ t>aft umb bty tuttertfe^ narrenlappen , roie audj> fernen bon ime
» unb feinen gefetten ftett.
©er ftunb auff unb f tarier auff bem prebtgftutt , ba« gefiett bem
ltttterif$en fywffen, ba« ty aber einen pfaffenf$enber überd&omen fetten,
betreffen im auety ein jar 60 ft. k. n>ie ine got fatten lieg, ba« er barab
Biotbunfmig toarb, ba« man in pfinjtag ben 5. julii ein ratlj muft an
^fetten legen laffen im flofter. er marb nnber, man lieg in tuiber febig,
ging tott in ber ftatt umb, too im ein fönmeg warb, bty lag er, fonft ber*
tammet er bleiben , toie bty lutterifetyen tljun , trib bitt buberei bor unb
na$ ber unfinigen toeig, er n>a« ob 70 jaren altt.
|| 3n bifem jar toarb im junio unb julio $erfeog £ainric$ ber iungsi. \w
fc ton öraunf c^toig bon bem furfürften $ang griberiety bon ©agjen unb
tan Reffen fambt bem Ijilff beg fctymalfalbifctyen punb« in toenig tagen
totriben bon feinen lanb unb leutten 2.
Äcidjstag gein Bpeier.
ßatyferlicfy majeftät lieg fyt unb burc$ ba« ganj römifefy reiefy einen
* wi^tag gein ©peier t>er!ünben :c, , unb toarb tyie offenließ angefd^Iagen
famb«tag ben 7. julii, in melden augf treiben be«fe(ben rei$«tag« auc$
*in gemain generattmanbatt ein« fribpob« allen ftenben berünbet :c. , unb
tot bty jeit auff ben tejten novembris 3.
6 $amt*n gfetdkeitia. bie $e mettuna, : 'übet ©fiUfc, aber man toijlj ntt'. 26. 'bem' au*a«fhi$en.
30. 'offtnlidjtid)' ftatt 'öffenlid)' $f. 32. 6t. »ein«' jutrfl 'einen'.
'. ©. oben @. 200 tfam. 2. fu$, ber aber mit fetner Gefangennahme
2. ©t^grt ntc^t bieder, benn bie 95er* enbete, erft im Sabre 1545.
tmbnng be« $erjoa« fanb 1542 ftatt (f. 3. $er ttei^ttaa tourbe auf ben 10.
0ta @. 190), beffen 9teßaurationdtocr^ Sanuar 1544 terf^cben (8u$oty 5, 30),
214 Seon&art ffitbrnann'« (S^rontl.
Sin groffer maifterlicfcer unb füner biebftal bon einem toeib. an
junger gefett, roonenb am toatmard 1f fo einen tuctylaben Ijett, $ie« $ann*
©imerlt, fytelt Ijodfoeitt ben 9. julii, toa$ montag na$ Kyliani. trieft?
ein unüj toetb im $au6 betreffen ^ett unb in loben Jörnen toajj, fatt
im laben einen tifä) auffbrod^en , ein loa) unben in bty truljn am tifc^ »
geporbt unb gefä^nitten, in bty 80 fL $erau$genomen, etliche brümec
tl)uc$ geftolen, lam jum tljor aufj, toarb ju (Speten ertoifd)t, ber biebftal
toarb meertail toiber, fo toarb gein f etljatm gefürt, toaä, tote man faget,
fä)toanger.
39i. 154. || gteitag Heinrici, ber 13. julii , tyaben bty ftatt Nürnberg einn
fenlen !ne$t, fo Ijie anfamen, fünigti<$er majeftat ju Ijilff toiber ben
Jürden gefd&idt atoarfe gein 2Bin.
JU|Urnng l)ie ju Kegensptirg.
3rä)tag am tag Alexi, toa$ ber 17. julii, fyafcen bty &on Siegend
purg mit inen fetb^ ein mufterung im obern toirbt gehalten, ein fc^tac^t* i*
orbnung , luftig ju feljen unb toarliä) toot angetan mit Ijarnafä). man
fd&lug am atoenb barbor ba* erftthatt umb (e$ muft Iriegerifd^ juegeeti),
am morgen früe ba* anber unb britt :c. man fyett 4 fenblen, 2 ^erteu
bejs rat§$, 2lnbre SBolff, . . . @tug{«, toafenb 2 Rauften, unb im obetn
toirbt 5 seit auffgefetylagen unb 8 reberpügff en $inau«gef ürt , man faff , *
tratt jufamen, toartiä} luftig ju fetyen, unb mürben beten, fo in mufterung
gingen, in bty 3000 gefä)äjt, toeret ungeferliä) ju be$}>er.
<£« toafenb alle ü)or ju p\% naä) 12 um, ba t$et man fo auff. ein
frembb p arfüffermina) warb fürfejtiä) mit einen Ijabern $art bertouubt,
gefä)offen piß in tobt, aber Renten freet nit babon.
(Sin xatff fä)idet iren sindicum magifter Nicolaum linjett ju tot)*
fertiger majeftät mittood^n ben 8. augusti Ijinab in ba$ TOberlanb l)int<
ter Sötn (bitteiä)t clagenb über bty fürften bonSBairnje), lam toiberben
3. septembris, bracht :c, ben !ain anttourt ift auä) ein anttourt.
Stticla* «rafft, ein erliefet Bürger, $ett ein fon, ffiotff «rafft, (et
tool ftubirt , unb tote 9itdl ber batter ftarb , toarb begraben nadf tut*
terifd)er art jun brebigern fambätag teften junii. Ijielt ber fon (odfoeit
ben 13. augusti, toa$ ein treffliche, bapffere tyodfoeit, tanjet auff bem
ratljauä , ben ba$ toetb toaS be$ alten pürger$gefa)(ec$t bon irer muter.
3. 'Kylaini' jlatt «Kyliani' $f. fcüi lfo' fpäter 'fi$\ 12. 43üt «ffitn' fpatcr «fflien\
jebo<$ erfl am 20. gefcruar biefed 3a^re9 1. SSabmarft.
eröffnet (9lanfc 4, 215).
1543. 1552. 215
tot toferifdfrn pfaffen unb tr flktyin toaftnb M? forbereften am mal unb
tonj, afle* ein fonber triij.
|| 1552. »i. iw.
92ad^ ber gebuerbt ©jrifti 3efu unfer* §atjlanbt$ im taufent fünff*
ifymbrt unb jtoetjunbfünffjigtften jar, toa$ fontagpuctyftab c unb b, toa$
etnf$a(tjar, Ijab id) aber angefangen ju colligiern unb annotirn, toa$
\ä) »a* glaubioirbigs in ber rinf Ijmaur unb f onften toarfyafftig erfarn
$ahc, auffgejeictynet unb obferbirt, ntyemanb ju lieb ober ju lefyb, tote
tywr gott bejeug, ift tyernfafjnactyt getoefen ben 28. febmari, oftertag
io ben 15. appril * unb fo fortan.
6$ u>a« ein baft toarmer tointter, n>unberberti<$, e$ Ijet lein fd&ne,
c6 gefruer fljetn eig in ber S^una, man trib ba$ biecty merertaijte atte tag,
[unberlic^ nachmittag, auf bi toafybt big auf ber Zeitigen brei launig tag.
Aber Fein menfcty lebet, ba$ tyunbt fagen, ba$ boc^ aKe$ ba«, fo ber
i*wf<$ beburfft, fo teuer n>er getoefen, man mueft e$ aöe« umb topfe
|rft tyauffen , unb fljunbt ber gemein man umb bar gelt fd&matj , fleifcty
Mb berglctd&cn ju notturfft böfjlicty betonten.
|| ttnertjort uifl tag Nitrit.
»(. 155.
änljeutt freittag ben 8. januari erljueb fi$ ein toinbt fo ungeftüemb,
* bot e$ Daft ju öertounbern u>a$ , unb toerett tag unb nad)t , fyett toenig
[tili unb tretet toie oben freittag, fambstag, fontag, montag, eri$tag,
mittoocty, pljinjtag am abenbt lieg er nadj> unb leget fid&, fein menfcty
fymbt bon folgen langtoäerigem minbt fagen , tett mercfljftd&en f cfyaben
«i tc^eru, fonberlid^ auf bem tanbt an Ijeufem, ftebln, ittem alle btcffye
* jam auf ber erben, ate brocken unb umbgetoorffen, ittem in ben werben
Mttfyti($ Diu ffoli umbgetoorffen, bitl tyotj unb gef$(ac$t£ obfyaum mit
*wj auä ben poben geriffen.
JMdjad itrrling um Itt tibi))*«.
Der erft recfctßtag ift gehalten toorben über ben Sterling bon ber
*®et}bnben 12. novembris.
Der anber rectytgtag ift gehalten toorben über in am montag na$
Erhardi, loa« ber 11. jenner, tyet gebauter gierling aber ein blutt*
ratytötag, tote in bergangnem jar ben 12. novembris an feinen ortten,
tan auffgeföoben re$t nac$ toibr fyie jum bluttrectyten geftelt toorben,
35 toetet aber ba$.re#t big umb 12 uljr, toarb ba$ red^t aber gef droben
». '». — ©.•$*. in.
*• Siclrae&r ben 17.
216 Seonfytrt SBibmatm't (S&rontt.
big auf morgen, eri<$tag ben 12. januarii, bet gutt girftng fued^t imer
augjug.
39i. 155». || Der brttt rectytätag toa$ am erictytag ben 12. januari, toa* aber
ein bfuttrec$t$tag über in, ben Sterling, toeret big untb 12.
SBie bte fad) ein geftalt Ijett, e$ toaren attoeg , fo offt ein re^tötag *
mit mergebaetytem Sterling gehalten tourb, tourben bi tljor baft tooll k<
fejt , ein erber ratlj fetten auc$ aütoeg ir fac^ (toie bittest miäft bon
nötten getoefen fein) in guetter aetyt , unnb ging gemeiner ftatt groffer
uneoften auff.
Der biertt rectyWtag toa$ am mitttoo<$ bifer tood^en , ben 13. bt§ i»
monat* jenner , toar aber ein btutrectytätag Sorben , tourb aber in fro*
feft gefürt big auf ben 1 1 . februari, tote unben an feinem ortt.
freQftng.
Änljeutt monttag f. $autd befyerung, ben 25. januari, fyttman
alljie in allen ftifften bem btfd&off ben gretjfing (fo ein pljaljgrabe bon i*
9tyein geborn, genanbt $atnric$) fyte geleutt toorben. e$ toa$ t>or tmau$
einer, fein letyblictyer bruebr, bifd^off, genanbt 'Jtyilltyuä. bifer $etym$
toa$ ein brobft ju Slltoangen, fo ein fürftti<$e brobftefy ift, auöf ein fürfi*
lieber ftj , tote ban ementter pljaljgraf bafelbft ju (Slbang Ijof gehalten
unb geftorben fft *. *
»t. 156. || Den 13. januari toa$ ob ber ftatt @uljba<$ oberhalb 8mbetgl)
unb bafelb Ijerumb ein graufam(i<$6, unerhört* toetter ein ftunb trogt*
berli<$ bor mittag.
$er üflang, fronambter im tljumb, ein unüjer, übt gerattner pfaff
be$ namen (gefötoeig be$ ambt«) , trib bid $oc$mubt$ bety tag unb na($t »
in boHer toeig, fc$lueg fi<$ bety ne$t(i$er toeiU, fetylug in ber too$en na$
bem liectytmegtag einen fetynetyber, tyet in Ijart in fopf bertounbt, am
fambstag berfelben tooe^en, toa$ ber 6. februari, fanbt man in auf ber
ftainen prüften, fürt in mit ben 4 ftattf tieften unber ba« Ijaug, ba lag
er big in bi 24 ftunt, ba prefenbirt man in bem bif<$off, fd&idfyet im kew *
teeret im tljumb , ba tag er in ber gefengtyuug 13 tag unb muft fo mit
bem fctyuefyber bertragen, er !am in bi 15 fl. ftraff, unb bebroet im fyfft,
too er mer fljem, fo toolt man im ba« bistljumb berbietten.
V
fierlittg.
Der fünfft re<$t$tag toa$ am pi?injtag na<$ Appalonia, ben lf -
februari, gegen bem Sierling (toie er fonft ber juben feinbt gencr*1
1. #einri($, ein ©tuber be« Bbminiffrator« 3ofymn toon 9fegen«burg, flarB a*3
3. Samiar 1552 $u Sabenburg.
1552. 217
iwrM), teeret ba* re$t big umb 1 1 ufyr, toarb ba$ rec^t aber gehoben
auf morgen, freitag ben 12. februari.
I Cr fpt ben Ijerrn Ijerjog Ätbred^t in obern unb ntybrn Satyrn jc. »i. i5<>\
jmn ancleger, ben lanbtgraf 3Brgen bon Setc^tenberg, fty unb anbr mer.
i Da« 6. Trift n>a$ am fre^ttag ben 12. februari, ftunbt er toiber
]n xtä)t, toatb abermallen auffgefctyoben big auf nettyfttyumenben montag.
©a$ 7. xrift n>a$ am montag nadj Valentini, ben 15. februari,
QHtrb er aber jum regten geftett, toarb toibrum aufgef ctyoben, toie $erna$
»trbtgemelt »erben, auf ben 26. februari, in summa, \t lenger er
i* u% je mer dag über in fernen, unb feine feljame Ijenbl an tag bracht
iwrben.
8* erljueb fi$ aber bifen tag ein grauffamer greulicher minbt , ber
bid föaben an täctyem tett :c. , ba$ ba$ gemain bolty fctyir toolt fagen, fo
offt man ben Sterling für re$t ftelt, fo teer e$ ungeftüem am ftyrmament,
»* tote tan ber gemein pftfel atoeg urtett, man f oü erbarmung Ijaben , aber
er mar ein fetjamer fyuubt.
Da« 8. reetyt toa$ am freittag nac$ Mathie, ben 24. 1 februari,
twrb er ober jum regten nit geftett, || au$ toa$ urfac$, rauft nit tyeberman, »i. 157.
toietoot man meint, er »er fo l)art peinlich gefragt toorben, ba$ er
* fötoa^eitt Ijalb nit f ürgefürt tt>er toorben , toarb ba$ reetyt aber auffge*
fc^oben big auf ut sequi tur.
fafrnadjt.
©ifc jar ein erber ratt atljie alle berf Ijtetybung , alle tenj (aufjgeno*
wen ber $oc$ jeitt) , alle trumen, in summa alle narrerety berbotten bety
15 ber leibftraff :c. e$ toar alle« aufgehoben, man l)5ret unb fa$ nichtig,
ton am af<$ermitttooc$, ba trennten bi fctyretynergfeün , tote ir gebraut
tö§ jarbefft, toolgejiert, mit feljamen rüftungen be$ fetyieffenä unb feuer*
toerffen* ober lauffenben feuer, luftig ju feljen.
6$ fyamen auety bi Ijern bom ratlj nit, funber(i$ bi brei tag, ju*
M«nen, e$ toa* ganj [tili bi 3 tag :c.
(5$ tta$ fein tounber, e$ ftunb mit allen bingen im ganzen teuttföen
tot in allen ftenben faft ctyümerlicty , e$ u>a$ alle« über bi maß baft
fyueT, ber »ein 10 fl., tyorn 8 fl., gerftn 7 fl., ijabern 5 fl., ber paty
titytoein bon 8 A big auf 10 X :c, unb e$ fd^icfljt fiety an allen ortten
»i»tei<$ ju gtoaltigen Hjriegfcteuffen.
& Äetta 'nit' na^etiageit.
'• «idmcfrr 26.
218 Seonfart gBlbmaim't <£&romt.
®i. ist'. || ©tfer vergangner wtntter toa« funftett, ntt fonberfidfr laß, fco«
lein eij? in ber £l)una bifen wintter nictyt gefruer , $iefj n>ol ein nnftcttr,
warmer wtntter mit einer groffen tyeurung, ift Dornet Derjcic^net
worben.
war» 2. Unget>erfic$ umb ben afd&ermitttoocty , fo bety bem anfang marci
toat , würben gwattiger jwo püttyfm am waffer herauf ttyomenb , jipo
mauerprecfyerin, unb fürtet aufwerj nacty Sngtftatt auffm »affer gcfütt,
wa$ e$ bebeut, Wirt bie jeitt eröffnen.
äntyeutt freittag in ben 4 tagen ber f äfften, ben 4. marci, ba tarnen
2 parf fieffermtynicty , f o Don trem proDinctat Don &tttingen bei Stotoeil
Ijergefcfyttyt wafenb je, unb mürben Don unfrn gnebtgen Ijero Don 9teng*
purg fambätag ben 5. marci inbefiiert :c. , toa* »erben nrirt, treiben
bi, fo leben, erforn.
SDittttDoc^ invocavit, wa$ cottember unb ber 9. marci, ba tag bn
ein müni$ jun parfüeffern , ber anbr fang ba« ambt ju fant Staren,
warb ein grofc juefouffen.
2lm fambätag ben 12. marci, tt)a$ ber quattemberfamb$tag, iß
»i. 158. bem 3Kic$el Sterling ein rec$t{3||tag (mit emft) Derfljünbt unb anjaigt
worben auff ffyünfftigen mittwocty mä} bem anbm fontag in ber faften,
fo ber 16. marci loa«.
Jim fontag reminiscere, ben 13. marci, brebigt ber ein tntyrid)
nadf t\\df ba« evangelium Mathei am 15. Don <$annanetyf$en wetyMui,
poftittirt e$ jimbticty wot, bi fpradj wa$ und unbetant, ban er war Don
95iüingen bety föottwefyt, 2 metyt baDon, ienffet be$ fctywarjen toalb.
2lm mitWocty nac$ fontag reminiscere, ben 16. tag marti, warl
ÜHtctyet gierfing jum ftrengen redeten geftett, unb biß war ba« 9. re$t
in summa, er warbt Derurtetytt jum fctytoerbt, man füert in tytnau
auff bi $aubtftatt unb l)ieb im ben topf l)inwegl), gott wet ber feien gnebi
fein, amen.
3ftan fagct Don bem gröften jauberer , man I^unbt in nit berwm
ben , wer unmügfic^, ba« man in rieten f ljunbt , feiner groffen fünfte
unb jauberetyen :c. , e$ xoat alles nuer plau enttn , ba mueft er b«
topf laffen.
©ctyter l)et i$ ein« oergeffen , ba« man ben guetten Sterling sir
crux , sine lux (wie man fctyimpfft) et sine omni deus auggefüer
w. 158'. unb wafenb Weber || münid& no<$ pfaffen bety im (ban wo« m ber g
36. $et ttbföreiber tonnte bat ©ort 'omni* nicfct lcfcn unb fc^te an beffen € teile ein glcid^fa
jnuifelbafte« 'omnium' (orgl. oben 6. 200 unb unten 6. 239).
I
1562. 219
fengtfyttuf; toa« gef$e$en, teuft id) nid?t , aber tooü ju beulen unb ju
gfor&en , man $ett einen treufofen müntety ober Pfaffen bety im gehabt,
bet im fautt be« interim*, aber boc$ nit be* fljetyferä, fonber u>a$ aigen$
finnc* in Tarn, geternet, got bon Ijimet, be* intettmä, bamit nriet gotte*
i im ftmet unb be* fetyfet* auf erben Detfpotten) . e$ toa$ aber ein eljtttctyet,
frumer, jüc^tiget bürget, genanbt Seouljatt Wtyoxpttf) , ein guete jeitt
#e $auft>ljteget getoefen, bet loa* im juegeben toorben, ber im am auf?*
füetn juefptaety , f o n>a$ e$ ein el)tlic$et , fmmet bürget, abet ein rabi
in ber fattetety, gott med und alle beffetn, amen1.
> 6$ $ett ft$ abet ein tteulofe, auff tütifetye pubntot , al« 3ttbtec$t
)»en ©tanbeubutg, bet neulich gemäßen c$utf ürff t SRorij Don @ac$fen,
tok man fagt, bon ben granjofeu unb mit bem Xüt(fyen einen punbt ge*
mac^t fofleu l)aben toibet ben c$tiftlid)en unb Ditt ju frumen fefyfet Ca-
rolo bem fünfften , toa* bi gifftigen || retd^gftett barjue getrau §aben, »u 159.
(batff ntyemanbt Dotm fagen, bet letyfet toolt inen atfju lang (eben, ttat*
wnb? bi fürften toatn aß ju petttetn »otben mit itet Ijoctyfartt,
(»aiuf^etiern unb gotttofen- leben, baj? fy tjt toebet im jtyffel noc$ facflj
ntytig fetten, batnmb fo fueetyten ty atteä unpilb Ijetfüet Don ben Pfaffen,
öer ben ctytifttictyen fefyfet fetten fo getn bety bem toty ettoifctyt, »ie bet
»Jtoefcn <$utfütfft, n. n. n. n. n. n. ite tittl billig fetten, toetc^e fi<$
mit irem fd^matjigem , tteutofen punbtsgenofen »tbet iten $etn ben
taffer im 1546. \ax Dot 3ng(ftatt §etfütgelaffen unb im bi fetyfetli<$
fyon gern entjudtyt, alfo l)oben tyjo toibet bi jtoen d^urfürfften unb
marggraf ein pubenfinü an , unb fo fi<$ fetyfetftc^ majeftät fetten ge*
* tfifft auf »äffet unb tanbt gegen bem £ür<f$en unb Dermetntten bem*
fetten abjuprec^en , f 0 mueft man e$ unterlegen (äffen , metet Ijitf Ijer*
oben im reu$ (äffen bet böfen tebettenpuben falben.
Unb nichtig meniger fo lamen anljeutt datto ben 21. marti ein
regiment Don 10 fenblen tyne$t at^ie an, traten Daft tootgepujt unb
»forty, fein« untet 700 Inerten, fester || lauttet bljoplfötbnet unb über* ». iw.
auf ti( $afl)enf$ü}en , man meinet au$ , e$ toetn moü 3 fenbten Don
N unb ebtteutten batuntet.
©an ber obetft bi§ ganjen regiment tt>a$ graff 3örg Dom griffen««
Nä ic. alfo jugen fij fontag ben falben unb montag ben ganjen tag
W. 'MrMf^atietn* f». ^ndbetietn' ^f. 31. 'unb' ftatt 'ooif ^f.
1. ^icöcric^tÄactcnbiefrt^roceffc«, ber @ad^c, cbenfotoenig ©renner öe*
w !• gtoge« «uf fe&cn erregte, über ben fc^tc^te ber ©tabt Söetben (»erfanblungen
■"«.aber bureb SSBibmann*« «naabtn »b. 15). 3)ort fömmt bie gamilte 53ier-
W tn«Älare fBmmt, fe^einen öerloren; Ung uot^ Diel foäter öor.
^•"^Jatmcr erwähnt nU$t« Don
220 fcon&art SBtbmann'« <5&ronif.
Ijerumb in ben börffern, §itff got, ftte hielten fty Ijaujj, bie fned)t, unti
ben atmen pauern, ban e* tt>a$ fünften groffer junger unter bem bottf
man (tef? ffy jtymbfid} irer notturfft auf? unb ein, fty fljaufften tritt ein ty
fcon toljer unb anbrer notturfft.
O gotr tüot r*ä)fojj fcoEty, e$ fam ber ljunbrft fnectyt in fatn fitzen
aber ben ganjeu tag aneinanber gemürgt unb gefä)fagen tme bt u>üetenba
ljunbt 2C man füert inen brott, fleifd) , toetn unb biet naä> nottutff
fynauQ in bi törffer, toter »erben tool innen werben , bietoeU aotfyn ü
allen bingen ein groffe überttyeuerung »ar , u>a$ e$ für ein tyeurunf
bringen urirt, unb befunber im fleif<$.
»i. i6o. am ertd}tag früe ben 29. marti umb 6 unb || 7 u$r gingen fo auffeii
füer, unb ging ein itftd)* $aubt ju feinem fd)iff mit feinen Inerten , bo
Ijin fuem %
8m fambätag naä) fontag lettare, ben 2. abritt, ba fd>fag man
umb fned)t umb unb fdjrier alfo : 'ir brüeber, alle bie fned)t, bie $ie fürt
unnb metlen Feierlicher majeftät binen , f otten Jörnen in lanbjftuett«
tyerberg, ba gibt man gelt unb bfä)atybt\
8fo Shtgtyurg ift begert toorben bon fyerjog ÜÄorijen unb marggtaf
8tbred}ten fambätag ben 2. abritt.
(Stichtag bamnaä), ben 5. biß monats, bi ftat aufgeben, tftoa*
lautter gefrtymbte arbeit &on benen öon äugtyurg !.
Doctor Sorenj §oljen>art ift auff* conciti gen Orient geritten ben
1551 montag in toeinaä)tfeirn, an ber linble tag, unb ift nriber fernen fteitag
' ttor bem palmtag, ben 8. appritt, fyrt ba$ gelt öerjertt2, ba« conciü
toarb auffgefd}oben auf 2 }ar. o got, ba« teuttfä) lanfct muefc ju boben
gen, la§ btc^e, $er, erbarmen!.
»i. 160«. || Slutyeutt bem Zeitigen larfreittag, beu 15. abritt, ift at^te ein
fenbten tne$t einbogen.
3ttem bifen freittag Ijat man geCeutt unb gefungen ju unfer ftauen.
i55i. fo am fontag nad) Augustini, ben 30. augusto, \x>a$ guegefyert »orben
©ambstag am ofterabenbt, ben 16. appril, ift tyerjog ÜKorij tf
auf bem toaffer $ie oben burd) ba« tod) am f ptttal 3 fürgefam , in ma
geftalt ober umb toie, toirt mit ber jeitt offenbar »erben 4.
Unb bamit man ber geifttid)en nit &erge& , funbr bamit inen boc
1. 2kgt. Letten ®cfö. ber 6tabt ^a(b bcö Äat^arincnjpitalc« fliegt.
3tog«burg 1, 478—9. 4. Äurffirjt SRorij reifte baraattji
2. SSrgl. feine eigenen Sorte bei ©cr&anbtong mit Äönig gerbinanb nai
Oefele SS. rer. Bote. 1, 238. gut), ba* er am 18. April erret#
3. 2)a« f oaenannte SBefcrlocfc , burd? (2angenn SWorij $crjog unb (S^nrffir
toeffy* ber ndrbftttye 2>onauarm ober» ya @adjfen 1, 516).
1552. 221
fiin&er eer erbotten toürb, fo tourben bi fnedjt föier merer« tfyte, fon*
kr ber $afl>enf <$üjen, ju ben Pfaffen eingelegt , f ty fetten ni$t gelt, ba
fltnften inen bi Pfaffen ejfen unb trinken geben, fty toolten« bejaflen,
ja, quando, toirt man innen u>exben ju pljingften.
8m p^injtag in ber o ff erfroren , ben 21. appxüi, fein bi Raffen
jn Xug«purg über bi groffe föajung , f o fo Ijaben mieffen geben , aber
an* Sugtyurg gebogen *.
|| SC(^te in ber cappetn unfer frauen l)at boctor :c. 8l«m 3<>faer si. iei.
[einen alten netybiföen Ijunjnefybt treibet angefangen ju plaubern, tote oor,
nnb not$ mer mit netyb nnb gifft geföriern.
8m eric^tag na$ Georgi , ben 26. apprifl , ift ein ganje gemain
$ie auffe ratljau« Don einem erbm xati) geforbrt , alba mit ernft ge*
betten , barmit ba« lein fener außtyumb , ittem ba« man u>$er unb $ ar*
n\\§ tyab, ba« man fonberlicfy ein auffmerdljen auf bi gfotyen Ijab , tuen
man anföfag, fo n>er e« feuer fein, unb fo man auffer ber fnec^t trumen umb*
ffyag, f o »er e« feinbt beteutten , unb alßban f o fctl ein jeblutyer Bürger
nnb bi fymbtoercfyer fambt iren gefeiten mit namen auf bi tyatybt mit
trtn gemljern fernen , unb ein tb(i$er , too er l)in bef$etybt toirbt, ba«
fenblcn fnec^t auf unfer frauen ptaj in irer orbnuug ften.
9m p^tnjtag na$ Phillipi unb Jacobi, ben 5. maii, fyat man aU;ie
tat fymbtgföoß auf bi paftetyen gefüert unb bi tyürn allenthalben Der* .
jefcn unb mit gf$o{? unb pulfer gefpeifft , ban man toeifc fein tag ober
ftnnbt fidler, ba« man nit ber feinbt mueft toartten.
8m montag na$ jubilate, ben 9. maii , ba muftert || ber Ijaubt* »i. \<a\
man 8«m 3*>ttner 2 ba« fenbten fueetyt, fo am farfreittag einsogen loa«,
ün jtoinger ju 8Beic$6epetter«tljor, unb gingen in ber orbnung herein.
Unb toie ba« fenbten gemuftert toarb , ba jo$ atteioeU ba« anber
fenblcin herein unb tytnber ber ftattmauer oon fanbt Ipatymeran Ijerab big
)om tyor SBei^fanpetter, unb roie ijt bi gemufterten tned^t herein gingen,
[o fuert man bi anbrn fyinaufc, unb tourben auety gemuftert.
8m eri$tag barnnaety, ben 10. maii, tourben bi fnectyt hinauf; ge*
Nett (ba« toarn bi jtoety fenbl) auf bi fteingrueb 3 bei ber föiefcftatt, ba
tottbt ber artufytbrief oertefen , barauf auf 5 monat feierlicher unb
ßnigli^er majeftät, auety gemeiner ftatt k. treto geioerbt, auf 5 monabt
ja bienen gef ctyoorn .
8m famb«tag na$ jubilate, ben 14. inai, Ijat man ein gatgen ge*
. *• «rgl. ©tetten ®efö. ber ©tabt ©. 231 »nm. 2).
wglfarg l, 4S3. 3. 2öo nuit bie grieb&öfe ber oberen
l %\f{ (Sr^art Bottuer ({. unten ©tabt. .
222 Seonfrart ©ibmann'« (Jtyromf.
mactyt unb auf be$ Ijerjogen $of auff geriet, tote t>or au<$ im 1546. ge
fctyefyen1.
8lm cric^tag ben 17. mairljat man früe um&gef plagen, bi htecfyju
st. 162. iten fenblen beruefft, || ift man Ijinauä auf bi fleiugrueben gangen, ta*
fetöft gemain gehalten, $at man ir bret, fo Ufylid) ge^anblet unb tyo
fctyon entloffen toaren, ju untüchtigen teutten erfreut unb becteriert, na^
fl)rieg$re<$ten ju fcfyelmen aufcgeruefft.
2lm fuutag t»or invoeavit, ben 22. maii2, ba ift ungeberti<$ um(
mittag ein marggrefifetye pofft Ijie ankörnen, füerenb ein toeiffe t>ünbeo
ic. , man $et fo nit herein getaffen ju . . , ? toae geholt, burc$ fc^rifftra
bi ftatt auf gef orbrt 3.
©ifen fontag ben 22. maii Ijat 8Um äoöner, bet alt prebiger n. jc,
na$ tif$ in ircr fitzen ju unfer frauen angefangen ju stetigen ac. k.
ic. ic. Jllbrectyt, marggraf, ^te^er tyomen mit einer toeiffen Junten4.
piod)t)au$, pafttp, polbrrd) ju (Dßtn angefangen.
Hm montag ben 23. mai allen arbetern an gemeiner ftatt erbet
urlaub geben unb nfymer gearbeit big lote fcernnaety oolgt.
SRacfynittag um&gefc^tagen . tueff enb , alle bi fne$t , lauern Mb
pueben, fo unter bem erften fenblein fein, follen in be* $aubtman« Ufa«
si. 162'. ment oon ftunb an Björnen, || unb mürben mit trumel unb pfetyffen ^tnab*
gefüert, bety oftnertyor im toinctyel bety bem toeingartten ftunb ein IjeuÄÄ
braefy man niber, fing ein pofoergcflj an ju fd?ütten ju einer paftei}, to
mueft ba$ brojfrotfl}, $uern unb puebeu erbetten.
%m ertc^tag früe, ben 24. mai, fctyug man toibr umb unter beft
anbrn fenblen, toa$ fyurn :c. toeru, feilen Jörnen u>ic geftern , uub toet
unter inen aufjblib, be$ u>er leib unb guet breifc.
SKorij bon $utten, bifc^off ju ßic^ftett, toad er$tag §te , mitttood
barnnad? in ber freujtooctyen fuer er abtoerj gen $affa auf einen tag
inicium dolorum hec.
9Rat 25. 8lm mttttooety in bet creujtoocty fing man an , bi firmen gBetyfeni
petter abjuprectyen, nac$ ber oetyer ftieg man fV mit feuer an, oerprent fo5
1. J©a&rfdjeUili($ na$ ber SÄeuterei mit bem öob tym belagerten SRärnberg
ber faiferli<$en öejafcung (©umpelj* bo<$ am 24. toar er f$on »iebet im geU
fcaimer 2, 875). iager toor blefer @tabt (Boigt SRartgw
2. Sfof biefen £ag fiel ber Sonntag 2übred&t Htcibiabe« I, 306).
Rogate, ber ©onntag &or bem ©immet« 5. 2)aS gum ®$ottenflofier €>t. 3*
fa&rttage; Invocavit ift ber erfie gaften* f ob gehörige, bamaltauft forttflcatonfdK
Jon mag. ^üdftc^tcn gcrßörte ©c^ottennb'fUrty
3. iBrgt. ^od^tvart bei Oefele SS. Sei^anct^etcr fianb auf ber Statte bc
rer. Boic. 1, 238. jefeigen ^rotcftauti|d?cu grieb^ofed b<
4. Sä^renb eine« Waffen fliUfUnbe« uutereit Stabt.
1552.
223
Stet ^injtag ben 26. mai butt man föarberglf.
am freitag ju abenbt butt man ben geiftlictyen, auf morgen famb&
lag ein tytU$er ein artetet || an bi föarberf £ ju fctyctyen, uub man fc^ar* »i. 163.
beredet t>ifen fambstag an bretyen ortten, ju SBeijepetter , bot bem t$or
* fi Cften am pfoc^auä unb bety bem tyor am *ßrq>run , ban ber f einbt
*o(t fctjut nennen, mar ba* gefäraty.
9m eri$tag naety fontag exaudi, ben (ejten tag maii, ba batet ein
ttn4&ie$t in ber £imam unb luff bretymal auf bi fteinen pxnH) uub
fiwmg Ijinab , fc^toum ju ber Ijüljen pruef I) , ba$ btert maß fprang er
m akr $iaab (toaä ber mutttviQ genueg) , ba büb er.
@eorg, marf$atfl) Don ^appenljetym, bifd^off fyte ju> SRegenäpurg,
ift anheult mittoottyen in pljingftfetjrn, ben 8. juni, fyie tyintoegl? gebogen
ober geflogen-
©tfen 8. juni ift ein förifft Don x'c. fü. majeftät aüein an ein
» «fern <$amerer unb rat$ Junten, Ijat ein ratty ben aujjfc$u& erf orbrt unb
to bi grifft, tenor ber fetyriff ten ungeberlic$ : bijoeit fo, bi ftatt fegend«
}prg, atoeg ge^prfam gegen feiner majeftät unb bem fettigen reic$ ge*
falten atyb , treu unb glauben , atfo fev fein maieftät noety Ijoffenb , fty
fcerben tool §atteu, er n>ett inen'balb ju $i(f Jörnen1.
11 || &m pljuijtag ben 9. juni riten bi fymbtfeutt tynaufc mit Ijadljen* m. m.
I^ujcn, e$ tD0 ba$ gförai, ber feinbt ftratffet Ijerjue, item e« fam gett,
. 1. 3n biefem @iune bat £8nig ger-
tatyb juetmat an bie toon 9legen*burg
S<f4riatn, meiere eine Meuteret ber o$ne
«•fbaelaffeneu ©efafcung fürchteten unb
fdbfl rusez muables' getoefen fein f ollen.
ftl erße 9Ral f tieften« am 31. SWai
N<* 3abre* 'poui aueunement les
^tretenir en espoir, attendant, que
vieagne la dite prorision de (votre ma-
m\ ©o beruftet au« $af[au ben 31.
Äai gtrbinanb an Äaifer Äarl, n>elä)en
G jUgteicb bittet, 'leur escripre bonnes
*t gracieuses lettres , les confortant et
perroadant , continuer en la devotion
«nters ▼otre majeste\ -$icrauf erroibert
to Äaifer ($iQaa)) ben S. 3unt, eft
tobe gut fein, toenn gerbinanb an bie
tott ftegentburg f$reibe, 'pour les en-
tfiel et anymer d'avantaige, d'eulx.
twiir forme a i'encontre des ennemys,
ȟz leg venoient asaaillir, en attendans
1«» Kcoun, qae brief vement en tenans
^ Uz doyvent attendre'. Unb gabt*
"f^ieigt unterm 22. 3nni an, er fyaU
^veifung gemag an bie öonWegcnS-
(urg getrieben, 'pour les encourraiger
et animer d'aventaige, d'euli tenir
ferme a I'encontre des ennemis, s'ilz les
venoient assailir' (San} (£orref))onbenj
be« Äaifer« Äart V. 3, 215. 253—4.
281). £)er 8. 3uni n?äre a(d3ußeauug««
tag bon einem ber beiben €?d)reiben %tx*
binanb« an bie <5tabt bad erfte ÜJial ein
attjutyater, ba« anbere 3Ral unmöglich,
ma^rfc^einlid) ift alfo in bem tfoeiten
©d)reiben bc« Äi5ntg« an bie @tabt auf
baö taiferlid)e Schreiben an (Srfteren
unter 3lnfül?rung be« 2)atum9 ®e)ug
genommen, ber (£r)rontfl aber gab , t)on
feinem <$ebää;tnif[e betrogen, ba« 5)atum
M angebogenen ©^reiben« für ba« $rä*
fentatiim beö be^ugne^menben au«.
Gemeiner unb (Sumpel^aimer faben
n>obl feine« ber &$reiben gerbinanb«
an bie ©tabt ; fte tannten offenbar nid)t
mebr, a(« »a« Sibmann mitteilt, unb
bielten bieg nod) baju irrig für eine ?Iut*
mort be« Äaifer« (^irdpenreformation
8. 263;®ef$ia)te2, 900).
224 Seontyart Stbmann'« (Jtyrontf.
ma$ 2 pferbt tragen motten, ju 8angener(ing * im borff $aben fo ba* je
entgangen unb bo(n herein gepfetyt, tote man fagt, fo mar ba« einljunbi
taufent guter cronen unb einljunbrt taufent tofl>(bucatten ein pro fl. 31,
unferer münj 2.
8m famb$tag in ber pljingftmoctyen, ben 11. juni, ba §at man
fenbten aufgeritzt, unb Ijaben aüe fatyfer(i$er majeftat, bem f^üntgTim
gemeiner ftatt auf 6 monat Ijinfüro ju binen gefömorn.
Unb in bifer moetyen ljub man an, ein gn>a(tig$ p(o#$au$ ober pol
teert!; hinter fant @meran$ ftofter anjubauen, bradfr ein fer [tarnen $ur
ab unb bem abt ju fant ßmeran fiter man toett in einen gartten mit ba
plodfiau* hinein.
8lm montag na$ fontag trinitatis, ben 13. juni, Ijat man 7 fenk
si. 164. (en fnectyt gentuftert, bi erften || jmety im jminger ju ©eic^ßepetter , »
Dornen am montag ben 9. mai topft ftett, ein« totyis ju ben parfueffer
in bem ctofter unb ber firmen, au<$ auf ber fteingrueb, in jmtngem uti
anbm ortten ber ftatt. aud? Ijat man atlentljalben bifen tag mer geföi
3unt 15. auf gefüert *c. , an fant 33ettt$ tag fürt man brety ftä<f$ auf be* fyn
jogen $of.
SGBit fetten ade ftunb be« fetnb« ju gemartteu unb ade tag übet
flüfftge neue jeittung, bo$ marn menig mar, unb mer nit guet getoefa
ba$ bi ljunbrft neu jeitung mer mar gemeft , f o milbt ma$ bi melt m
neuen jeittungen, mte einer einem tetyl anljengig ma$ unb gunet , a(j
rebt er bon ber fad) allen partyetyen.
8lm montag ben 20. juni mart ber pranttoein berbotten bety b(
feibftraff, meber Ijetbert , pljenigmerb, Hein obr grofc, meber Jürgen
inmonnern, noety ben (anbfcf neckten.
Da« aetyteft f enb( , barjue mar ^aubtman granci*cu$ §embl »e
Sßien, murb gemuftert erd^tag Albani, ben 21. juni, mar in bi 70
ftarty, marn (auter @c$metjer unb berfetben ort, marn gerüft, ba« luft
ju feljen ma$.
»i. 104». || 8lm erietytag ben 21. juni ma« umb 4 uljr bor naetyt ein groffi
(erman, marggrebifetye reutter fetten ftd) fe§en (äffen auf ben meiuperge
bei bem Ijoljen minbtljau« :c. mieten bi Ijaubtkutt fyinau« mit b<
28. «Albini' fl. 'Albani' $f. 29. Db 'art' 06er 'ort* ijl ununttTfädfcb«.
1. «©üböftttd) ton föcgenGburg. S^ff' ^umrnc belauf« 33oma$me ein
2. Dfyne 3roeifel ba« (Selb, .womit Werbung naetygranten ju bringen; bo
am 3. 3mti ber Ärtcajcommifla'r (Jörne* nmrbe, mte c« fc$eint, BtteS auf t
liu« öon ber (£e ben Scg über ©aljburg SÄea,en«buia.ei ©efafcung toertoenbet (?a
ne$menb,t>om tatfei lieben $ojeju$Mtta$ (Sorrcf^onbenj Ä. Äari V. 3, 225 —
abgereift roar, um ben erften 2)?onat9folb 293. 316).
für bie trappen in ftegeutburg uub eine
1552. 225
$afynf<$fijen, bi fachen ju befeljen, ba toarn 6 reuttr ju ffitterjftaufen1,
fafcn jty abgetan unb fc^taffen bellen gen , mürben f t) getoarnet, fetten
ir $arnnafc$ an bi fattlbogen geljeutyt, bi ftifft, p(e($$enbf($ufy 2 rBty,
2 fd^mert baljinben getaffen, geflößt, toa$ ir befte* »or.
s Adi ditto finbt bi beoet<$$leutt ober bi barjue »erorbneteu an f.
3accte $of ju reetyt gefeffen, finbt ir etlidj fürgefärt motten, etlicty lebig
gefproc^en, aber brei »urben, totbr eingefürt, ift ju beforgen, fa werben
gerieft »erben.
Adi 22. ditto finb bi ti)cx erft umb 5 u&r ber groffen aufgettyan
11 »orten, loa« nic^t* am martyt, f onber borm tyor, unb a(| man ba* tfyot
öffnet, ging ton paur$boßl> ein tote ein Ijert bieety.
j Unb toie bi unfern oon (Stterfftaufen toiber über bi prüften 2 herüber
; gejogett, fetten fo bifelb prufljen naety inen abgetoorffen.
U 9m mittwoety ben 22. juni, am tag Achazi, ffat man $ie n>ad)t* ®t. i«&.
u 8^ing glatten auf bem ratljauS, unb ift ba$ begern gtoef eu , e* f ott bi
bürgerfcfyafft bem oberftn unb Ijaubtteutten fd>toem , ba$ too(t bi gemain
nit tyun.
3n bifer tooe^en Ijat man fd)anjförb gefejt unb au&gefdjütt.
9m freitag am fubenttage tyaben bi oon ber gmain angefangen, bem 3»«* 24.
* °tm|tn unb Ijaubtteutten unb gemahnen Inerten gefd)ioorn.
9m famb^tag ben 25. juni fyaben ber oberft unb bi ljaubtteutt mit
kern ganjen Ijauffen gmain glatten an f. 3acob$ ljof , ba Ijat ein erber
*aty unb gmain bem oberften unb Ijaubtleutten alle« $ug(ei$n : er, letyb,
toben, gutt, mutt unb ptuet betyeinanber ju (äffen , big e$ anbrft toirt,
» unb baneben attetoeiln an ben pto&)ljeufew , fd)anjtörben geflutt unb
Sefäit, fo oil müglid) gtoeft.
©a$ fe(btred>t über bi 3 fnedjt ift aufgehoben bi| auf tyünfftigen
ttientag.
9m montag ben 27. juni fjielt man fetbtredjt an f. 3acob$ fjoff,
* toatb über einen ber ftab gebrochen unb berurtatytt jum fd)toert, lote nad)
inen 2 gefdjad), fyunt id> nit erfarn, toa$ allenthalben b5ß genueg.
|| Sin feljamer fall gef c^eljen , tote man auf bi fteinen prüfen m. m\
, ftett t)on Iftnnen Ijinauä unb unter bem erften tljor auf bem tyurn , toie
man ban ta^ unb nac^t macfyt tyiett ba unb an aßen ortten, ba e$ not
* toax, ba ift ein putfertruljen, toie man ban pulbertruljen bety bem gfd)üj
¥, tote bi , fo gemacht fetten , ljaufc gehalten mit bem jintftrifl), ift ein
1 'WiMnut' jiatt 'fltwünut' £f.
1 6tter$aufen an ber 9laab iiorbtocfHUty »on ftegenftburg.
2 $ie ftaabbrüde.
^tt^troüfn. IV. 15
226 fcon&art SBibmann'« Cbrontf.
ianjfnectyt an ber toactyt auf bem pulfertridjt gelegen, unb un&erf
«in funcffy Den bem jintftridty in bi trugen dornen, ba* hülfet
ben lanjfnectyt auf ber trugen aufgetoorffen, ba$ er oben im
angeftoffen unb mtber berniber gefallen, für tobt umbogen vo
be$ fterben mfieffen, ift nmnberparlidj geföetyen.
8m frettag naety Petri, t»a$ ber erft juli, ungeberlidfr ein
na$t ift fyerjog SKorij tyie fürgefaro in einem Derberen f<$if ,
toenig leut bei im gtyabt, toott nit herein1.
«öi. 166. ß$ toad ein baft marmer unb teurer fumer, e$ plixtt ber
toot aller miteinanbr unb erjeigt fi<$ in groffem gtoed&jj baft ai
toa$ bor fubenben an biü ortten big an bi || ftatt groß gen>a$f
nur linbt »erben, ittem e$ loa* ein frfie erobt, man fcfynit i
fcfyir 8 tag, ban e$ t»a* ein »äfft bljüer iar big auf Pettry, ba
mtxtyiiä) fetten unb flauer , tyefftig ttrinb , baj? fc&ir not 1
geioefen.
6$ toa£ groffe tljeurung Ijie, ban ob bi 7000 fyte n>a
brofc, befc au<$ ein groffe anjal toa$.
3ttem 3 atyer umb 1 X 1 $., fctymalj pro 16 unb 17 to.
neben alles ba$ teuer, toa* ber menfdfr Ijaben fod , unb mueft
topalt bejalt »erben.
6$ »am bon bem erften juli merdtylicty grofc toinb, unb \
fcfytug mai) unb fljoro, unb too e$ ftunb, bt(, ia falben tetyl ai
rot im fe(b (ag.
3ttem toie ju $affa lang umb frib geljanblet toorben unb
ftant angeftett (toietool ber feinbt toentgi rljueet) , alf o n>ar be
au« erid)tag ben 5. juli2, fatyferli($er majeftät abfctyibtginj
geftratyä baruribr, ba ljueb ft$ erft mfyüe unb arbet.
9m fambätag nac$ Kiliani, ben 9. juli, u>arb aber m<
u>ie e$ bi lanjfnec^t nennen, tone e$ fonft p(uetre$t genent ton
Sacob* H gehalten, e$ Ijat ein lanbßfnectyt ein anbrn erfi
6. 'Petry ftott 'Petrl' $f. 20. 'fcrite»alt' flott 'britepclt' $f.
1. Äurfürft SRorij laut bamal« au« 340, ©uc^ote 7, 97.99, San.
bem Säger bei (Stdtflä'tt , njotyin er in ber #erjog unb <£(mrffirfi &u ©ad
9to<$t »om 23. auf ben 24. 3unt *on 2. SnberfcfatijiÄurfüi
$a|fau aufgebrochen, um bie öerbttnbeten am 5. 3uti roteber in« Sag
gürflen betyuf« (Srroartung be« faifer» febrt (Sangcnn a. a. £.). 3
liefen (Jntfcfcluffe« jur aqt* bt« je$n* juerp, ber ©afjenfttflfianb fc
tägigen Verlängerung be« SBaffenftttt» 3. »S&ren («u#ol& 7, 99).
ftonbe« ju bewegen, ©tfi jum 2. ober retpe gerb inanb }umftaifer,
fpätcften« 3. 3uli moUtc er »ieber nacb (Genehmigung be« Verträge!
$affau fommen unb ift aud) am 2. gegen nannte jn>eter fünfte betro
Sbenb bortfeftft angelangt (San^ Sorrc* a. a. O. @. 100).
ft)onbenj St. Äarl V. 3, 2S5— 6. 293.
>
a,
1552. 227
M *w* II ifl er betreten toorben unb auf bifen fambätag ju rettyt geftelt ». i w.
B=f wiben, &erurtety(t, er fot bem nac$ri($ter überanttoortt toerben , ber foß
innemen unb an gen>5nb(i$e rid^tftatt füern unb in in 2 ftäcf galten,
ba* ber letyb baS (enger unb ber topf ba$ lürjer tatyl fety, ber nac$rt($ter
5 nam in unb füeret in nit »ettter ban oon ber f$ran an f. 3acob$ l)of ,
ftf hn ben fopf ab, aber unmefyfter(i($ , $at ben fopf mit einem meffer
sf gar abgefcfyutten, im mifclung, unb toiemott ber profo* l)ett aufcgerueffen,
ob bem nactyridjter mißlinget, ba$ ntyemant bei? aertyerung tetyb unb (eben
si hm ^ent an in (egen, a(fo fetyriern bi fne<$t über ben naetyrietyter: ')>tei$,
'♦freif, n>ie ir gebrauch ift. ba l)at ber nattyrid&ter be$ profofen* pferbt
m\$t, bracht in ber profoj? mit mljüe in be* oberften lofament, ba
toarffen fty auf ben na<$ri($ter unb profofn , ba mar ein groffer (erman,
man fölug allen bljoplfölbnern umb , einem ibli$en ju feinem fenbfen,
ban bi fnedjt motten fd?(ec^ten ben nac$ri($ter pretj^aben unb burety bi
i% W jagen, alfo ftunben bi 4 fenbt b!joj>Ifö(bner in irer (uftigen fdjfoc^t*
erbnung auf be$ tyerjogen l)of ein guette ftunbt , bie anbrn 4 fenbl auf
ber ^atybt, unb fo ij t;ebcrman matynt, man ttürbt ben naetyrietyter bringen
unb btnrdj bi fpiefc jagen, || ba ftyam ntyemanbtä. lieber bon 3ty$a \ ein ». m.
Nfctman, unb graf ^tütp &on Sberftein, bi oberften $aubt(eutt, maety*
* tat ein ring naefy irem gebraudb, bi 4 fcnblen mitten brin, unb tl)et ein
fefene rebt mit toenig »ortten unb jaigt an , toie es fi$ mit bem na$*
tf$ter Ijet juegetrageu , ba$ im mißlungen »a$, ba fetten etlicty friedet
Ju im gefd&riern: 'j>rei& k.\ fetten au<$ ju im unb bem profofen ge*
toerfen, bieioeU aber ba* urtaty( gibt (autt ber fafyferlictyen rec^t, man foll
* xic^ten »om (eben jum tobt unb in 2 ftüllj ju Ijauen, f o ftünbt toeber 'einer*,
'iioen', '3' ober '4 f<$(eg\ fo Hjönt e* bo$ ba$ er(ic$ regiment, fo $ie »er,
**i<ty letybeu , f onber , f o man bi »eft , f o greife' gef frieren fetten unb
8en>orffen, fo tro(t man fo an letyb unb (eben ftraffen, unb ju merer er*
tt trung, fo lieffen % bi tyern, au« bem articlbrief offenließ (autt beriefen,
* t*Hl$er bety(eufftig a(fo lautett: 'unb toen einer ans un« gef($u>ornnen
lanbjjtoectyten ben tobt berbint tyttt unb ber^a(ben ju maQafi}rec^t geftelt
tfeürb, fo foU ftd^ ntyemant gewaltiger ioei| umb benfe(ben, fl)etyner(aty
^>tt| umb in annemen, unb ftan berfelb oerurte^(t ift unb bem na$ri$ter
übetantrourtt toirbt, unb im in toaferfaty n>ei§ mijjlung, fo foll nijemanbt
** fatibt an in (egen be^ bertyerung feine« lebend*.
1. %Rdd)\ox §kUx , fonfl auc^ 'ton Xagcbuc^ bed f$maltalbif$cn Donau-
5?^«' jubmannt, weil er in biefem Bei' trieg«, Jg. bon 2)ruffc(f 8. 262 ; ^tei^ele
}^ m Oberba^ern gelegenen 2)orfe 2>a« ©i«t^um 3lng«burg 2, 219).
Mttrt roax (Sigliu« Dan 3wi$em'«
15*
228 fconfym ©tbtnann'« Cfcrom!.
»U167-. Darauf gebauter Icutcnantt faget: % lieben (anbfc!|fae<$t, »ettt
it ben all ben articlbrief aü gu galten gef$»orn f)abt , f o bitt id> eu$
ald erliefe, frume lanbfcfnec^t , it »elt euer atybttyl?tt$t bebenden unb
erlief galten, bad ift bed obriften unb mein, ald feine« letytenanttd, über
euer atybtdpl)li($t ernfttietyer bebeldfr, ben ober ein anber nac$ru$tet in *
feinem ambt unb »erfl) uwerljiubrt taffett, bei berlierung leib unb leben*',
mar ber (erman auf;, man fyet eben ben 4 fenblen au$ alfo angegeigt.
Der bifctyoff bonn ffiürjburg, tyerjog in Branchen, tyt auö) in bifein
fljrieg etlic^ fenblen fnecfyt gehalten unb befolbt, »ie ed ift juegangen, fct
etliche fenbte geurtaubt, bruntter fein 2 fenbl bem Mjriegfftern marggrajf »
Älbrectyten jugejogen, etliche l)aben fty jertrennt unb bety 400 fein anljeutt,
ertetytag ben 12. juli, fyiefyet fernen, l)at man auf mufterung aufgnomen
unb im ebrn unb unbtem »erbt einfuriert.
Sin pabföerer, 3acob 9i., bon bem fear 'man g»ar »orben, fco«
er.'prrifi' gefd^riem über ben nac^tric^ter ober Ijencfyer unb jum profo*1*
unb na$ri$ter ge»orffen, toarb anbeut, mitu>o$ ben 12.1 juli, an f.
«i. 168. 3acobd || Ijof ju bem pluetreetyt gefielt , ton bem prof od umb leib nnb
leben angeetagt, er matt auf ben ne$ften rectytfctag mtber eingeffirt.
SWontag naefy Alexi, ben 18. juli, »arb obangejeigter tnec^t wibt
ju re$t geftelt, bi»eil er mit feinem pretfcf $retyen unb »erffen leityfuj *
$ie lerman , morb unb anbre auffruer angeritzt , meiere« bau fömerliA
bertyomen »er »orben, fo foö er bem nac$ric$ter überant»ort teerten,
an bi ri$tftatt gefärt unb in jmety ftüfy genauen »erben, unb btemeilttt
^ig nac$ri($ter ben oberften Ijaubtleutten , bad ganj regiment $94&4
gefc$me$t unb ben übl geriet, foll bem nac^ric^ter gegeben »erben, auf* *
geljencfljt in bi tufft, ba bi lufft ju im mügen. man »artet lang auf W
rieten, ba »ad fein na$ri$ter berauben , barumb bifen montag nity
»eiter getyanblt »urb.
am eridjtag ben 19. juli umb 9 uljr Ijat man ben nad^ric^ter auf
bed Ijerjogen Ijof gefürt, unb bon einem ftarfljen ftefljenlnectyt aufge$en<$ *
»orben, ben antern !nec$t, ber geftem jum fc$»ert berurtetylt »arb, W
man am mit»o$ ben 20. juli am morgen früe auf bed fjerjogen ^of }nm
gatgen gefürt, ben topf abgehauen burc$ ben nac$ri($ter bon ©traubn*
got fet? und allen gnebig.
«. i«8'. || 3ttem ber Ijendfyer , fo geftert &on einem ftefljenfnettyt ge^en^
»ad »orten, ttt man umb bi lejt utyr gein nacfyt »iber ljin»eg$.
2Wan lief ben fned^t, fo Ijeut, mitt»o$, geriet »art, auf bem V^
(igen btj? umb 2 utyr nachmittag.
1. $iflme^r 13.
1552. 229
Jfat plpnjtag am abenb Marie Magdalena fyam 2 ftunb t>or nac^tsuu ai.
i grofj mcttcr unb »eret bi gonjen naty unb am freitag ben falben tag.
Sin finbt tourt begraben, fo man« in« grab gelegt, Ijat e« geföriern,
d fo man e« Ijetaufc tett unb legt« toiber hinein , f o förter e« toiber,
tötet bem ftefljenfnectyt.
8m famb«tag na$ Marie Magdalene, ben 23. jüli , finbt etliche
bjjfne<$t Ijinaujjgetoffen ju gartten, Ijaben an tyünern, genfen nnb
)tm »t<$ f c^aben get^an , ba ift e« bem oberften unb Ijaubtteutten an*
eigt korben, a(fo finbt bei 38 pferbt ljinau6gen>if<$t fambt bem profo«
d fteH>cnfne<$t , $aben bt Inectyt ein« tatyt« erftif$t unb 2 herein ge*
rt, etlidfr gein $otj, ein« tail« in »äffet berborgen, toirt ben, fe eroiföt
i, übt gen.
Am pljinjtag Bartholomei , ben 28. juli1, ging i<$ ba« erft matt
toei$§epetert$or Ijtnaujj, ju befeljen, || tt>ie ba« clöfterl tt>a« jerbtod^en »<• i».
ttoen, ba fac$ ic$ groß lefybt an bem gar alten gotte«$au«, unter anbrm
) i$ auf bi f $ütt, fo gegen 3Beixepeter gef$üt ma« toorben, ba« ma«
rü$ ein fefte, guette unb nüjlittye pafte^ tyinau«, toa« gegen bem feinbt,
t toietoott ic$« au$ am auffingen Ijinber ber mauer am$ fac^, n>te
n ba« tadf auf ber ftattmauer tyt toegtybrottyen , f otoeit bi paftety
rt, nnb bi fctyanjlörb »ot mit latent aufjgeftoffeu unb barauf gefejt,
: gebreuc$fi<$ , ba faffen jtoen lanbjjfned&t ju oberften auf ber mauer
etfifä unb ben ein fue« auffen über bi mauer Ijinab, ben anbrn herein
bi ftatt, unb feilten im brett, ba« xdf fyan fagen , ba« \6f ju 9?egen«*
fg auf bem gibl ber tyoljen ftatmauer im prett Ijab feljen foitten.
Xn ftettag na$ Marthe, ben 30. juli2, unb am fambfjtag abenbt
: man 8 fenblen gemuftert.
Adi 23. mai angefangen am ploc$au« ju Often unb am montag
t erften augusti auf geflutt , toietpol auf ber obern f ritten tritt (ö<$er
ra , unb ftunb bi obrigfeitt in bebaut , ob e« bonn nStten h>o(t fein,
I man f ott tSd^et aujjfdfrütten ober nit , ban e« tt>a« ein nötige, toeite
d ttüje prufttoljer, mart verfertig ungeber ....
3ttem oben am ^Jreprun im toincfljl am toafferljau« || unb ber m. iw.
ttmaur toarb au$ ein gemaurte paftet auf?gef$ütt , brauf man ba«
ifer unb bi ftainen prud^en baft nüjtttty unb btnftficty gegen bem feinbt
Steffen tyan.
U. ltwi§^apetet' ft. lnxi$§fpe Ut' $f. 16. '»ei|fpt«' ft. lwrijepttet' $f. 27. »ange nfangen' ftatt
'«atfuiflen' $f. 31. 'ungtTx' ftatt 'ung«»«' $f.
1- 9uf btefen 9Ronat«tag fiel »o&( 2. 2Rartya|fUl fclbft auf greitag ben
*• Tantaleott« geft. 29. 3u(t.
230 Seon&art Sttmatm'S (Syenit.
3d) Ijalt, toen unferc c$riftlic$e, got«fer$tige, frume Bereuen
fo t\l litten gebaut fetten, fo $et man tjo nit ftcfai ju ten pafttyen.
SD gott, $Uff unb mere unfern glauben , ba$ und nit gef<$et$ ,
in Asia unb Affrica geföeljen tft, bau e$ f#i<fljt unb teft ty tool aljo
feljen , ba$ ber <$rtftlic$ glaub »erb au$ bem teutf $en lanbt genu
unb fronten mxt, ben man bereit je beu lürctyen einen guetten, ftc
unb glatten toeg in teutf$en tan ben.
am mittti>o<$ Ijat man bi alte fir$ ju f. Dtten auf bem tyxt\
abgebrochen , ein fer alt geben) , gehöret bem brobft ju $erc$te$gab
$at ein geftiff te me|, ein tratybtgült ju 9iibrntraubting 2, toaij, tyorn
bem unb gerften.
3ttem man Ijat angefangen, bi jttrctyen f. älban oberhalb be« t
marffjt*3 abzubrechen, ift ber Sratyner leljen, $at toein* unb tratet
«i. 170. n>o nun auf?, füer mein werfen tigt mier ni$td || bran, aber )u befei
ba$ nrir gleich felbä, ober jum »enigiften unfere na<$tyomen auff* <
tictyift (got toet $ie jeitlicty unb nit bortt in Renner u>ett e*mgdid>
ftrafft »erben, amen.
2lm tag ben 8. augusti fein ber fatyferli$en majeftät cantori
men unb bil ©panier geenb unb retytent.
(£* famtet fid^ immer fatyferifö gftynbtein herein, fein ^ierbret
feinem toerdfoeug fyam auety auf bem roaffer herein in ba$ auguft
f^tofter, ljueb oonn ftunb an, btyer ju fieben.
2tm fontag unfer frauen Ijtymelfartt Ijaben ber facettieren mo
canterety im tljumb ba$ ambt gefungen , ber bif$off toa$ noc$ ni
föentyten inen ber teeret unb ba$ captttl 5 taütx, btfen tag fungen
beäper ju f. Smeran unb am montag bas ambt.
am erietytag ben 16. augusti finb Ijie ankörnen 106 f$iff
toetetye tranig Ferdinando $et tyerauff gefctyicfljt, unb fürtet gen 5D
merbt naety be$ fyergog SRorijen f Ijriegg&olcf Ij l)inab gegen bem Xüi
ju ffiern.
9. Xcr Streiter fonnte in feiner Vorlage tiefen — roa^rf^tinli^ abgefaßten — Warnen nii
unt machte 'gerefcteaf baraut.
1. 2Mejj ift bo$ n>o^( jene ©t. Otto Blatte ber SRegenöburger 3eitung
Äapette, »etye naty einer Urtonbe t>om 9h. 27 mithalte, |jielt lefcterc J
20. Sfyril 1433 (Regegta rer. Boic. 13, für eine anbere al« bie am $rcbru
9) 'in curia monasterii in Berchters- legene , ol)nc jeboe^ ben ©er<$te$g
gadem in ci vi täte Ratisponensi' gelegen $of naetyroeifen ju fönnen.
toar unb laut föegenSburgcr föat&Sproto* 2. Wtcbertraubimg , 2>orf f8.
tott Dorn 3. 1557 feiten« be« tropftet gensfcurg.
*on ©erc$te«gaben at* SebenSfarrn bem 3. 3nber*JNtyebe« früher jur-
SWagtflratc, meiner biefelbc an fi$ ge* fü^renben SBeint^ored an ber <St
riffen, roteberabgeforbert rourbc. &d)ut* $aufc« D. 154; bie @t. SUbantg
graf, ber biefe Wottjen im Unterhaltung^ innert no^ baran.
1552. 231
$en 14., 15., 16. mit 17. tag ift bi f atferli<$e majeftat ju 3Kün*
tyn gelegen,
2Ritttooc$ am tag Bartholomey ift Ijerjog SMorijen || gefmb, ein|^17^;
2 Regiment tntdft , Ijte oben am ^ßreprun abgeftanben Don ben flöfen unb
1 * in ber orbnung am graben an ber ftatt l)erabgangen , 1 1 f enblen , aber
ty&ai&e fenblen, bertoeil finb bi flöß, ber 70 getoeft finbt, burcty bt
pnufyen gangen, brauf ba$ bofaflj unb rüftnng getoeft, unb fuer ein flog
an ber prucfyen an, fam ein paum oom flog, e$ toer fctyier übel geratten,
es toarn 2 flog ton ftunb an brauf fam, ba fuern unb luffen bi auf ben
'• anbrn unb brüten fl&ffen unb fprungen auf bi pfetyfler Ijeraujj , ba$
n^emant öerbarb, gott fety (ob.
Unb ttttm bi fnectyt groj? fcfyaben an t>ted^, ate an ffyüeen unb rof*
f«, unb toa* fo funben, bau fy fetten be$ tyüftenfegenä , ftclen , pren*
neu* unb rauben bety ben jtoaven fürfteu SKortjen unb marggraffen ge*
ls tocnbt, ba« fo e$ nit tooö unter laffen fljunbten.
6* fein au$ 7 f^toaber reutter auf Straubing Jörnen , bafelbft
*it$ auff* maffer gefejfen unb als Ijinab gegen bem lürcfyen gejogen,
Wff gott, toaS f<$aben* Ijaben fo getljan an getratyb unb frästen.
Am mittu)o<$ ben letften augusti toax bife$ fenbl gemuftert , fein
* Wff gott, jtymblicty tool befejte fenblen, brunter bill bfyc^lfölbner.
3ttem 2000 toollgerüfter pljerb, fo ber cfyirfürfft || aus ber 2Karö> »i. m.
fctyferlüfcr majeftat ju tyilff \tifityt , fernen bifen fretttag umb oe$per<
jeitt fcrumb , (igen ju ©tauff , SEegerljam , ©$n>abfa>eifc, $of , Pfaffen«
fitem, ©taintoeg, 9tatynJjauf eu , ©aller , ritten bur$ bi ftatt ^inau| auf
» bi fljlöfter, unb am fontag ben 4. septembris unge&erlicty unter bem
^ctyimbt ritten bi anbm 3 f<$toaber reitter, fetten 3 fenblen, ritten über
bi ftainen pructyen herein unb ju 2öetd?gantpcttcr Ijinaufc bem tapfer jue.
txcnoaren 2000 gut, toot gepujt unb gerüft, fetten all jue föieffen
Tc^tr ein iebli<$er 3 pipi, {(ein unb groß, barjue fljnäbl* unb lang
Dife reutter fetten f fjein f onbrn föaben , maren na$ glegenljaljt
iüfyig, ben e$ $et ber fürft bon ©atyrn ttliä) ljunbrt pf erbten , bi ftetig*
tuben^eer ftraifften, tmetooll e$ an fc$aben nit finget.
Am eri<$tag na<$ Egidi , ben 6. septembris, jogen bi 8 fenblen
tt toety, fo erftlicty am tyarfre^tag , ba« erft fenbl oon Bamberg, toel($$
faibte Ifaubtman tt>a« ä«m 3<>lner bon @($lej 2, unb »urt barau« gar
1. Die 3>örfer Steintoeg unk Rain* ©tabtam^of.
Nm liegen nörblic^ unb norbSfili^, 2. 93ergl. oben <3. 221 9(nm. 2.
* ÖctUr ^faffenflein norbwefKic^ »on 2öo^l (gr^att 3olncr, ber 1553 »egi-
232 Scon&art ©ibraann'« (S^ronit.
ein regunent, ljUf gott, toa« ein gotttofj unb rotyofj t>o(<fy, tr ti}\
(äffen n>a« tag unb na$t, früe unb fpätt, ni$t$ ban ü&ergra
groß gotäleftern , bad fein tounber »er getoefen , bi ftatt tuet ir
allen »erfunden.
»i. i7r. || Unb tote man fagt, ba« mer ate 12000 perfonen, $uru un
ben, mit ben Ijaubtteutten unb (anbfjfne$ten gejogen.
Stbct gmeiner ftatt groffen fd^aben getljan, geiftüd^en unb
liefen, unb, wie man fagt, bad mer ban 10000 gulben fd^utben Ijie 1
2lm freittag nac£ uativitattis , ben 9. septembris, fyrt mc
gf#o§ ab ben offnen paftetyen abgefütt, fan ben 5. mai auf gefürt
am montag ben 12. septembris xoaxt ber ga(gen auf be* Ije
$of toibr naljer getfym, fo t>cr ben 5. l mai toad aufgeritzt morbei
Difj jar« (egt Ijerjog tttbrectyt in Satyrn ein groffe fteuer an
fcerli$ über bi Pfaffen, nam inen ben brüten tatyU ire$ emfljoin
obrn unb ntybrn ©atyern, au$ ben bürgern $ie tre* etndjemei
festen Pfenning 2.
9m eric^tag ben 13. septembris lam unfer biföoff toibr,
8. juni ffit »egfygeflo^en toar, ber pöfeü toad foijtg.
2fat freittag ben 16. septembris mar einer am $of jum ft
reetyt geftelt, er toaä umb ft^arreb 3 bafyetym, ein* toeinjirt* f on , tx
»i. 172. muettoitlig , bog fljinbt, t>or etlichen jaren || tytt einen ob bem \\
ftoc^en, be§ Iljam er ein unb toarb am $off jutn regten geftett ut
fc^merbt t>erurtaty(t, bem na$ric$ter am ftricflj üfcerantamrtt, fürt
ju gematyner rictytftatt. wie man eben tjt ben ring gemalt, fo er
ber toottgeboro l)er fiartt SBiüinger , freier jum ©etyemberg xc.
0. 'natitutatti/i' ftatt 'nativiUUis' $f.
tnent«fc^u(t^eig toar unb im 2>ienfte be* fianbftönbc 2, 305 ff. unb $o$n
SWartgrafcn 9Ubre$t Süctbtabe« Don Oefele SS. rer. Boic. 1, 238.
Branbenburg ein gä^ntein 8anb«tne<$te 3. Jtarrety, 2>or| nto. t>. @tab
ju (£ulmba$ commanbirte ($cilmann 4. 2öar btefer ein @otyn bet
£rteg«gef$i($te Don ©ai?crn 1, 130). tiefen <S$afcmeifter« 3atob 8
(SraSmul 3olncr hingegen flieg ein 9te* Don <5$5nenberg (+ 5. SDtörj 15
§cn*burger ©firgcrtfo&n , totltyt im batte er baraal* too&l no$ t>ei
}. 1542 Dom $at$e al« «ßrebfger aufge» f($aftli<$e ©ejie&ungen ju Äleaei
nommen marb (f. oben ©. 187 u. 222), benn 3atob« Qemabün ^icg
unb in ber gamilie Don ©<$lefc, bie au9 Bbler unb jene be* fteic^tfcityti
@>($tt>8bif<$&att flammte , bann au$ gu ©corg Don £of&an Havanna 9bl<
ben Sanbfaffen bc$ gürftent^umeö ^falj. oben ®. 169 9nm. 3). Äarl %
neuburg gehörte, t5mmt im 16. 3a^r< mar fett 1538 mit Barbara ft
tpunberte jtuar ber Xaufname (SraSmu« Derfieirat^et (Bucelini Germania
($er^onb(nngen 23, 326), ni^t aber ber chrono-etommatogr&phica, part.
Beiname deiner Dor. 3. in ber (Stammtafel ber d. $c
1 . Vielmehr 14. «rat. <5. 221 3. 36. nt 9tabau, Sterten Qbtfö. ber al
2. 5örgl. greyberg ©c|c^. ber baper. j^Ie^ter in 9ug0burg <&. 95).
1552. 233
tftttt in btfe ratfc fambt bem r)tn* unb toiberföifljen mit atter uncoftung
in fei flL 90 , f o gebauter tyer 93t(Iinger au« feinem eignen peittf bargab
wfe ftfendtyt* im at*. nac^mafe batt ein junge $aufjbr)irn au$ für in
rob nam in ju ber e$e , tett fein* bem anbrn lein guett, tytt toiber ein
*tottf$(ag t$an unb bemfetben ben roflj barjue genomen, atfo t)ieb man
im ben fopf ab.
Wottyer $ab iäf bei? bem enbt septembris gefe$en, toarn fo $übf($
grog, rott unb f $en, als toer e$ im junio getoeft, man tyt fo an offnem
aarfyt fatyl, man fanb auefy in bitten t)etyen bljauffen ptüeenbt rofen.
M dttem e$ fyam bi jeittung oon marggraff tltbred&t oon ©ranben*
bürg ic, metetyer ben vergangnen fumer fo btl (erman im römifd&en rety$
$c$teuttf($er nation gemalt ffat , f o tritt arme* botöt) mit morb unb
jmmt gemalt , tote menig||cü$ gefe^en unb gfyört ffat, toieba« er mit«, itt
toty. majeftat toiber bergtid&en.
u 3wn Xracfljenftain 1 $aben ir jtoo ir eigne frauen emrörbt, fljamen
ein ju 9?engftanff, mürben anljeutt pt)injtag bor Katherine jum regten
8*ffelt, toor ber 29. novembris2, tourben jum ertrencßjen berurtatytt,
ket toittfrauen r)aufjmatybt toar jung, bad anber ein alte, unberfeff en, man
fürt fy batt jutn toaffer , rücfljting jufamgebunben in Äeng getoorffen,
* nrtrcntfyt unb toiber tyeraufcgejogen.
€itet erbe» rattp gtbott.
9m fontag na$ Catherine, ben 27. nooembr, $at man oon bem
*att$au$ $erab gelefen, toietoott bort)in bon $aujj ju t)aufc burety bi toac^t*
fafcttyber beriefen , toie e$ jüpf et an ber Reffte , f o f ott man in tyeufem
Ä ^itfct« ftin<Ö>ete , f ooitt müglicfc toer , bor atterfoty unfaubertyaitt ber*
^Qetten, nichtig ftin<fr)enb$ auf bi gaffen flutten, bor ben tyeufern fauber
*^«rn unb in funbertyeit, bietoeit fo graufam(i$ fyrieg toem in Ungern
Stegen bem Surfen, im SRtybertanbt gegen bem gtanjofen, tote man fagt,
f o n>aö bi ftatt ÜRej bety bem mit( novembris mit groff em gtoatt be*
* tigert oon || fat?. maieftät, bad iemerlicty anligen gegen bem grancfljretd?, m. m.
^a* $at ein erber ratlj jutn tjöcfyften ermeffen unb toott bebaut, berljalben
cfcQe offne tenj auffer ber fyocfyjeitten oerpotten, ntyemanbt auf bem glitten
f <*m, alle mumeretyen [unberufen oerbotten toeber bety tag obr na$t, in
faui toeijj, bamit ein ietlid? etyriftenmenfety f o bil mer ju Ijerjen nemb unb
». *ju fraofc }u fruit' % 'von ^. j. W $f. 33. l!n(*t' flatt 4na*t* $f.
^°k toieber Safob gleißen, murbetm 1. 3)radcnfJcin, 2). n. toost Siegen»
3. 1550 auf ber Unmerfttät Sngolfiabt fiauff.
^^(Mederer Annales IngolsUdien- 2. ^flttjtag mor Äat^arina mar ber
* ^emiae 1,214). 24. 9ioöcmber.
234 fconfart ©ibtnamt'« <£$ronif.
betraft bety ftcty fetbd , toie tritt unferer mitd&riften tyjo umböjumen, bei
prinnen, erfriero, [erhungern/ berljatben toter gott bon tyerjen annteffe
unb bitten , bad er und frib , und a^nigf^eitt, auc§ unferm dfrriftlicfc
fljatyfer , f^üntg unb atten c^riftlictyen Potentaten unb obrtgfljeitteu , am
unferer erbern obrigf tyeitt Ijie glü<flj unb toeifcljaitt fctyicflj , bamit nttfi
ftatt gegen gott unb ber obrigf fjeitt gottfe(igc(i$, gtücf^tid^ unb tool regtet
unb atyntgtyatt ermatten »erb, bamit toir Ijie in jeitt unferd lebend gott
fettiger unb $rifttt$er atynigtyattt burctyeinanber (eben, bamit toier alle
na$ bifem jergengettetyen bad etoig (eben erlangen, amen.
Doctor 3onnad 1 tyat fein erfte prebig l)ie in unfer lieben frauen
fixten (fo fo auefy anbrft bed nantend totjrbig ift, nit mer $ie) am fontag.
91. na'. || Unb bi Ijergfoffnen gfetten tyaben bi reichten bärger|tik$ter ge«
nomen jur eee, ald ber poet SWicolaud SCgrtcola 2 nam bed Xidfti, fetten, fo
ein ratljer l)ie getoefen, tocfyter, tyet 1500 fL fambt irer fertigung ber^iat.
(Sin tyurj Ijerd&omner junger aubacter, üRertttn 3 genant, mutttoiliig
unb freflid^ genueg, nam eind fd&ueiberd totster, genant SDJidjel üRartf.
Stlfo fäityt ftc$ ber brtyfoij felbd toittig in faeflj , gott erbarm btd?
unfer, fonft iftd in |teutf$en (anbt avA , ban toier fein mit fcfywenbea
glitten, liebten augeu ftodfyplinbt, toem unfere na^omen erfam.
«. 174. || 1553.
ülad) ber gebuerbt Sljrtfti 3efu , unferd erlöferd , im taufent fünl
ljunbrt unb bretyunbtfünffjigiften \ax , xotö fontagbud&ftab a, bi guft*
jatt 15f toad ber oftertag ben anbm appxiti ic.
®ott, ber batter atter genaben, mit Sljrifto feinem geliebten fun,
errafft bed Zeitigen geiftd brifa$ in perfonen in einer untatytten gott^d
toett unfc armen fünbern beriefen befferung unferd lebend, berje^ui
unferer f ttnbett , frib unb atynigfeitt unferer c$rift(ic$en (anben , bad tot
tyie auf erben in jeitt(i$em frib (eben unb na$ bifem jergengclic^en (ebi
mügen burefy ßfyriftum erlangen bi etoigen freut unb fettigfeitt, amen.
JUHUrltMMg.
Di§ neto iar l)at ein erber rat!) fyie (Ijaift tool) ein neue orbnur
mit bem miltoerty, milnern unb irem gefinbt auffd bleifftgift betraft ur
IS. 'fdpucn' fl. 'f^auen^n' $f. 35. Da« jwrtte SRal 'in' »icfecrfcolt.
1. Dr. 3ufhi« 3ona0 t>on Äoburg Selber an bcmfclben S>. 5). ©egengra
(@iun^tlj^imcr 2, 902) . unb €tyn>icgert>ater f. ©craeintr Äinfr
2. (Sin X&firinger, bamal« (Sofia* ref. ©. 267 fbun. 175.
borator am fog. gymn&sium poeticum 3. SWartin €x$attiitg? (Qetnehr
(Älcinftaubcr Biogra^. 8crj«c$m& ber Äircfcnref. B. 267 3mn. 201).
1552. 1553. 235
^gefangen, gott n>etl, ba$ e« tootl getobt, alfo bleib unb batob gehalten
»erb, tan e* ie fein Ijod&fart fonber ein groffc unb mzxdfflidft notturfft
mer, mz aber biefe(b orbnung (autt unb ift, Ijab \6f bonn fljürj »egen
$ie unbterlaffen ju fd^reiben, urfa<$ , e$ ift allenthalben angfölagen,
* ttrteftn unb uerfünbt toorben.
Jim eridfrtag ua$ Erhardi, ben 10. februarii *, ift neue || jeittung ». m-
Wcrc^omen, tote bi faty. majcftät fei funtag am neuen iarjjtag umb
mtttetnactyt t>or 3D?ej aufbrechen unb abzogen, aber ntd^td auftgerietyt.
Sin neuer e&angeltft Don SBittemberg Verlornen , genant ÜÄerttan,
wein junger aubacter für$en* unb pfaffenföenber, Ijat anljeutt montag
na$ Vincenci , ben 23. januari , mit eined fd&neibr« (üRictyel üKarc)
tobtet Ijocfoeit gehalten, Ijilf got, t»ol ein englifö , gBtlicfy gepreng , au§
m teuff 1 mit eu^erm ^aptftifcfycu , abgötif d&em gebreng Ijie , fyte (autter
mglity u>efen, o got üonn Ijimel , bi f$ent(i$ weit ift blinbt unb feit
» mit feljenben äugen betrogen, geplenbt unb gefctyenbt fein, fo gefctyecty e$,
ober 'videbunt, in quem transfixeruntf.
ffite am fireftjong ber Ijocfoeit einer irer paxtfyfy fagt ju mier : 'ir
babftifc^en , abgöttifd&en pfaffen , ir Ijabt und öttl jar ljer befd^iffen',
Alfo ^eben bie tyergeloffnen puben an , bi und ni$t allein bef cfytyffen,
* fmifcer barjue auety bejahen , müe an bifer Ijodfoeit gefeiten unb gefpürt
fciit; 'bancflj $abt\ fagt icfy, *ba« ir bi »arfyfytt al* ein lutterifd^er
bfirfft fageu'.
an ericfctag, montag , mittoo$en nad& f. SBincenjen tag, ben 23. ,
24., 25. jenner, l)at (man ba« Ijaufc an ber Ijebertt an be« $orttner$
* Häufung || im atyertoincfljel 2 angefangen abjubred&en , nun Ijat aber bad •»• 175-
cappitl im t$umb jerücber unnb ewiger grunbtjinfc brauf gfyabt 3 tt A,
Wefy fiefy aber miteinanber aerglicfyen tyaben, tptrt feiner jeit fic£ erfinben.
(S$ ift aud> in bifer mocfyen ein manbatt Don einem erbern raty
^gejc^lagen , fi$ ju aerljüetten üor gott&leftrung , öor foller toeifc auf
*bet gaffen, t>or ljuerrerety unb uneljlicfyer be^monung :c. ßiet eud& ir
Raffen) , unb ba« mau fty nicfyt bi fa&nadji bermum ober fcerflatybt, bety
fätoerer ftraff .
Sm montag nad& Pauli betyerung toart aber ein eoangelifc^e fyod^
%titt, gemainer ftatt fd^uümeifter, f o ein poet genent rotrbt, mit eines be$
16. 'tranfbeenrnt' fi. 'tranflflxerunt' %>'\. fluf tiefe €>tcOe auf Z^. 19, 37 folgen n«£ pei abae«
1üt\U, «ofel comimpirtc SBotte, bie etwa all 'suam ipse* auf)uldfen wären, wa^rf^einticb, abet
'wo' — tltx 'lamino' — 'tempore' b^i^en foUtn.
! l- Sieimebr Sanuar. ten ber gamitie ?ortncr unb Mcßcn *<m
2 ^ie ie^t mit E. 51—53 bfjeicft- ber ©euporf.
nrttn Wofer an( bem 2)ompla^e gcltfr-
236 fconfart SBibmcmn't G&rontt.
$)i$tt, pefyen*, ein* rattern tobtet Ijie , bi ein er(i$ $etyratguet
bor anjeigt ift, $at man fy einem Ijerfyomen frembbting angefttnge
»itl bi toe(t betrogen fein, unb fo tptrt betrogen, amen, in suma ]
göttliche Zeitigen (an alle menfd^entanbtfajung unb abgötterety) .
%m freittag ben 3. februari ift ber batyrif$ fraifc, an ber f)
ju fein, Iprbeföriben toorben, am fambdtag ben 4. februari f
ratt) auff « ratfjauS gejogen, au$ nachmittag, fontag, montag , ei
befd^tofcen, mitttooä) roiber abgejogen, toa« aufcgerid^t tourbt, gibt l
ju eröffnen *.
Di Pfaffen mfieffen Ijinunber, ba Ijitfft ni$t$ ffier.
«i. ny. || 91m freittag bor ber Ijern fafenadjt, ben 10. februari, I
erber ratlj $ie ire anfeljenlid)e pcttfc^afft ju bem bifctyoff geföid
breien articfo, bife(ben anzeigen, nemti$ ber Firmen hattet
plod&ljeufer, ber bürgerfdfafft :c. ba$ fein fürftfid^e gnaben bi fy
ber pfaffen meü reformiro laut ber reictyfcabfctyiebt, mügen fo (eibei
nit, fo teette e$ ein erber ratt tyun. jum anbrn, fo fety offenließ ai
ba« bi ftatt vergangnen fumer mit paftetyen ober potftoerflpn :c. (
»orben unb nod) nid)t gar verfertigt, unb bietoeiü ftä) ttriber biü emf
anfe^en tefft , unb bietteitt gemeine ftatt auf gebadete ptod^eufer
taufent p. geloffen fein, fo bermeint ein erber ratt, fo, bi geiftßc$ei
ju befä)u>eren , ein l?t(ff unb fteuer nad^tber(id) unb frünbtficty (l
fo audf betoart getoefen) nit toöm unb jum toenigiften fL 3000
unb gern geben, jum britten , fo follen bi geifttietyen, mit ljoä>gef
»ortten^ bürger »erben.
©arjue ber bifctyoff gefagt , er »et f o(ä>$ an bi geiftli$en l
[äffen , ungeberlid) in 28 tagen ein nachbarliche antourtt »iffen i
bietoetl e$ tfto f aftnad^t t»a« , f o b(ib e« alfo big auf ptyinjtag na<
af (tyermitttooä) , ben 16. februarii, lief erforbrn bon ben ftifften
$iett ratt jur anttoortt.
Sßa$ bi anttourt ift :c.
^( 176 || Pestem particularls.
S« ftarb fyte, too e$ $ie in ein Ijaufc fljam, räumet ed barin.
$)arnna$ Ijat ein erber ratfy am erid^tag na<$ f ontag reminis
ben tejten februari, jett in alle bfirger«l)eufer gefctyifljt.
Slnljeutt f ontag reminiscere ben 28. 2 februarii ffat ein erb
bi firmen oben ju f. Dfetoatt im neuen foittafl auftljun (äffen unb
1. &ic$eran(affung)ubiefem£ret9* rechte« ©. 44—8 flc&t, toaren
tage, beffen Äfcföieb Dom 6. gebraar bei 2>attf($laiib brofcnbcn &rieg9um
?ori Sammlung be9 baierifötn Ärci«« 2. $ichnc$r 26.
I
1553. 237
rre (rebiger auf geftett, bifen funtag * barin gebrebigt na$ iter muettont*
%n prebtgerartt.
4* toa* ein graufcamtictyer merj, groattiger gfrüer, bat et attent*
Ratten abtrug, ein gemaltiger f$ne, toat groffer mangt am fuetter t>tec^
unb tentten, et fiel! ein jd?ne am fcntag reminiscere unb lag mit groffer
feiten, et u>ar fester ein unnerljörte jett im tat, »an et gleich umb n>et*
nagten met getoefen, n>er et fa(t gnug, man tyunt ju toeingartten nt$t
fanen unb ju felb nt$t ackern.
(Et toar ein ftrauff Ijie im Reffte, ftarb mier mein lieber fon ätm,
ata ntc^t an ber Reffte , er Ijett ben toeiffen funtag unb barbor getanjt «ebr. 19.
mit breintrmnfljen, bat im (ung unb leber jerf am toat, ftarb Ijerttigc*
(i^fambttag bor mittfaften umb 10 uljr bormittag, ben 11. marti.
|| *tm montag nadj bem pafottag, ben 22.2marci, früe f^amen »1. iw.
16 fffi<fy gföoj? auffm toaffer tyx unb am eri$tag auf toegen geloben
»nb »egcfygefürt.
€it wttttinbarUdj gefdjidjt Ijif bffdjc^ti.
(Ein eebotfl), er n>at ein jtynerman, arm, fooßbetagt , $et ein eelidfc
feeijb, alt genug , tooübetagt, tt>at ju Ijerberg an bet I^ünigt l)of (une
e* genant nrirt aufm graj? bety f. 39enebict) , fetten fein finbt. am tyei*
{igen tarfreitag , ben lejten martii , nam er fein taglon auf bem Ijaut
ein jc, ging Ijatyn in fein tyerberg, fambttag ben erften appritt , toat ber
billig ofterabenbt, fanbt man fty batybe tobt in irer ftuben, ein erber ratt
fytt, toie erliefe obrigfljaitt tljun foüen, lieffen fo aufffönetyben, ju er*
farn# ob inen toa& bur$ bergeben ober in anber toeg befctyetyen, fo Ijat
man ni$tt funbrt gefunben, ban fty fetten ft<$ ju tobt getrunken, unb
itenac^tbarn fagten, bat ty nur am frei tag, toen er bat taglon tyt ein*
genomen, unb fambttag, Iljaum ben funtag ju (eben gehabt , et mar a(t
berfuffen, man bergrueb fo gen ffieictyfjatityetter, fty fetten nietytt.
9m mitta>o<$ na$ f. 3>5rgen tag fdjneit et , a(t »er et umb f. «?*" w*
SRetttmt tag , bat erbtrt$ unb bi tecfyer || toaro ade mit fd^ne bebest, »1. 177.
ty ber fetyne an etlichen ortten big auf ben freit tag, unb bat gfrüer
«Bentfyttben tett groffen fctyaben an toeingtoej unb an fruchten, tptrt man
flft fyernnad? fe^en.
6t fam ein f <$u>aber reutter Ijer , man fagt , et toern $ottn , ber
1 tobet, et toern ©c^tefter ober üRercfljer, fa toarn in bi 500 reicfyttcfy
ftoty , in fcfctoarj, fürten merertatyte 5 jintpüjcn, pinbn rott unb plab,
m 1. SicQemeiner (Ämfcnrcf. @. 269 ©onntaa Oculi, ben 5. SWSrj.
«nn. 2u4) in ben «eten fanb, erft am 2. fßitlmtfc 27.
238 ftonfcrt ©ibmann'S <£&romt.
toarn jtymblicty n>oll geruft, fambstag bifer tooctyen jugeu fo fytntoeg na
9f ürmberg , tote man fagt , f o Ijett f ty ber marggraf 9C(6red^t übt tut
fangen.
9m p^tnjtag ben 4. maii umb mittag terpruncn ju @$toe&toei§
etliche jtymer unb ftäbl.
&m ^injtag ben IS. maii ff?am unter betyerjeitt ein toaruter,
fruchtbarer reng , ging ein grauffame molken bon mitternac^t tarein
mit groffem Ijagel unb gtoaltigem regen, tett ju obern unb untern 3fön<
jer in toeingertten mit abtragen groffer gemeur, ft&cflj, tmirjen unb alle*
miteinanber aus bem erbtricty in bi SCfyuna getoorffen , ba« in etlichen
iaren mit groffem uneoften tyintoiberbractyt mueg toerben.
6« gef#ad& au$ befcgleictyen unb fester nod& gröffer im jar 1511
*i. 177'. auf ben 11. juni, fetten groffen fctyaben || ju ^rüfffing, aber tyjo ift e*
nit fonber« über bi 2^una tyunten, aber e$ fyat abtoerj ann toemperjen
getoertt.
ß$ tyat 4 tag nacfyetnanber gefeuert, pfyinjtag ju ©in jer , freitag
umb ©uljbacty, fambgtag umb SMjetnling S fontag ju ©egerljam unb
©tauff groffen fctyaben im abtragen getljan.
Aber ein trujige inbocation l}ie gefctyeljen famb&tag. am tagErassmi
$at (ber fi$ nent 3uftu$) 3ona$ fiety unberftanben unb jtoen Pfaffen je»
toet^et auf ir art unb manier, fa Ijaben barjue (eutten (äffen, tyilff, wl
ein gteuff tt>a« e$ , xd) »ate nit anbrft, e$ f efy ein erber ra# barbet^ je«
toeft, ber gutt 3onna« l)at fein rljue , big er bi Pfaffen fyie auftyeift, tos
mit er allein tyte bifctyoff unb paber fefy.
$erjog Älbrectyt, in ©atyrn :c. regierenber fürft, Ijat bety bem an*
fang juni ein manbatt (äffen aufcgen, ba$ er in feinem fürftent^uwb
Satyrn, tote ad feine Voreltern :c, bety ber atten apostolica unb catho-
lica fird^en unb ceremonien bleiben toel , Ratten barob (anbt unb leutt
p(utt unb mutt, gott fety und genebig, amen.
(Sin bürger, 9lic( Stobecfljer, fityramer genanbt, n>a« jimbli<$ A
*i. 178. tptrb ob 2000 fl. unb tytyer || gefd&ejt, »ietoott ic$ 8eon§art SSBibinan
touff t , ba« fein batter , ber nur SRWfyt ft^ramer ffk Ijiefc , tyet faum ein
par f<$u$ bar ju bejaHen, toie er, berfetb 9?icl Äljrammer, bur$ ben fr
fctyoff , Ijerjog Raufen :c. , ift aufdornen , »er lang ju betreiben , fr
suma, bifer fein fun toarbt im innern rabt erioetet im 1553. jar, ab*
er ift über 10 mal nit im ratty getoeft, fambdtag ben 8. juli, «n W
19. lEras0mii' £f.
1. 2)ic Dörfer <Su(jta^ unb 3)emUng liegen öfUi^ »on 2)onauftouf|.
)
1553. 239
Khiliani, ftorb er, tixpb am fontag ben 9. bifc monattd mit iren pre*
Giranten unb $ol>em bracht fjinaufc gen SBeicfyfcepetter getragen , ba fad?
man tmmbr xoa& fär pomp , prac^t unb Ijodtfart bi (uttertf$en präbi*
cantten f)\t trtben, gefegen ind gott, videbunt, in quem transsfixerunt,
gort twll un$ allen genebig fein.
Ett tantum t>om Stobeftyer ift feiner mer berauben , ift m$ bor
40 jaren feiner $ie getüefen.
(Er ift geftorben sine cruce , sine lux et sine omni deus, tt>ie
kr glaub, aif o bi frandfljeit, a(fo bad fterben , a(fo bi begrebnuß, alfo bi
kftngtynufj, far tyin, mein SRabettyr, a(fo auc$ bi aufferftetyung.
3t grofj boctor 3uftud 3onnad ift Ijie abgejogen umb f. Sorenjen
ag, mo^tn , toatg tc£ nietyt. toie in ber gemain gefagt toarb , fo road bi
Docken auf in , ben boctor , fein toeib unb tyinbt ade toocfyen gangen
\. 24, Ijüf gott, tootl gern ift bi toelt betrogen.
I €tt »itMlerbarlid) aefdjldjt gtfdjt^n ju f elljam unb )rn 7. augusti. »i. n».
Äin fetjame, umblauffenbe , unbetonte manfeperfon tyat fid> ju
icfljam geljencfljt, bad menigcli<$ nit anberft gefefyen unfc getoeft Ijat, er
ty er^en^t unb tobt, bi ambtfne$t fyaben in in ein fad gef plagen unb
knaujj 5um grid^t bracht , ba ju verbrennen , unb na$ bem jüc^tiger
tn Straubing gefc$t<fl}t , biß fad mit bem tobten leib ju berbrennen,
?ie geutfnb(id) ift, unb bad feuer angejünbt. tt>ie man bad fad aufgetfyan
Kit, ift nid^ti barin getoefen, bau ein polfter ftro unb fott, ift ber , fo in
a* fad get^an »orben , einem mejgfljer im feföinger forft ! befljomen,
i^tig ban nuer ein rott louüen Ijembeb angehabt.
Änfyeutt fambdtag na$ aller Ijeittigen tag, ben 4. novembris, Ijat
in erber ratt etlichen pierpreuen bi feüer befueetyt :c, ban ee fo bad pier
uf bi fajung audgeben toolten umb 1 y2 A ober umb 1 \, ee berlaug*
teten fod gar, fy fetten feind. alfo fürt man etliche fad jum martern,
c^lug inen bi pöben clvl^, ließ in päd? (auffen.
§erjog Slfl&rectyt in obem unb n^brn ©a^m :c. fyiett ein tanbt*
fäajft ju Sanbjftutt, fing f t> an am tag Warbare , legt ein überflüffige $«. 4.
ftwet an, || fonber auf ber getfttictyen güetter, auf bi Ijaubtfuma bed tatytd w. m.
ttt* entkörnend 2.
4. Wm' ft. 'quem* $f. 8. 'luix' j*. 'lux' $f. 2>ie beiben lefrten ffiorte liefet €<fcerwbtafe bat
ta IbUbretber nur unftger na$flemalt , wrajtitfee abet oben 6. 200 3- 17 u. 6. 218 3. 36. 32.
33. Soll 'auf ben . . . tatyl bei baubtfutna ite* cindjomtni'.
*• $ei JKföiiig nö. t>. 3nfi^lftabt. ganje ©teuer, aufjerbem eine '^ilfe* in
2. $ie brei @tänbc bemiffigten für (Selb (gret?berg ©ef*. ber bat?er. 2anb*
"• 3a^r 1 554 anbertfalb, für 1 555 eine flänbe 2, 319).
240 gtonfyirt ©tbmann'« (Sfronit.
$erjog Srnft, erjbifctyoff ju ©aljburg, Ijerjog in obern unb ntjb
©atyrn :c, forbtt feine bifctyöff, fooilt ber unter im fein, gein 9ttulborfj
ba ritt unfer bifd^off 3&rg (ein marfdfratcfy Don ^appenl^m) fcutt dai
ben 15. decembris in eigner perfon bety 35 gerfiften pf erben auf crnc
ten tag gen SWütborf, t»a$ aufcgerictyt tmrt, gibt bi jeit ju eröffnen.
SÖttf bem anfang be$ monat* decembris ift ntarggraf JÜbret
ber jünger, nne er fid& f treibt, umb feiner Ijanblung »Uten in bi a$t 2
eretert roorben, bon ber gtoa^en bifcfyöffen SBürjburg unb Bamberg am
ber ftatt SRürmberg liegen in bi a$t eretert toorben.
(5r Ijat big vergangen Jar etlid) ferner ntyberteg ertiben, tote ban in
trueffy ift audgangen.
91. 17»'. [| 1554.
9iad& ber gebuert 3$efu (grifft , unfer* fyem , erßfer« imb feltg
mac$er$ , im taufent ffinff ljunbert unb meruntfünffjig jar n>a« fontag
puctyftab g, bi gutben jalt 16, Ijernfafnactyt fontag ben 4. februari
oftertagben 15.2 marci:c, ber batter aller genaben mel und atme
fünbrn ein gtüdtyfettg* , friblidfr« jar burdfr Sljriftum , unfern Ijeijlaiü
geben ,1 befjferung unfer« lebend , berjetyung unfer fünben, na$ ttfee
jergengetietyem (eben mittatytten bi etoig freub unb fefigfeit, amen.
Ottern bei bem anfang bed februari fiel ein fer grimige fetten an
at« wer e$ tointter.
3ln ber fyern fajjnactyt, ben 4. februari, ging be$ *ßettr Statin
fc$n>eftertod(>ter mit einem meibtetn, fo ir finb t»a$, tyinauä, befac^et
peurin in 6 toocfyen , in suma , bad meibtein erfruer ber muetter in ti
fd&ofc auffm betb im fd^ne, e$ ftad ein äbergrauffame fetten.
Slnljeutt freitag na$ fontag letare in ber bafftn , ben 9. marci
umb 2 uljr ber Keinen nachmittag, ftnb an offnem fyimel brei fonnei
91. 180. fc^ein erföinen , fo bon bilen glaubtoürbigen (eutten || (ang gefefcn flu
toorben, ba tarn ein fer ftnftere motten unb aerbecfljt*.
3n bifen tagen ift ber faift d&urfürft', ijerjog $an$ gribric$, fo 1
f aty, majeftät ein jeit fengeßety enthalten $at, geftorben, unb fein genial
12 tag bor im3.
3ttem funtag« judica in ber faftn, ben 11. marci, ba fant aÜ]
ber batyrifdfr traif?, gingen am montag ben 12. in raty auff« ratfyu
1. Huf ben 17. $ecemfccr (gre^bera 3. 3of»amt griebriefc toon @ad|
a. a. O. 6. 317). $rgl. $oc$toart bet parbam3.SW8r|, @ityacam21.gc*r
Oefele SS. rer. Boic. J, 239. tiefe« 3afcc*.
2. »idme^r 25.
1553. 1554. 241
ta faö&tartid fofl getoeft fein, bitoeiü 2llbtec$t, matggtaff ju ©tanben*
fcurg, in bi a$t be« teidj* rec^tüc^ etfent unb bederitt tt>a« im tat bat*
w, fo foQ bi ejeeution etbotgt unb jum enbt gefürt toetben, loiütxöft
anbet fymbfong ntet betritt1.
©n »eibtyetf on ift ju 3Rülbotff betttiben tootben , bittest itet
ung^otfamen boffteit toegen, Ijietyet Jörnen, ein Ijau* faufft, nit (ang
tyt getoefen, ift ju einet Siegerin in$ btubetljau« betotbnet »orben.
3ttem bi btübet bafetöft, aü, taub mennet, mueffen etft betten unb
ben cathecismo (etnen.
3ttem ein anbt ftomb toetyb, u>ai$ nit, »oljet fty, || Junten ift, »i. iw.
tont fein buc^ftaben , toirt bon bi(en ein ptoptyetin genant , unb , toa$ fty
lagt, untt auffgefötiben unb füt foate ptopljecei gehalten, o gott, fyi(f
imfcr etftocfljten blinbtyeit.
Änl>eutt fontag, ben 29. apptitt, ift abet ein befonbet geift2 (tote
jSanta* )u feinem Ximotlje in bet anbtn am btitten capitl fc^teibt : ban
io immetbat fueetyen unb (etnen unb fünen bi »atljeit ntd&t ftnben) unb
M gekniet, ba« bi Hatybungen, fo bot 1000 taten ju bet ^eiligen mefc
jebrauc^t fein tootben, bietoeil ffy abet niäft ban ju abgötetety ratest, au$
*r firmen getrau, bamit man boety aüejeit toa$ neufc Ijab , nun toitt it
Eiliger geift etoad anbtä fliegen unb (etnen, bi fyotteety Ijat et no$
ityt gefunben ba$ unrecht fein , bi behalten bi fetfütet noefy an , »a$
>a$ nefjeft toitt toetben, toirt it geift tooü eröffnen unb anzeigen, ben ba
|t fein« fetyetn* met, e$ muefc bet btifjHj in faflj , an anbtn ottten ift
tt fafy aufbrodln unb bet btifoij jetbtoctyen :c.
Äntyeutt eric^tag in bet cteujmoc^en, ben etften tag mai , ift bi fit«
fai ju Obetnmünftet , f o bot etlicty ljunbett iaten auffd einf eltigift ge*
Kiut , eingefallen umb 6 uljt bet f (einen ju morgen , a($ man mit bet
Jtocejj toott gen, ba« (angl?au$ bet firmen äugen) 1 plüct^Iid^ eingangen, ®i. lsu
*fa igott fety (ob) fein f$aben getrau, aöf gott, tootl ein fteubntei$e
Reue jeittung bem pfyaronifcfyen tyauffen bet (uttetei auf bifen tag begeg*
ßrt, ba toa* ein jaulen Don inen.
93on ben neuen, abgefattnen toibetctytiftn , fo ijo l>ie t>aft einteiffen,
oob mie fo cor etlichen jäten bi toibettäuffet im ftifft ©aljbutg unb
, 1- 2>iefer £rei*tag befc^äftiate fl<$ liefen 3a&re« gleichfalls ju töcgendbura
JW leine« »bliebe« fcom 14. aRfirj (bei gehaltener £rei«tag (fein flbföieb bei gort
«ri Sammlung M bater. ftrei£re$tc* a. a. 0. <B. 55 — 6) beratschlagte über
®^JS — 54) nur mit bem ©trette jioi» btc (Sontribution jur 3lc^töoIiprec!ung.
^ kapern unb €>al$burg wegen be0 2. 2>er ^uperintenbent 92tcolau<
™^W. <£rfietnam 1 1 . 3uli be« nam» Oatluö ($an). Oumpeljbaimer 2, 903.
^tafoonirni .XV. 16
-242 geonfart ©tbmann1« S&rontt.
«mbrn ortten baft türtenf toolt tjo »iber tyerfürtyomen , ba $ue& bif<$o|
Don ©aljburg an (tote bor au$ befdfretyen) unb Dertrib btfetb pueberci
unb n>ad &on ©atjburg bertrtben toarb, bi Jörnen $er, tourben Ijte fe
geft eingenomen unb toerben tool gehalten.
9n$eutt freitag in ber ^eiligen ^ingfttoodfren , ben 18. mai, fei
bt erbarn unb toetrfen tyern be$ ratH tyer 3ofyut Miltner , boctor , ty
(Snbre* ffiolff, $er 5». ©albtman, 5». fcinjl , getoefner ftattfd&reiber, i
sindicus, gein SKünictyen gfarn, aud toa£ urfa^en, tptrt bi jeitt eröffne
£)i obgefetyrtbenen Ijern bon eint erbern rat$ fein anbeut datto, b*
2.juni, nriberfyumen, toa$ fo grantlet Ijaben, muefc bt jett eröffnen1.
@$ ftunb fünft aöentljatben, funberlicty in ber religion fa$en, w
«i. isr übt, föter allenthalben, boety nur in $o$||teuttf$er nation, tote N
ba«fetb getoij?(t$ mtber ein böfe, grimige Xürdtyety toirt loerben, trte
ban burety ire berf ürif <$e , berlogne pubenprebicanten berfürt unb g
lernt »erben, aber bi jeit toirt« att mit ft<$ bringen.
2tm tnontag nad& Wonafaci, ben ll.juni, toa* lein tyortoactyi
toeiter nicfyt, fo (ang tyer mit fonbrm anfefyenlidjen uneoften errate
toad toorben , fatye fd^ioer etm f (einen fribt gleicfy , got melt , ba* lat
toer, amen.
3uu ii. 3lm mttttooety nad& Ulrici tourben bi tljor loibmm allentljatti
befe$t unb in Ijarnif <$ ften (äffen , toaß »erben toirt ? berlof$ alf o m
toart abgefctyafft.
Der f attan feiert nit, bi jj er alle gotfcf or$t, äße erberf eitt, allen frib w
ben Triften außreit, fo toarb fontag bor aller ^eiligen tag, ben 28. octobri
t>om p rebiger in ber neuen pfar auff$ aßerfpötlictyift bon bem abgBttif^
aOer^e^Iigentag (ober aller gejen tag) geprebigt, unb man feü fein
toeg« fetyren , mit &itl Ijon unb gef^oW,, tüte ir brauety ift, man $at »ii
«w. 182. am mard Ijt brad&t , nota, alf o Ijat man auety ben || pabra gebotten , i
ftraff auf pljtnjtag aller geliebten^gotsfyeiling mieffen paben, atfo fabfl
bety un£ ad Ijeiting gar bon ffi$en unb t>on teuer, iety glaub, toeffl
ty fyett, man ftürb übl mit inen umbgen.
3dj bin alt unb berbroffen roorben, merdflj unb föreib toenig ffl1
au$ urfa$ : ed ift almeg je^en U% gegen einem guetten f barinnb fo ]
idjü gleich bleiben, beoild^d gott, ber fd^id^td alle« jum beften.
Qcd) fyab \d) bad tünfftig 1555. jar aud^ angefangen, toie&ol t
fötoerlid^ toirb aufleben, ob ft$£ toad glaubtoärbigd toürb])uetra
ober begeben, ba£ id^d in bifelb angejaigt iarjaü funbt anbringen.
1. Qiner ber üornc^mpen 2)tfffrcnj« ju jener 3«t mar bie ©eflcucrung bei
fünfte jtrtf^en 9tegen9burg unb ©aipern Gebiete be« ^erjogt^ntnd gelegenen
I
1555.
243
|| 1555 9i. i*t.
gebuert 3efu Sljrifti , unfr* feügmad^er« , n>a« bi gulbcn jatt
ihnärftäb f, bi 70 tag fontag ben 10. februari, am tag ©cfyo*
^emfa^na^t am tag Mathie, ben 24. februari, eftertag fon*
1. raarzi ', barnadj bt anbtn beft toofl alle ju ftnben fein, ber
vc gnaben n?et uns ein gnabenreicty jar berteiljen burcty unfrn
r)riftum 3efutn, amen.
ftetdptag fürgcuomcn.
oad ein reid^tag auf ber fcan lenget ban ein jar , toax immer
oon einer jeitt auf bi anbr , roan er toerben toirt , roatg gott,
er gteicty toirbt, fo iftt nic^td, e$ mueg Xeitttfctylanb ein ftojj
t e$ atfbrft, wie ju beforgen, nicfyt gar ju toben, got, Ijtfff un$*.
tatt '24/ $f. 5. 'DafT flott 'Mfl' $f. 8. l9t. f.' £b. III. 12. lnid)f oon £*. III. ein«
urgent ber töei$«|tabt. 3n
fftma fcatte ber mistige 33er-
3. äuguft 1496 (Gemeiner 3,
unflar beftimmt, bag cS mit
n oon föegen«burg ebenfo ge*
en fotte, rote mit ben bürgern
«rtf$en ©täbten unb 2Diärf-
tföin maren bie SRegenSburger
ml525(orgl. oben@.70— 71
1526) unb 1547 $ur bapen«
euer beigejogen roorben. ©ie
r beibe 9Ralc notbgebrungen,
jebo$, inbem fie behaupteten,
rung fei ocrtragSroibrig, ba
: auf feine ©täbte insgemein,
te Güter ibrer Bürger infon*
tcr gcleat ^abe. (Sin Äammer«
eg brobte, bo$ lieg fty bie
fluteten 8er$anblunaen ^cr»
>erfc$leW)t tourben. Safteilte
tbe«regent,$erjog Sllbrectyt V. ,
2 bie tyotyc gorberung, ben
:il ber Gülten al« ©teuer ju
>ergl.oben@.2323.15— 16).
i^Uen bie föegensburger jroar,
er jugleic$ auf Sntföeibung
age. Sin ©c$ieb«geri($t foUte
um &i$ter roarb ^faljgraf
turtfäljifcfcr ©tattbalter *u
Ȋ<. 9to($oielfa*em@c$rif-
unb ja^lreicfcen iagfatyrten
$ im Sanuar 1557 um ba«
eil gebeten. Gleicbroo&l tarn
u, oielme^r beauftragte Äai»
tnb nun feinen 9iaty Georg
@elb unb ben turpfäljiföen
fcmberg, Sobann SJubroig
(Saftner, bie Parteien über alle ibre
SMfferenjpuntte in Güte &u oergleictycn.
3n golge biefer $ermitte(ung fcblbffen
benn auc$ am IS. 3uü 1558 ju 2ttün«
djen §eqog 2llbred?t unb bie ©tabt 9?c*
genSburg etnen Vertrag, ber, im SBefent*
tifyn eine (Erläuterung unb ©eftätiaung
jene« oom 3a&re 1496, &infu$tliq> ber
Janbßeuer befiimmte, nur bann , roenn
bie brei ©tänbe ber Sanbfctyaft in dauern
— Prälaten , fflitterföaft , ©täbte unb
SRärtte — 'neben« unb miteinanber' be«
fteuert würben , f oQten bie Bürger von
3fcegen«burg oon tyren Grünben, Gütern,
Gülten unb ätofen in Steuern ben fec^ßen
Xfceil bcS ja brücken (SintommenS $u geben
l)aben, in allen anberen Säuen bagegen,
namentlich auc^ , roenn bie ©teuer jroar
auf bie Güter ber ba^erifc^en Bürger,
nid^t aber 3ug(ei$ auf jene M Prälaten«
(ianbe« unb ber ^itterf^aft in ©aücrn
gefc^lagen roürbe, follten bie 9iegen3*
burger fleuerfrei fein (Orig. im f. ba^er.
allgemeinen töeUfcSarcfyöe) . 2)ie oben
im Xejcte erroa'bnte Steife einer regend*
burgif^en Deputation nac( ü^ünc^en
batte lebiglic$ ben (5rf olg , bag ein am
27. 3tyril 1554 auf ben 26. 9Rai anbe«
raumter Ser^anblunadtermin bem %n*
fu$en $cqog 91brecpt0 gemäß , ba für
gütliche Beilegung ?lu«fi(bt beßanb, oon
^faljgraj Solfgang am 25. Wlai auf ben
S. 3uni 1554 »erlegt rourbe (bieten im
f. baoer. a tigern. 9{etc^arc^toe} .
1. Sielmefcr »pril.
2. fim 5. gebruar rourbe ber SRet^«*
tag ju 9ug9burg eröffnet.
16*
244 geottfyirt fBibnuran't Qronü.
ftrqfcr nil iraujo| kritg.
Der fetyfer unb ftranjoft fetten ein langen, gmafttgen, grauffamen
frieg gegeneinander, coftet til öolfy«.
PrnnH an mfilcn bei Ut (Icinri prnddpi.
(Sin greffe pronft gef$ac$ an ber ftainen prüften an ben müüen, *
1 V2 ftunbt &or tag ging ein gfoattig mer<tytic$ groj? feuer an malen an,
berbrunen gtoattiger müü jn>o, bi ein 6 geenbe rebt, bi anbr feiere, u>aren
91. 183'. bi beften 2 mitl, aerbrunen || in beben, jugteidfr au$ jtpo fd&teifftnüU,
geföae^ toaxliöf gmatner ftatt merfljlic^eT groffer fcfytben , tett au$ ber
prüfen taft fcfyaben, n>ie e$ ift auskörnen, fteij? \6f nie^t l. 1»
1. 4Ä. — f.' $anb III. 4. Mß. - p.' $ant> III.
1. Sßcrgl. $c<$»art bei Oefele SS. rer. Boic. 1, 239.
IL
ßant>$fyuter OtatH^tonif
1439—1504.
@ t tt ( C t t tt tt fr
A. 5tabtgefd)id)te.
et freimbfictyen Sforftabt gab bie $0$ über tyren Käufern unb
si ragenbe ®urg ben tarnen. Seil bie (Strafe jnrifc$en SIR006*
b Staigolfuig tirrdfr Räubereien wific$er gemacht mar, — erjagt
onift Seit Ärttyed , ein 8anb$ljuter ©tabtlinb, — $abe $erjog
ber Äetyetoter auf bem Serge , ber nadjmate bie $erjog$burg
n ©^ufce ber &mb* unb ffiafferftrafcen ein tyJljewe* Sßiotyavß
unb mit ©achtem befefct : ba^er ber SRame Sanbtfyit , ©c$rnn
t be$ &mbe« *. ÜDiefe CrHärung be« 9iamen6 unb ber ttafftnge
tt fLxuptd, Chronicoo Bajo-
liber V (Pex, Theganrvs anec-
III, p. 259): „. .. Ex hoc
bet Landshut quasi provinciae
Txx Warnt £rau*mfc, ben
Burg ffifrrt, tritt urtonbücb crp
ifcrbunbert auf, obne baß fefl*
&foe, warum biefer Warnt ber
©efle im fflorbgau, wo gricb«
5<b8ne gefangen faß unb im
wmbert ein gtetetnamige* ©bei»
SBicbmaub von Xrantttit, ©ij-
[mberg 1313; Reg. Boica, V,
cn Gtainmfife tyattt, auf bie
trg fibertragen würbe. 1454
nblicb ber „fcurgffrib be« geflo«
:r erwabnt (Kaufbrief be* $an*
jn $erg; SRüncbner föeicb«*
nbebut 6tabt, ga«j. 12), aud?
r , Sntyecf , ja felbfl no$ bei
Obren ©tobt unb @cbloß glei-
en. 2>a« Sntoentar öon 1557
f? einfaib M$ @<bloß 2anbd*
irtnb im ©eftattnngtbrief 00m
1551 für ben Pfleger ©ilbelm
bnet t>om «ftyloB ftmbtbnt,
0n$ genannt' geforeeben wirb.
>enrau* will ntc^t bloß in
j" ein feltifcbe« ©ort erfennen,
»a'brenb boeb bie Sltefte gönn gut beutfeb
„fcruwefcubt" b. b- Stau* beffen uiett!
örwart' ed nia>t! lautet (Äart »otb, ©e»
beutung ber Ortsnamen XrauSnifc, in
griebemann'« Seitförift für bie Hrcbtoe,
II, $. 156), fonbern aueb bei „2anb«but"
an ba« Ieltifcbe lant*28ajjer, Rluß , ober
lanz* gange, unb hnt-Söobrnwitte, an*
tna>fen (Xopogra^biW • flatr|lif<be ©e*
febreioung »on 2anb«bnt, @. 4 u. 9).
ftu$ biefer gelungenen (Brftärung wi-
berftpriebt febon bie altejte ©ebreibweife
„Landeshüte, Landeshut".
Sabrf^einlicb war Sanbtbut niebt
auf älterem ffiittetebacbifcbem SUlobiafc
gebiet gelegen, fonbern tarn erft nacb bem
zhtöftoben ber (trafen »on ftontng (um
1 179) an bie $enoge (^einrieb, ©efebiebte
ber ©rafen »on Körting , ftottenburg u.
2Roo«burg, in b. ©erbanblgn. be9 ptft.
©eretnS t>. «Rieberbapern, XVH, ©. 83) .
3)aß bei Gelegenheit biefe* (grbfatfe ©urg
unb ©tobt, um bie neu* erworbenen
Sebengfiter letzter bemalten ju lönnen,
angelegt roorben feien , wäre an fkb eine
annehmbare Sonjectur, wenn niebt bie
pofittoe Sn^abe ^ermand ton Kltaicb
bamtt in ®tberfpntcb fiänbe.
i
248
(Einleitung.
fcon ÖanbSljut bürfte, toeif bic etnf ac^fte # bic befte fein. SRurmufcbtt
SJergtoarte auf Ijerjoglic^em Gebiet fctyon Don einem 33orfaljren &tb*
toig$ erbaut fein, ba fd^on §erjog Otto I. »apud Landishutam« 1183
ben belannten 3uri$biction$brief für ba$ Äloftet ©ctyeftlarn aufteilte l.
Db fctyon bamate am guge be$ ©erge* eine Drtfctyaft lag , ift unbc*
fannt , aber ni$t mttoal>rfc$einfic$. $)af? jebod^ bie eigentliche Stobt«
anläge, b. 1). bie Ummauerung einer bereite fcotfymbenen üDorfmart,
erft in bie SRegierungGjeit Subtoig be$ $etyeimer$ unb jtoar in1« 3$t
1204 fällt, ift bur# einen trefflichen ®eti>äljr$mann , äbt $erman m
•Jtieberaltaicfy bejeugt 2. ©teidfoeitig »urbe anstelle ber einfachen ©arte
eine eigentliche SJurg erbaut r bie aucty fd)on im nactyften 3aljre 1205
unter benjenigen SBeftfcungen aufgeführt toirb , bie $erjog Subtoijj für
ben galt f inberlofen äbftetben* bem $oc$ftif t 9tegen$burg auftragt 3.
$>ier foll auc$ $erjog Subtoig feine $odfoeit mit ©räftn SubmiKa
Don Sogen gefeiert Ijaben 4. SJon ben ftattlictyen Dimenftonen ber Surg
jeugen bie Ueberrefte au$ ber ätteften SBauperiobe, Dor allem bie@t.
®eorg$faj>elle , ein toatyre* ©ctymucfläftctyen ber alten tir$(i$en ftunfl
noäf ganj im (Seifte be$ ftrengen romanifc^en ©fyl* jtoeifeUcö in ber
erften $5tfte be* 13. 3a$r$unbert$ gef (Raffen. Sfladf bem lobe be« ®at^
ten baute gubmitla unfern bon ber SScftc ba« ßtofter ©älbentyal5 (1232)
unb begabte e$ mit älloben auf bem linfen 3farufer ; auf bem regten
erljob ficty einige 3aljrjeljenbe fpater ba« ©pital jum §1. ®eift.
8luf bem jur ©urg teictyenben Sejirf toar injtoifctyen bie Statt et'
toacfyfen. $laä) Srbauung ber ©ergtoatte, fätyrt ärnped fort, feien wie
Sanbleute Ijietyergejogen , angelodft bur$ bie gructytbarleit be« ©oben*;
ber Jpetjog tyabe mancherlei fjretyeiten, inSbefonbere ffceiung für @($ufo'
ner, gemäfyrt unb ein getoiffer Hebräer enblicfy ba« (Selb jur ßrJbauung
einer ©tabt Dorgeftredt. 9luc$ Sfoentin fnüpft bie ©rünbung ber ©tobt
an SWittoirlung ber 3uben : „Difet $erfcog Otto . . . bauet im an ber
3far ein fürftlidfr ®efä§ an bem einfclictyften unb luftigften ort, faft mit»
ten in ©etyern, fyiefc 8anb$ljut, at« ein Sßart, ©d&ufc unb §ut bej* ganzen
1. Mon. Boica, VIII, p. 519. 2>ie
Driginalurtunbe ift ni<$t in ba« 9JWtac$*
ner 9teic^6arc^ii» gefommen.
2. Hermann! Altahensis Annales,
M. SS. 17, p. 386: „Ludwicna dux
Bawarie castrum et oppidum in Lants-
huot construere cepit" (@elbft&nbige
$Ra<&ri<$t, na$bem »or&er na$ ben An-
nales Mellicenses bie fönung be$ $er*
Sog« mit bem Gqbiföof t>on ©aljburg
mitgeteilt iß).
3. Duetten unb (Erörterungen na
bapcr. u. beutfäjeu Qef$i$te, V, 6. 5.
4. »ud)ner, ©aprtföe (Äcf^t^tc, V,
6. 33. $ifbrif^ begrünbete Z$at\aty
ift c« ni$t.
5. @o lautet bie fttefte urtunbli^t
gönn. Saelde, o^b. salida, b. ^. Olüd«
feligteit, @egen.
A. etabtgefötfte. 249
3 bauten* im bie Ouben auff, bie fefet er aucty bretyn, ate benn
©rieff ju ©ctyefftfara bejeugt" K 3ebenfatt$ öermeift auf frütye
fung Don duben in ber ©tabtmarf ber Umftanb, baj* bie 3uben*
ittefter 3«t unmittelbar an ben ©c^tojjberg anftiefc, &on mo au«
; fu$ altotäl>tic$ ermeiterte.
fjrfctyeinlidj ^aben mir a\x$ l)ier ni$t , tx>ie e$ na# ber iefetgen
age ben Stnföein fyaben möchte , an bie attmätyßctye 3lu$fcel>nung
uferjeite ju benfen, fonbern an eine ^Bierzeitung mit bier 23)o«
Ä$borfer, ©pitet*, fmter* unb ?enbfljor. auf grunbljerrüctyem
: $erjoge erbaut, mar 8anb$fyut eine lanbe^errlidje ©tabt, ber
n^aber ber öffentlichen Oematt im ganjen ffieicfy&ilb. £)a jiebocty
nftfc, bie $falj ber §erjoge nictyt mit ber ©tabt burc$ gemein«
inem öerbunben mar , fonbern jabgef onbert auf ber $8I)e tag
ie$ Surgrectyt Ijatte, mar iljre 9iäl>e ni$t fo ma&gebenb für
iffung unb (Sntmidftong ber ©tobt mie anbren Ort*. Die Dom
rm berufene ÜÄarltfrei^eit jog ben gledten in ben 33eret# be$
jrfefytf , neben ben Jpofbienern unb ben tyof Irrigen $anbmer*
) Äünfttern fiebetten fic$ mel)r unb meljr Stete an unb neue
umf$(offen unb burd&freujten ben äüeften ©tabtttyeil um bie
rtin* <ßfarrfir#e. 2Ba$ bie potitifcfc Sebeutung be$ Satyer*
if$ fctymerfte fctyäbigte, ber&atf ta ®taM ln erstem Slnfeljen
$$t!}um: feit ber erften 8anbe$tfyeilung 1255 mar Sanb^ut
; 9?ieberbatyern$ unb SRefibenj ber jüngeren Ijerjogtictyen Sinie.
XIII. gab ben 9Binoriten*2 unb ben <ßrebigermönc$en 3 ftii*
jmar anfänglich au&erfyatb ber dauern lagen, batb aber fammt
)f$enben Käufern mit ber ©tabt vereinigt mürben. Da« rafctye
m ber Se&ößerung tagt fi$ au« ber ma$fenben 3afyl ber
entini <£bronita (1566), VII, 2. 1280 bei ben Duetten am $aag
-2>er flnna&me SReibinger« (Staubenrau« a. a. O. <&. 14). S)ie
mg ber turfürfll. QaupU unb ältejie Urfnnbe be« hofier« ifl ein (Son*
t**<5tabt 8anb«but, I, ©. 26), corbanjbrief mit bem granji«canerftoftet
ebri$ 1. frabe bem 1180 jum in Sin* *. 3. 1292 (9tei$*ar$ta, gran*
n Sklera ernannten Otto *on jiScaner in 2anb«but, ga«j. 1).
$ eine neue $enog«»o&nung 3. 1271 tomrbe tynen ba$ SWagba»
$ut at« (Srfafc für ba$ jur lenatir<$tein in ber groföau, ba« f<$on
: erhobene föegenSburg bauen fcor (Erbauung ber ©tabt an jener «Stelle
Krf)>ri$t bie £batfa$e, bajj geftanben fcaben fott, eingeräumt ;®runb
rg teine^megd fc^on in jener unb $3oben ^ur (Srbauung be« Älof^er«
Irte, ^auptort bet baprifc^en foUen bie graunberger geföentt ^aben
m$ au fein ($eigel unb 9ti^ (9^eit^ofer, Aufgejagte $ronoloajf$e ®e-
ergogt^nm 8a^ern unter $ein* fd^ic^te ber ehemaligen 8 ätöfier m 2anb«-
hoen unb Otto I. öon «Bittet«. ^>nt, 8.19).
81).
250 Umleitung.
Urhinben über Sauf* , Xaufö« unb ©tiftungGrotrage bon 9i
fennen. 8fo einem öetyenbrief für ben 8anbÄ>uter ©ürger ^
3a$re 1275 erfäjeint au$ jum ©rftenmat ein ©tabtfiegel, bai
mit $9ejugna$me auf ben tarnen ber @tabt brei ©turmfai
Öanbäljüte auftoeift *.
Der gefteigcrte S3erle$r lieg jety au$ #er bie geftfefcuu
tenben 9te$te at* «Jebürfnifc hervortreten. <Sc$on 1256 toui
tictye SBcrorbnungen erlaffen , bie fi$ — in 23 »räkln — cm
bene (Gebiete be$ (SetoerbetoefenG, ber SSictuatienpolijet, be* ©i
bienfte* k. erftrecfen, unb }u ben fitteften tiefer Art ge^dren2.
vMft au$brMi$ gefagt ift , ba£ fie im tarnen be« ^erjog*
finbf fo lann bocty baruber lein 3toeifel befteljen. Um fc na$
ift in ber nötigeren Urfunbe Don 1279 ber ßljarafter be« fye
SBiUebriefe* $er&orge$oben . „Dem SBo$nort feine« SBater* u
bater«, bem Ort, »o er felbft ba* 8i$t ber ©ett erblitft unb 1
aa$ jur legten 9?u^eftötte au&rforen 1)dbt", üerlei^t §erjo{
am 17. Jfoguft 1279 ba* ältefte ©tabtadfrt. (£* »irb au$br
tont , baß bamit eine ©eborjugung ber dfefiben&ftabt beabft
„mann baj rec^t beföaibenticty unb billig ift , Don geftyriben rc
oon bemärter getoonfyait , baj ber ffirften befunber n>onutig u:
nomen ®ttt fid? mererer n>irbi<$att unb fretyuug frätoen ffifle
1. Herbnrch abbatissa in Chymse fen bon ©ammelöborf bret \
oonfert Chunndo elvi in Lantihüt diclo flott ber bret @>tunnfyraben in
Hvnt et uxori eius Perhte dnas habaa gegeben fcabe, wirb juerft bi
sitas in Puch jure feodali. Testes ergäbt. ©egeu Ärenner (f
Robertos index, Perhtoldus soolastiens, tyanblnngen ber botyr. 9faba
UlricDs Reffo, Robertos Watenpech, 1813, II, @. 160) ttoUte gigol
Hainricus et Chnnradus Pernnaerii, nung Über baS 2anb*buter @t<
Syfridus Zfashardus , Albertus Alias im 9fattonalgarbe»3a$rbue$
8uu8, Me ingotos et alii quam plures. #6nigrei$ Sägern, 3bgg. 18
Cominuni sigillo civium in Lantsbuot bie romantiföe (Srgctylung cd
roboratnm. 1275,4.gebr.(Orig.,9fcidb* bertfcetbigen , «ber feine 8e
ar$ib, 8anb«$nt ©tabt, ga«j. 1). $ie ftnb f$on aflern buro) bkfcj
jur Lüftung ber Analen gehörigen berlegt, bag «uefc bie Urfunbe
(Stfen^auben mürben bi« in*« 16. 3«$r* @4la<^t bei dammeftborf
tymbert „ftmbtyttte" genannt. 3n einer ©turm^auben geflegelt fhtb,
£ttingen'f<$en Urfunbe bom 3afr 1414 €tyentung*brief$eraartber2
ift au«brfi<fü<$ ertba'bnt: „ber ©turnt«, Bürgerin ju £., für ba« ty. <1
au* fcmbtfyit genannt' ifcntg, SRateria- 1321 (©tfibtifctyrtÄr^ib), bie
tfen jur Ottingenf^en ®«f$i*te, IV, urfunbe be« @t. ölifabet$*n 8
©. 6, 7). «ueftfoentin ttnnt ben alten in ber$t. ®eift Ätra>c 132
begriff bc« Sanb«^ttteS : „Otto dax Lands- *r*. ) , ein ©eelgcrätt>bm j 1
butam , Galeam atqne tntelam regionie ber Srajjtn , ©ürgerm bon
valet! auspicatns estu (Annales, VII. (<StSbt. Ar*.) K. K.
p. 654). 2)ie ©op^enfage, bag Snbmig 2. Duetten u. Srfrtm
ber ©at^r ben ©urgent bon vanM^ut ba^ertfa^en u. beutf<$en 9t\
roegen t^re« tapferen ©etftanb« im Xrcf- @. 154.
A. etabtgeföttyc. 251
jirret »erben , bann bie gemeinen unb bi minnern ©tet unb n>onung" K
3m ©egenfafc ju jenen 93orfc$riften »on 1 256 bejieljt fi$ ba$ ©tabt«
re$t bon 1 279 weniger auf eigentlich ftabtifc^e Angelegenheiten, ate Biel*
meft auf einjelne fünfte be* Srimmatoefen* unb $rioatre<$t$. <£$ ift
attd^ oon allgemeinerem 3ntereffe , n>ei( fi$ in wenigen 9?ec$t$benlmalen
ra« jener £t\t fo offen unb beftimmt S3ermifc$ung römiföer JRec$t$ele«
mente mit ben eintyeimtfctyen funbgiebt, »ie Ijier.
Slu($ bie ©runbjüge ber älteften 93erfaffung ber ©tabt fernen »ir
w« btefer Urfunbe lennen.
3»5If Rectoree civitatis , tote fctyon bie %af)l erfeljen läßt , au$
bon alten Orttmarfborftanb Vorgegangen, oerfe^en jugleicty ba$ Statt
ton Steffen be$ orbentlid&en Mieters ber ©tabt unb bon 8totlj*ljerren.
©o erfreuten fte in einem Urfeljbe&rief be$ $erman bon Olnd^ooen
für ba« ©pital ju 8. 1328 at« ftfc* unb ftimmberectytigt „bor offenem
fltrtyt, ba §er 9tycla ber ©$ittperger, ber richtet ju 8ant*&fit, an bem
testen faj unb ba bt jioelif , bi bej rafc je Santalyt pljlegent, unb mantc^
Kbcrb man bon ber gemain an ber förann f aj" 2. äte StafftdfrtGbeljörbe
66er fttrctyen* nnb Srmenwefen erföeinen fic in einer Urfunbe bom 3a$r
1326, laut beren 3tycla, <B&or$err bon ftreiftng, in ber $1. ®eift £ir$e
to« ©t. öltfabetlj ©enefteiutn ftiftet „mit gunft unb toitten ber geftooren
jtoefifer bon ber ©tat je 8ant$$uT3. ffibenfo Ratten fte bie «ufftty über
8e»erb«* unb SJerfel^rtoefen, fotote über bie älmenben unb ftäbttföen
Snjtolten, $anbt)abung be$ ©tabtfrieben* unb. ber ©auorbnutfg, S5cr*
wltung ber ftäbtifäen ftinanjen unb Dberaufftcfyt über bie Verwaltung
Je« fttrc$en* unb ©pitatoermBgen* , furj bie Leitung aller inneren 2ln»
lelcgenljeiten ber ©tabtmarf. 9lu$ bem föatl) »erben bie fttretypröpfte
ßib ©pitalmeifter getollt , bie jtoei Satyr beim Statt bleiben mußten,
*enfo bie jur Leitung be$ ©auwefen* geroaljtten „©aumeifter", entließ
p©ei äßitglieber, bie ber ©tabt ®ült mußten ausgeben unb einnehmen.
De« Kauft ffiiüfüren tyaben gefefetid&e Sraft, bie 9eat$«orbnungen, $u<
mal in gewerblichen Angelegenheiten , »erben a($ „gemeine ©afc" inte*
jrirenber JBeftanbtljeil be$ ©tabtrecfyts. 3n ben älteren Urfunben »irb
fin »orftanb biefe* 3»ölferau«f($uffe« nic$t ermähnt ; erft fpäter »irb
letötynlic^ an erfter ©teile ber Äammerer, ber SBertoalter ber ftäbtif^en
faumjen, genannt, ber alfo ben 33orftfc führte; Dom 3aljr 1495 an
1 . ©o in ber bentföen Uebertragung Qfavtipp, $>cntfc$c ®tabtre<$te bc« WtttU
r frnbtfcutcr ©tabtbu$. $a« tatet* alter«, I, @. 147; ©engler, 2>cutf$e
tföt Original ift nte^rfa^ gebruett ^tabrrec^te bc« Mittelalter^ ©. 233 ic).
^ueflat nnb (Erörterungen :c, v, 2. ®täbttf^e« arc^i».
. 314"; mit trefflieber Einleitung bei 3. (Sbenba.
252
(Einleitung.
»erben in ben 9totl)«liften ©ürgermeifter aufgeführt , aber immer no$
au« ber 3atyl ber gefrorenen inneren SRätlje, oljne (Sroeitermtg tot
2fatt«getoatt. £)ie atliätyrlidfr ju Oeorgi (23. Slpril) erneute ffiatyftaft
jeberjeit ben Jperjogen ju ; auf ben ©aljtmobu« fommen toir unten 5*
rüdf. Sßaljtfäljig mar 3eber, ber freie« ©gentium in ber ©tabtmarl
befafc. Offenbar galten Ijier ni#t fo ftrenge Orunbfafce n>ie in antren
größeren ©täbten. S3iele ©ürger , bie im ätteften Urbarbudfc bon ©t.
2Kartin öon 1331 4 al« ©o^ttljäter aufgeführt unb urfunblic^ al« Statt*
genoffen bejeicfynet »erben, j. 33. bie ©attler, *ßu$er, Söfctyenbranb, an
bem ßdf, 2lfc$, ©Treiber, ©d^arfactyer, $ofcner u. ä. »aren e#te Say*
pengenoffen, iljre Sappen fmb an ber ©edfe ber ©t. SÄarttn« Sirene an<
gebraut. Dennocty bürfen »ir nicfyt an ein feftgefd&loffene« ^atriciat
teufen, au« beffen Steigen allein bie föattyftellen befefet mürben. @<$en
bie tarnen mancher im 14. Oaljrtyunbert urhmbficty ernannten Statik
mannen betoeif en , baj* ber ®eti>erb* unb §anbetftanb nid&t prinripietl
au«gef$toffen toar, j. 83. ßljunrat ber 3ungtoirtlj, $erbrant fcer 2e^
beraer u. 21. Sei mistigen Neuerungen, ju ©eratljung ober »enigften*
ju ©eftatigung ber 9?atI)«orbnungen mürben and) bie 3unf tmeifter Bei<
gebogen unb au« ber (Semeinbe eine größere Slnjaljt ber „©agften unt
heften" 2 ber fcottberecfytigten ©tabtmarf genoffen im ©egenfafe ju fcen
©ctyufcbewanbten uub $interfaffen. Slußerbem mujste jeber jur ©emein
gejogene Bürger toenigften« fcfyon 10 3aljre in ber ©tabt gefragt unt
gefteuert Ijaben. tiefer SJürgerconbent Ijielt fiety Ijier länger al* in
anbren batyrifd&en ©täbten, unb e« föeint babei nicfyt immer ol)ne turbu*
lente ©cenen abgelaufen ju fein , ba im (fpäter of ficiell jurüdtgenomme*
nen unb verbrannten) Urfefybebrief, ben {Ratlj unb SJürgerföaft nac^
Unterbrücfung be« Somplott« gegen bie 8anbe«l?errfc$aft 1410 aufteilen
mußten, au«brüdflic$ jugeftanben nmrbe, baß niemal« meljr als 100
SWänner in ein ®emein gef orbert »erben f ollen 3. SBann in ?anb«^ut
i. Original im ßabtiföcn Srdjib.
herausgegeben ton ffierner im 3. 33a nb
ber $erbanblungen be« (nflor. Sereind
ton SRieberbaljern.
2. Söaege. aetta'ge = paffenb, gut,
tü$tig. ©djmeUer, II , ©. 869. „3>aj
man ein »epfumb baben fult mit ben
näc^ften unb gemegften unb ben pefien,
biebarumbgefeffen ma'ren" (Mon. Boica,
m, p. 197). 3n ben 2anb«fruter SM-
füren ber fte&enbe SfoSbrucf, j. $. „tfono
1399 be« neflen 9Hitic$en bor fant
2Wic$ete tag flnb ber inner unb ber Suger
diät, bie 3unften unb banu ber net
unb ber toägfc$ten bei 300 aWannen üfr«'
eingett>orben , ba) bi $anbtt>er$ flute
einanber nit fcö&er benern Julien bann
umb 2-1 A 2anb«b." (SanbSfcuter Statt«
bu*, fol. 40). „Segen ber fleif<fy*ni
bintam ftatbau* .... ftnt im 1406. \a
montag bor bem $almtag überetntomma
ber inner unb äußer föat, bie 3üa(t uub
200 3Ran ber »agflen unb ber peßen&*
(ebenba, fol. 39).
3. (gbcnba, fol. 86.
A. @tabtgef$tc$te.
253
ne&en bie „3toMfcr" ein neuer 2lu$jctyuß ber ©tabtgemeinbe , ber äußere
Stofy, trat, ift ni$t ganj genau feftjuftetlen , ba und eine Urfunbc ober
jef<$i<$tli$e SKittljeilung über biefe äenberung in ber ftäbtiföen 23er <
faffung nxdft erhalten ift. 9to$ in ber »on be* ganjen SJürgerföaft in
*r Streitfacfye gegen Sljunrab unb gribric^ bie äftoler 1 37 1 autgefteft'
in $ertrag$urfunbe ift nur ber alte au$ jmölf SWitgliebern beftetyenbe
Ka$ mit tarnen unb ©ieget vertreten1, mäljrenb fetyon 1399 urfunblicty
□eben betn „inneren* ber äußere 9?at^ erfd&eint. äu<$ über bie Äbgren*
(ung ber Sompeteuj beiber Soöegien roirb man fxdf näljer erft aintenic^*
tai fönnen , wenn bie ftäbtif$en Urfunben gebrueft ober bo$ überfielt*
u$er georbnet fein werben. Der innere 9tot§ föeint au# Ijier ber re=
jierenfce, bem bie eigentlichen 93ermaltung$gefc$äfte oblagen, geblieben
iB fein , ber äußere mürbe nur in mistigeren gätten jur SRitberatljung
tob Oeneljtnigung beigebe gen. Die 3lrt ber 3ufammenfefcung be$ 9totl)$
n tiefer $eriobe laßt p# au« ben öon und veröffentlichten Siften erfeljen,
it aüjäljrltd? bom @tabtf#reiber abgefaßt mürben. 3m allgemeinen
oerben nur üttänner au« alten unb eblen gamilien in'« ftäbtifctye {RegU
nent, inäbefonbere in ben innern SRatlj aufgenommen, auc$ #er mar
>or Allem ba$ alte $erfommen bei Sefefeung ber StotljSftüljle mJß*
lebenb. <£$ pnben pd> aber au# barunter mehrere 9tatlj$mannen , bie
ia$ tyrem ®efc$äft unb ©emerbe gefennjeic$net pnb, fo baß feinem
^treifel unterliegt, baß andf noefy im 15. unb ju Anfang be$ 16. 3aljr*
«nbertä ber $anbmerfer ate ratljsfäljig angeben mar, ma« in fpä»
erer 3*it ntc^t meljr ber gatl. ßinige (Einträge unb Stonbgloffen in
fofrer ßljronif (äffen barüber feinen 3^«f«l offen. 1505 j. SB. mirb in
reiben $anbf$riften unfrer ßljronif als SWitglieb be$ äußeren töatlj«
tttf geführt: „(Starbt $albmberger, Sljirfner. 3n ber jüngeren $anb«
tyrift (BJ aui bem 17. 3afyrl)unbert pnbet p# baju bie föanbgloffe:
#ft iefc nimer im brauety, baj man f$irf$nerfledl barein nimbt". fibenfo
» ®aty be« „SBolf »erlern, ®oltf$mibt" im 3a$r 1506: „®'föic$t
«u$ nit fo balb mer"2. 2fo* ben JRat^liften läßt pc$ au$ ba« $rtncq>
kennen, baß bie neu eingetretenen SRitglieber getoöljnlic$ julefct genannt
Serben unb allmäfyficty vorrüden ; berjenige äußere {Ratfy, ber bie meiften
1. Original im ftäbt. Streit), d. d.
Ntag na<$ unfer« üben $errn lei<$«
»flMtag. 9Wit bem großen (Stabtjteget,
fln Siegel M $erm Otten bq Sautten*
e^fai, ^t(^ter gu ?., unb ben Siegeln
er nac^benannten $flr$er »om %at^ :
krn^r, (S&ammernutfkr, @ö$ ber
>eq|e, JDrllieb ber SBatmanger , ^eter
ber $euntinger , 2Büf)alm an bem £ffc,
jhtftan ber gctftcb , Ott ber @tety>e$,
^iltprant in ber neuen ©tat, gribrt$
3ulauf, (Sberfcart ber Xo(^tr6er, Slberte
Schreiber unb (S^unrat ber ^plan^, unb
toieler Bürger »on ber (Gemein.
2. fcanbförift B, &. 150 u. 152.
254 Einleitung.
ÜDienftja^te jaljlt, pflegt f obann in ben inneren 9tat^ überzutreten, ieb<>4
ift nu$t bur$ge$enb an biefer Siegel feftge^alten , ba au$ no<$ anbete
Sßottoe bei iöefefcung, bejn>. ßrgänjung be« Sollegium« in'« @e&ify
fielen. darüber, urie^über ben ©aljlact überhaupt finb totr genauer
unterrichtet. Seit nämlic^ trityrtnb be« 8anb«§uter Srbfolgetrieg« bie
pfätyf($en $auptleute, »etetye bie ©tabt befefct gelten , blofc nad? ©ifl»
für ein» unb abgefefct Ratten unb baburc$ ba« Söafytoefen in Unorbmmj
geraden mar , mürbe, al« bie ®tabt entließ in ©efifc be« re^tmajjigen
(Srben , $erjog Sllbrectyt« IV. , gel ommen toar , an biefen bie Sitte ge*
rietet, er möge bem alten $erlommen »ieber geregt »erben , unt ju
bem SJeljuf eine Nota übergeben , „mie e« mit ber SBal unb fefeung aiul
tat« ju Sanbfljut fot gehalten »erben", bejm. , „Dörfer langer £ut ge*
galten trorben mar. £)arau« ift ju entnehmen , baj* aüjä^r(id> Der
©eorgi ber jeweilige iöürgermeifter ein 33erjeid?nife bertenigen ®telta,
bie neu ju befefcen mären, unb berjenigen, bie er al« taugliche <£rja|leute
anfalj, bem 8anbe«fürften übergab. SBon biefer ßanbibatenlifte fei „jb
3eiten , aber mein« ©iffen« nur feiten" fcon ber §errf$aft abgetrieben
merbeu , ge»öl)nli($ fei am ©t. 35rgentag bie ©eftätigung ber Sorge*
fotogenen erfolgt. <Srft menn bann bie im Slmt aerbleibenben unb bie
neu ernannten 9latlj«genoffen &or ben dürften getaben mürben, befummle
biefer felbft , mer im lommenben 3a$r SBürgermeifter fein f oll , worauf
Sitte „@r. fürftli#en ©naben treten an eibftatt geloben, feinen ©naben
}u feinen redeten unb gemeiner ftat ju iren redeten, mie bann ber gebraut
t>or alter gemeft ift1. Sine gifte, bie 1506 bem $erjog einge^äubigt
mürbe, füljrt juerft bie 60 ÜÄSnner atö ber ©einem auf, bie mtber alte*
$erf ommen in Ärieg«jeiten jum JRaty aerorbnet mürben, nidjt oljne cenff
renbe ®loffen: „3ft gut gewefen", „ift ganj miberborftig", „ein putb*,M
merf u. bgl., unb nennt bann bie SDiänner, bie für Staustellen geeignet
mären : „Griftan Seitgeb, mär be« Surgermeifteramt mert ; §an« ^atnbl
Ijat ftety redfrt gehalten ; $an« SJtfd^er , Styfentramer, ift ain rebti$
2Kan" u. f. to. gür ba« Äämmereramt mirb aBityalm Kölner in SM*
f$lag gebraut. „<Solte aber ber Kölner jum Äamerambt nit furgenout'
men »erben, fo »eilet Metern ©labfperger »elen , ber ift ber $eni^
ain getreu man unb l)at fatynerlaty tyanblung , meber mit faufmanföajt
noety mit fetyengfen"2. 2lu« bem 3a§r 1507 ift un« ebenfall« einewm
1. 3Äfinc$n.föeM$*arc$to. graament &ut f ei gehalten »erben", c. 1506.
eine« Act« , $ulbtgung ber ©ttrger, 2. 4benba. „93erjei<$nif$. wer taug*
9totb«n>a$len unb j$tätot\tn in $anbt* lieb toar in ben ftat ju ?. ju fe^en, . ...
ffüt betr. Jlota ju blatten, tote t» mit pubica 1506 aufgejai^net".
ber 2Bai unb fefcung ainS 9tat9 ju Sanbf^
A. @tabtgcföi$tc. 255
Bürgermeifter entworfene Öiftc rat^taugßd^er Bürger er*
>rin betont toirb , baß §an$ Xänfelet ein „tooljtyabenber unb
Sefett", D$tt>aft> Dbernborffer „aine* alten gefleht«, ber fi<$
em frieg be^ <£. ®naben erbertiety nnb rebß$ gehalten f)at" > .
[flgemeinen erhielt ft$ biefe ftabtifd&e Berfaffung, bti 1551
>re$t , um größere (Konformität mit ben anberen batyerif$en
trjuftetten,eine neue 9fatl>$tt>al}torbnung erlief bie ba* alte ®e«
:e$t auftob unb bie SBaljl, b. ty. ba« Borfötagäred&t, brei 33er*
nnern ans innerem unb äußerem 9tatl> unb ©emeinbe übertrug2.
$ut mar §erjogli$e ganbftabt, ber Jperjog mithin Präger ber
Oetoatt. 3fyn fteljt ba^er bor 2MIem grunbljerrtictye ©erid^tö-
r ade Bewohner ber ©tabtmarf ju, feien e$ nun bottfommen
ängefeffene ober $interfaffen unb $3rtge, ieboety gemährt
©tabtreetyt bon 1279 au$ Ijier ben toirltic^en bürgern bie
)en Borrectyte unb Befreiungen3. Unter be$ $erjog$ Bann
jener ©tabtri$ter ju ©erietyt unb ettennt in bürgerlichen unb
Jäüen, mit ausnähme berjentgen, u>eld^e bie JobeSftrafe naety
unb bem Bicebom be* $erjog« borbe^aUen finb. £erjog
ab 1316 ben Bürgern bae 9tec$t, „baß fo tool ©ematt l)aben,
über jeglichen f dbeblicfyen man unb alf o , baß ber 9ii$ter ober
bem f$eb(i$en man bie finget in ben f$opf fol tegen unb
ba* ber man (anb unb (euten fo f$eb(i$ fety, ba« mau burc$
üjn rieten fol"4. 1335 tourbe ber Bürgerfctyaft ba$ mistige
itß eingeräumt : „SBan auety nrir einen {Ritter gein SanbfGljuet
geben tüeüen, ba$ f ollen toir nad) 3r 9iat unb $et tfyun, als
m bor getfym Ijabent, bo$ alfo, baß er und auefy ge&aHe"5.
ber eigentlichen ©tabtrid&ter, bie in ber SRegel bem nieber*
ba. gifte, für $erjog 31* brecfcenS föulbig; ob aber ein folefce«
uit, 1507. ©erbre<$en vorliege, fyabt ni<$t ber@tabt»
er $anbf$rift B ber SRat&a- riefcter ju unterfuefcen, fonbern foUen bie
244) ifl gum 3aft 1551 ein« 12 @efc$tt>ornen be« ©tabtraty« entföei«
reiben t>on meinem gnabigen ben ; $erfonen unb Gigentyum ber S3ür*
g 2Übrec$t in 33aprn, ber neu ger tonnen nur mit (Srlaubniß be« @tabt-
rattnxtt an burgermaifter rid^terd in ©efölag genommen »erben ;
Sannbt^nefd. d 2Rfin<$en toenn (ein Bürger toegen eine« Serbre*
inno 1 551 , mit ber Beilage : $en* in einem anbren <$eri$t angehalten
Kl'ufcx maffen bie mal aine« »irb, muß er an ben @tabtru$ter »on 2.
@tatt &mubt*$net fürter&tn autgeliefert »erben u. f. n>.
ern genebigen $errn »iber* 4. ©ta'btifäc* Ärcfyö. Sammlung
fürgenumen unb gegolten ber $anbbefieu unb lanbre^tli^en 9er«
orbnungen ton 1279—1559. 2. grei»
. ein 8ärger, ber ein ^au9 fyeitöbrief 1316.
*id)t in1« ©efängnig gefaerrt 5. (Sbenba. S. grci^eit«brief 1335.
träre benn eine« ^auptüer-
256
Einleitung.
batyrifd&en, fyie unb ba aber au$ bem oberbatyriföen, oberpfaljiföen ur
fräntifctyen Slbel angelten , fifct gen>Btynßc$ ein Unterämter an bi
©Granne, mit iljm — bic Slnja^t toec^felt — wenigften* 6 »at^ntai
ncn. ©o pfcen j. SB. 1424 jur ffintf Reibung in einer (Srbfd^aft^fad
mit bem llnterri<$ter bei bem {Rekten : $err Sonrat Don Äfc^ , 6ar
merer, $err $eter Obemborffer, Änbre töeinbl, Submig $uetl, $ai
©t8r, SaSpar $agenauer, ^ilipp Saffenauer , ftriftan $ü$taer, bie j
beä 9toty$ unb SJürger ju 8anbt«ljuet, Wricty Weimer, $einric$ fcon £m
Ortlieb bon Xüttenl)ofen, beibe 93orfprec$er unb anber frumm Sent1.
lieber bie ßompetenj ber ftäbtifctyen unb S3icebomgeri($te fam
roieberljolt ju ßonflicten. ©$on 1408 »irb in ber SBefötoerbeför
$erjog $einri#$ gegen bie ©tabt barüber Slage geführt , bafc bie t
SanbSljut bem f>erjog feit feinet 93ater$ Job feinen SStcebomljanbel j
fielen liegen , bergleic^en iljm als dürften gebühre unb jugeljßre. i
„Srttcul , n>a$ barinnen begriffen unb gefefet, foü afle$ für 93ijtumbil
abgeftraft »erben", umrben 1474 bon §erjog Submig SWorb, $o$w
rat$, SDtorbbrennerei, galf (tymünjerei , SRotljnunft unb SDieineib bejeii
net2. 33cm 93icebomgeri$t berfetyieben ftnb ba$ ebenfalls tyäufig
8anb$l)ut tagenbe §ofgeric$t, ba$ au$ bem tyerjogtic^en Pfleger ju Sank
ff\xt unb anberen (anbe£tyerrli$en SRätljen, barunter ge»öl>nKc$ au
©tabtrid&ter unb SRentmeifter ju 8., }uf ammengefegt mar3, unb t
8anbgeri#t , bem bie außerhalb be$ öurgfriebenä too^nenben Unö
tränen be$ 2lmt$ 8anb$Ijut untergeben maren.
Dem $erjog ate ©runbfyerrn Ijat bie SJürgerföaft bei feinem 8
gierungäantritt ßrbljutbigung ju leiften. ©o fömören 1470, wie et
gleic^jeitige Stuf jeid&nung mitteilt, bie Äbgeorbneten be$ Staty« unb t
©emeinbe , bem neuen £erjog „at3 regten natürlichen (Srb^erm »
8anb$fürften getreu, ge^orfam unb getoärtig ju fein, feiner ®nab
frommen förbem unb ©d&aben roenben, au# tym in allen ©a<$en fy
ju tootten , als getreue Untertan iljrem regten Grrbljerm unb &mfc
fürften föulbig fein ju tl)un*4.
1 . 3R. 9teu$«ar<$to. ©tabt &nbt*
*«t, ga«|. 9.
2. @täbt. Brc$. @taat*rec$tliAe 3ta«
gelegensten, ga«g. 1 : IMccbombanbel.
3. (Sbenba. Urtunbe über «nforfify
M ©ttft« Äbmunt auf ben SKaierfjof ju
2Balb d. d. $ofaeri^t ^u Sanb«^ut 1479
(^einrict fcon ^erttenbera, ^crjogli^cr
Pfleger ju ^., Martin ^)fapr, ^octor,
Subtoig $fragner, Pfarrer )u <St. Spar-
ten, (Eriftoff t>on greiberg, Solf^
ftorbeden, $etnric^ »on^tauba^Ätö
Jcon ^obenegaer, ftentmeifltr, ^
Ä5rglf ©tabtne^ter )u 2. unb ®«
(Sbertped, ^oftneifler $u f^lbental).
4. 3». »ct*«arc^t». grogmentceii
3ct0, ^ulbtguna ber «üraer, $^l
uxtblen unb 3^Ö»cf«n in V. btr. ^
—1586.
A. ©tabtgefcjitye.
257
3um fäulbigen $errenbienft gehörte inäbefonbere bie 2BeI)rpf(i($t
tuet ©tabtmarfgenoffen. £)ie ftattlictyen Motten ber 8anb$ljuter ©ürger
fatfen 1313 §erjog Subtoig ben ©ieg bei ®ammel$borf gegen griefcriety
m Cefterreicty erfechten ; ba baä feinblictye Sager mit bieten toftbar*
leiten in bie $anbe ber ©ieger fiel, mägen biete ©ürger baburc$ ju SBoljl*
Ftanb gefommen fein1- 3n ätafeljung ber großen Soften, bie ber förieg
Der ©tabt 8anb$I)ut -berurfaetyt , nnb ber treuen SDienfte , bie bon ben
Bürgern bem römiföen Sönig geteiftet toorben, berf prägen 1318 bie
£)er3ofle £>einric$ , Otto unb $einric$, in näctyfter &dt fci* ©tabt ni#t
kfteuern ju tootten 2.
Denn auc$ ba$ 2Jefteurung$re$t toar ein 2lu$flufj ber öffentlichen
®eu)att fcer Jperjoge, Unter ben $erjogen ber erften nieberbatyrifdjen
Önie betrug bie gettityn(i$e SBete 500 $funb. 211$ fidj nadf bem £obe
3oljann$ (1340) bie öormunbfd&aftlicfye Regierung Saifer SubtoigS in
eine tanbeöl)errti$e bertoanbette, getobte er 1341 anftatt ber bisher
üblichen ©tabtfteuer nur 300 ^ßfunb 9tegen$burger Pfennige ergeben ju
toeüen3. 1362 berjeljen bie Jperjoge ©tepljan unb 3ofyann, ba| fie ber
©tabt 8. toegen ber auf fünf Heerfahrten geteifteten SBaffenbienfte iljre
ptöljnlictye ©teuer , bie iätyrlicfc trifft 300 H SRegenSburger «Pfennige,
auf tier 3a§re nacfylaffen wollen 4. £>afj aber batb roieber eine (Srljöljung
eingetreten fein muß, erhellt au$ einer Quittung be$ Ijerjoglic^en dient«
meifter« Spontan ©altjinger xu ©ret^tfperg au« bem 3a$re 1410 über
750 u 8anb«tyuter Pfennige, bie itym ber 9tatl> ber ©tabt 8. al$ ge*
Mlnli^e 3al)re$fteuer entrichtet tyabe 5. 3U foeld&en ßonflicten bie Sin*
foruefc |)eriog $einri#$ auf Ortung ber ©teuer 1439 führten, tirirb
in unfrer SRatljäctyromf mitgeteilt. Saut amtlichem ©teuerregifter be$
XentamtS 8anb$ljut oom 3afyr 1495 betrug bamal* bie ©tabtfteuer bon
l föon mieber 800 $funb Sanb^uter Pfennige, toöfrenb j. 33. ©in.
golfing nur 200 & , 6rbiug 80 & , Ofterljofen 70 & :c. ju entrichten
Ratten6.
äufeerbem tourben bom lanbeSfürftlicfyen Rentamt für (Sinfuljr oon
1. Staubenrau« a. a. O., @. 35.
2. &t. 8rdj. Originalnrfunbe d. d.
totofat 24. 3nni 1318.
3. Sbenba. Or. d. d. ftuibtfrit 6.
3«raar 1341. $g(. Arenner, Anleitung
jpbem näheren Äenntniffe ber bateriföen
««btagebe«SW!tteIalter«f9h.VII,©.113.
ÖÄtex ben anberen ©egnabnngen , bie
bttrdj biefe $anb»efl ber ©firaerfctyaft ein«
8ti5amt nmrben, txrbicncn in«befonbere
€täfctt$tcitifc n. XV.
bie ©efugnifj ju freier lefetoittiger Ver-
fügung unb bie ^Befreiung ton gejtrnn»
genen dfftn &er»orge$oben ju werben
l@englera. a. O., ©. 236).
4. gbenba. Or. d. d. Sanbd^ut,
1362, Sonntag nac^ bem ^uffa^rttag.
5. (gbenba. Or. d. d. üanttf&nt, 1410,
@t. 33raentag.
6. Tl. 91. 51. ^eqei^nig ber (Sin-
nahmen im Rentamt 2. 1495.
17
258
(Einleitung.
@atj, SBetn, ®etretbe, ©fen, ©eibentoaoren unb anbern ^robucten $üe
erhoben, »obei bie SSottbütgcr toteber getoiffe 33ort$etfe genoffen, m
©als i- ®- fatt* ein Bürger , bet ein eigen $au6 in ?. tyatte, nur tat
falben 3ott ju geben, u. f. tu. 1 £)er ©aljjott betrug bon 8t($tmejj 1481
bis Sid&tmejj 1482 etoa« über 875 4Sf , bon SSenebiger ©cibentoaarai
unb anbrem troefnen ®ut 191 0, bon SKnfcigem 153 #, ber XBaffer*
joli 30 #, ber »iefoott 9 # u. f. n>. 2 Seit 1409 beftanb in ber ©tobt
felbft ein eigenes Ijerjogtidfre* 3ottyau$ 3- ® on M*f*n ©nnaljmen be^cg
aber ber ©tabtratlj na$ bem oben ermähnten Privilegium Satfer 8ub«
toig$ einen 2fatljeit bon 50 AT Jäljrficfy 4. 35en 3ott an ber 3farbrü<fe
bejog feit 1272 ba« r)l. ©eiftfoitaf , weil e* „mit großen Soften" fcie
©rüde erbaut Ijatte5. 1402 tourbe bon $erjog $einric$ ber ©ärger^
fd^aft ertaubt , „in Slnfetyung be$ großen brechen , ber (ang jett in unfer
©tat }u 8anb$$ut getoef en ift , oon bog unb teuf 2Beg$ toegen , bat w
unfer geinb unb ©d&intyf beg ungerner ba gehabt tjaben , mit $ofe, mit
SEaibing unb mit allen anbren ©aetyen , unb auc$ fester nimpt ba t»elj(
gefahren, gereitten no$ getyen möc$t," jur ^ftofterung ber $täfce unb
©tragen jtoittf 3atyre lang 3ott ju ergeben 6.
3u ben tyerjogüd&en (Sinfünften gehörten auety ber ©ctylagfc^afc wn
ber SWünje ju 8. 7 , bie abgaben für ®eleit unb bie ®erid&t«gefafle, bie
naety bem Ludovicianum nietyt meljr a(3 30 it jäljrtfcty betragen feilten.
Semer Ratten noc$ bie 3uben in ber ©tatet ein befonbere* ®<$ufcgelb )u
1. ßbenba. gragment eine« Bcte«ic.
SoOorbnung c. 1506. SBon jeber @afy
fd^eibe, bie bur$gefüfyrt wirb, fmb 4 A,
bie bier niebergelegt nnrb, 3 A, bon
iebem ©aumroß mit ©alj 8 A, ton
einem Saum mit Senebtgifä) ©ut (@ei-
bengeroanb ober au$ Pfeffer, 3ngrocr k.)
12 A, bon einem ©aum SWalbafUr 8 A,
bom Sagen ©etraib 5 A, bon einem
Obfhvagen 2 A, bon einem Sagen mit
$au9ger$$ 4 A, bon einem 9to$ 2 A.
bon einem D$fen 2 A, bon einem
@<$roein 2 A u. f. ro. jn entrichten.
2. (Sbenba. Bmt«re<bnung bc«
£auj>t!afien« 2. 1431.
3. (Sbenba (?anb6$ut, g. 7). Kauf-
brief um ba« 3oUr>au«^ »ow Seuttoein
ber Äatyolfinger an $erjog $elnriä) fein
#au« pina$fi an Gtyunrabcn bon 8fc$
bertouft, d. d. 2anb«$ut, 1409, «Sonn-
tag bor SRaria SWagbalena.
4. gerner gingen j. ©. im 3. 1481
bon ber <$efammteinna^me für 3°tt9f
fade in Sanb«but« 1384 U 4 @a). 3 A
folgenbe 3(u«gabcn für ba« 35flncr)w:'
f onal ab : „3)em Seiten Oleitöreittr feto
(golb 9 ^, fein (SefeOn $mn« cbenjafl«
9 U. bem SaffeqoUner @olb 14 U-,
bem 3°ttner auf ber 3farbru(fen 3 ü,
bcm3ollncrauf bem$abrant^orl2@4r
auf bem Subentyor 3 U , bem 3°Qn(I
feinen Sabrfolb 28 U\
5. @t. K. Originalurtunbe foW
^einrieb« d. d. Sanbtbut, 1272, 1^
^uguft.
6. (Sbenba. «Sammlung ber $u>>
beften ?c. (gebrueft bei SBe^atriebei,
$ip. ©Triften, I, ©. 246).
7. ©c^on 1253 nürb bie ^crjo^lu^
a^ünje ju 2. erroS^nt. „Otto dux Bm-
riae novam moneUm in Landsbot fabh-
cari inuit circa inicium messis (1253]
mandans Ipsos denarios et non alioa w-
clpl In toto suo dlstrictn'' (Hermannns
AlUhensi», in M. SS. XV11, p. 395).
A. <&tabtgcf$i$te. 259
Da* Urbarbucty bed r)erjogli<$en Äaftend bon 1439 fcerjeicfc
na^mc dou ber Subifdföait in allen nieberbatyrifd&en Rauben
®ulben. £)aneben toaren nodj bic 3ubenf fotuie einjeluc
©tauer, giftet, Saltfctymiebe :c. ju unerheblichen Natural*
erbunben *.
$ toaten and) fciele ftöufer, namentlich am ©erg, bei ber
urm ic. jum tyerjoglicfyen Äaften giltpflic&tig.2.
eigentliche $erjogdfifc n>ar bie am ©übtoeftenbe ber ©tabt
auduifc. Ueber grünen SJaumfronen ergebt ft$ ein SBitrfal
tuten , SJafteien unb Stürmen , faft alle Oaljrljunberte finb
mbcnfmalen vertreten , unb bo<$ ift ber ©efammteinbrud ein
jannonifc^er , bie „Sanbedljut" jäljlt titelt blofc ju ben mert*
fonbern aud) ju ben fd&önften Bürgen £)eutfcfylanbd.
fcfyon ermahnten @t. ©eorgdfapetle ftammt auefy noefy ein
c&ttljurm aud ber alteften ©auperiobe, bie £aupttl>eile finb
i „reiben* Sanbdljuter $er jogen gebaut , bie SRenaiff ance Ijat
e gegen ben ©etylofftof nac$ iljrem ®efd&ma<f umgeftaltet.
>er bie Söergljatben bellten fiefy eljebem {Rebenpflanjungen,
tt$ bed Saftend Öanbdfyut *>on 1439 jä< nid^t weniger ald
arten auf bem SJerg, aud bereu Srträgniffen ber 5. ober 9.
jeif in bie ^erjoglid^e §oftellerei abjugeben waren 3. @$on
rtyunbett Ratten bie $erjoge au<$ in ber ©tabt eine eigene
am ©t. üftartin greitljof. 3m alteften ©albuety bon ©t.
id Siebfyart ber ©Treiber ald 3ec$meifter bed Oottedfyaufed
te , fyeifct ed : „2)afelb &on bemfelben later unfe in ben freit-
mfc an bed Ijerfcogen Ijaud an baj türl , baj aud benfelben
ben frettljof unfc an ben graben, ber burefy badfelb Ijaud get,
bem freit&of" 4 . . . .
tefem für bie filtefte Sonographie ber ©tabt überaud toertlj«
u<$ ertyeflt, tt>elc$ anfetynlid&en ©eftfcftanb bie jum ßrftenmal
bliety ermahnte Pfarrei ©t. SWartin bamald fetyon aufjutoei*
%. Urbarbu$ bc«. haftend ba« ganje Gebiet bed ©erg8 ic. &erjog*
: Suben j. ©. fcatten iä^r- li#e« (gigent&um.
SWartmStag in biefcrjog« 3. 3K.^.H.Urbarbu^be«tcrjoalid?cn
emfiflcte OSnfe ju tiefern, äajten« 2. 1439. 3)ie meiften ©ein«
fleaer 2 unb ben inneren gärten lagen um ben ©aiä&of, im 9icu»
! dfenfe. fafe, unter ben <§<baM>etärn , im #ttnb*
;. U. 8. »aren 1439 »on lein :c. ; au$ J« *<$borf »erben ©ein»
!en um bie ©tabt bie mei* berge ernannt.
>enau, eine£ofjtött fammt 4. ©erner a. a. 0., ©. 94.
ju#abran, ber Oai«^of,
17*
i
260 Einleitung.
fett ffattt. 2tuc$ erfahren n>ir barau«, ba§ bie ©tabt jur 93er$a
bcr ®emeinbeangetegenl)eiten fcfyon ein eigene« 9totl#au« befafc, b
jtpet $äufer toeit von ©t. SKartin entfernt toar : „Darnach am
tum ein gaben ift , ba f etb gleich über (jtnber bemfelben gaben l
ÜWarttn ein tyau«, toart von SWeifter 3ßrgen , pfarrer ju Sanfclji
@t. TOartin gelauft ... ein §au« ftöjet an ba« vorgefcfyriben $ai
auj gen ben (gramen an baj fater , giltet ©t. 3ß. alle jar 60
Ijau« ift nu Utricty bej $ütfcen ... ein Ijau« ftöjact an bajfetoi
ba fdjuf ber $uc$ar von ©t. 3». att iar 60 \, baj felb (jau« ift
purger SRatijau« ....". (Srft 1386 verlaufte älbrec$t von ©
fein große« $au« in ber Sitten ©tabt um 230 $funb an bie S
metnbe jum Sau eine« neuen §errentyaufe«, ber aber erft um ba
1409 begann unb um 1446 volfenbet toar K Jpier, too bie ©tr
jum breiten ^(afc erweitert, fanben bie für'« tägliche ©ebürf
ftimmten Söocfyenmärfte, fotoie bie von au«tt>artigen Äaufteuten bi
3al)rmärlte ftatt. Die $äufer Ratten n>ic allenthalben in SBaty
laben ober Sauben, too bie 33er!auf«buben für bie verriebenen <J
ftanben. T)a% and) in 8anb«ljut bie eiiijelnen Oetoerbe tljre be
Quartiere Ratten, erbeut au« ©inträgen im Urbar bon 1331 : „t
unter bie ©attter geljt, unter bie ©porer, bie gletf etybent , bie $t
unter ben Garanten *c."
ffiir mußten f etyon meljrfac^ einem 3eityunlt vorgreifen ,
bie (Sntnndfung ber ©tabt bon fyervorragenber ©ebeutung toai
fteigenbe SSerme^rung ber ©ev&lferung führte jur Slntage einer
©tabt". Slm ^afottag 1338 gab $erjog $einric$ bie ©rflarung,
in Slnfe^ung ber vielen Dienfte , bie tym bie ßantöljuter ©ürgei
fen , mit ifynen übereinlam , bie ©tabt ju toeiten unb ju mehren
baj mir ttlaxxbt Ijaben , aujjert^atb ber parfüjjer unb außerhalb
ftat rincfymaur Ijinab unfc gein ©tuteneff, alj ber fetben ftat r
»irt , an preit unb an (eng , an toegen , ftrajjen unb Käufern ,
nemen foten be« perge« ju ber ©c$üt, ftoie vif ft toetlent, unb eü
1. ©t. SÜ. 2llbrcc$t t)on ©taubac$ tou @tauba<$, Sentker« f<
vertauft an ben 9tot& u. bie ©emeinbe ©taubac$ ©o&n , fcerfauft an
£anb«^ut fein große« $au«, gelegen in ben ZtÜpt&m, Bürger ju $., f<
bcr alten ©tabt 511 £., um 230 u 9fte* gelegen in bcr alten ©tabt ju
geneb. Pfennige. 1386 ©amfiag nad? an bem töatfcau«. 1401 ©on
Quasimodogeniti. — ftatfc unb ©emetn ©t. Skit. gring«, 2)a« rtftauri
ber ©tabt S. vergleichen fic^ mit <ty unrat ^au9 unb Dbcr^oftamtftgebänl
bem (Sfcetnar wegen ÄSumung be«$rvvet in $er^. be« ^ijt. ©er. )>. 9hi
im ttatb^aud burc( ba« ©aefbauö (Sfct* 53b., ©. 365.
ner'«. 1 397 an bem palmtag. — 38rg
A. @tabtgef$i$te. 261
en*. 3n biefer neuen ©tabt foll für ©t. 3ob$ (Oobocu«)
Da$ ber $erjog fcfyenft, eine neue Äirctye gebaut »erben. 3eber
ned neuen $aufe« erhielt Steuerfreiheit auf 10 3aljre. gür
be$ ^Bürgerrechts ^atte er nur 24 Pfennige ju entrichten,
te er fxdf aber t>erpfltdjten , toenigftenS 10 3al)re lang bie
SBtffen be$ 9iat!j$ nid&t ju fcerlaffen. Die Sfirger ber neuen
elten im Uebrigen biefelben 3>reiljeiten tme bie ber alten , „fie
riben ober gehenließen recfyt"1. Dagegen mußte [\äf bie 23ür*
»rpflicßten , um bie Jpäufer binnen brei 3aljren einen guten
ben ju jie^en , bafür foü jie auf jtoei 3afyre fteuerfrei fein 2.
ri) ancty, bie atte ©tabtmauer tourbe an mehreren ©teilen
n unb ber neue ©tabtt^eil mit ben alten in 95erbinbung ge*
ingang in bie neue ©tabt vermittelte ba« Jpabran* (£>agrain*)
näcfyften 3al)r verlief ber Surft feiner neuen Schöpfung einen
marlt , ber alle 3>aljre in ber ftretyung enriglicfy fotl fein auf
dornet £ag vorhin ju acfyt Sag unb fytenacfy ju adjt Sag.
aufmanuföaft baju nacfy 8anb$l)ut f ommen roerbe , |foll grieb
Ijaben in allen fyerjogliti&en Sanben3. 1369 tourbe ©t. 3o*
nen Pfarrei erhoben. Die ©tabtgemeinbe Ijatte oljne 3toeifel
3eit ba$ SRec&t, ben Pfarrer unb ben Äüfter felbft ju n>äl)len ;
aber fyatte fid) ein ^atronatärecfyt bev $erjoge gebilbet. 1 345
fer 8ubn>ig, bei ^Jfarrerlebigungen nur „einen erbergen priefter
erbem mann, ber in bemfelbeu iare prtefter toirfc unb ber aucfy
:r ftatt toefentlicfyen ummonen unb belaiben tiritl", bie ^Jfrünbe
i 4. Die Urfunbe, toelcfye bie ©renjen ber beiben ^Jfarrffren*
, läßt HuSbetynung unb ©eftalt ber ©tabt erfennen. Die
rei foll fortan ba$ ©cfyloß unb bie ju feinen Süßen gelagerte
e umfaffen , bie ältftabt bi« jur SRofenftraße unb bie ganje
tm SJürgerfpital Ijinauf, bie Pfarrei @t. 3obft aber bie 5fteu*
nbegriff ber ©ted&engaffe, ©raägaffe, SRofenftraße, unb h>a$
tßerften ßnbe ber letztgenannten in ber äftftabt mit Sinfcfyluß
Je bt« jum ©pttal ^injic^t5. 3um ©urgfrieben geirrten,
n@t. «. $!anb*$ut, 13S8 3. (Sbenba. ?anb«but, 1339 am
3)ie $3ejeu$nungen 9ltü* Srityag na$ ^fhtgflen.
reiung toaren jebocfc f$on 4. (Sbenba. 2Rum$en, 1345amgrei»
; föon ba« @albu<$ fcon tag na$ ber £>|Urtt>o($en.
»on 1331 ernritynt einen 5. (Sbenba. 8anb«fcut, 1369 am @t.
ör in ber 9Jctoenflfat, bie alt Sucia Xag. Fragmentum literanim pro
ber grepung U. $. divisione ecclesiarum parochialium in
a. SmbS&ut, 133S an <5t. Lantzhut bei Oefele 1. c, II, p. 180.
262 Einleitung.
u>ie eine Slufjeictynung au* bem 14. Saljrljunbert im ©tabtrec
Wärt, ber (Srabmeg Ijtnau* oon ©t. iRicolau* bi$ an ba« g
fyoljen ©aum, baä äicfyacfy tyinau* gcn.SlUfcerf unb Ijinab gen
am 8ebü$l f>inab bt$ gen $iflij? an ba$ SBrücfl, bor bem 3ut
an ba$ Cef am SBctg, n>o man gen 2U$borf getyt, unb bon beti
gen 2ügnpa$, 2(He$ tt>a$ ftabteintoärt* gelegen, bagegen Feinei
unb ©oben bot bem $utertljor !.
Da* eben genannte @tabtre$tbu($ enthält ni$t bloß t
$erjogen ber ©tabt bewilligten greil)eit$briefe bom 13.— 15.
bett, fonbetn and) bie mannigfaltigften Einträge übet Wal
©ürgeraufna^men , ffiiöfüten be$ föattye* unb bet Oemeinb
toerbS' unb Jpanbetäfactyen , gef c$i$tti$e 3luf{ei$nungen , g
Urfeljbebriefe u. Ä. , fo bag uns fein Snljalt ein fatbente
ftäbtiföen SebenS im 14. unb 15. 3aljrljunbert bot Jlugen bi
geljt barauä Ijeroor, ttne ftteng Ijier inSbefonbere bie ®etoerb<
fyanbljabt mürbe, unb jtoar nietyt bloß burefy lanbeäfyerrlicfye 3
gen, fonbetn häufiger noety burety Drbnungen be$ SRatfy«, ber t
ber ©emeinbe4. 3- ©• *e8eÜ ein ©eföfo& ber „$erren inner
rat , ber jünf t unb barju jmafyer ljunbert man ber toagften i
1409 ba$ ©rautoefen in ber ©tabt aufs genauefte „burety bej
man roiber gut pix gewinn unb fyabent baj erfunben butefy ein
nufc willen , armer unb reifer in ber ©tat unb auf bem (an
tyebem man fein pfening befter paj bergolteu roerb"5. Du
1. ®tabtrc$tbu<$im@t. H. (fol. 93j. 3. <g« muß no<$ ein a\
2. 3. ©. (fol. (50) „ein bofer brif, bueb bor&anben gewefen f
ben ber treulos rittet, 2Bi(&a(m ^uety» tt>i($ttgften Urfunben entyte
perger bon ber (Sngelburg, ber <Stat je jog $einri$ orbnet 1423 in
fcanbfrut gefant tyat unb b«t fr bamit »oburtb ba« c^cltc^c @üt<
gegolten roiber fem tre», er unb tnfigil, <Stabt j. geregelt tourbe, <
bi fr bon im tyabent : Äamerer unb bu Hrtitel eingetrieben »erb
töatber ©tatju fcmbfbut, a(« ir mein« ber ©tat pu<$, ba« mit
Ferren berfcog $annfen ©ifctumb unb <5$(ü{fc(n berfäfojjen tfr\
feiner raten, ben er fein Unb entölen 4. „(5 in« erfamen 9fa
bat, berfäriben b«bt bil fc^eltroort bou unb ©ela^", ift j. 8. bie
meinen roejeu unb banfi bil gelogner Unfctylittorbnung b. 3. 1
»ort, a(« Dil ir ber berfdjriben babt, bie übertrieben, „mit SSortöi
liegt ir miety an pS«li$ a(« bie fnobeu bel<$ ber $erj}oae ©il^elm
ftatpuben unb feil ero au$ bie lug ber« na$ treffenli^ beratflagter <
anttourten, al« ein frumer rittet berant« Srmen unb ^ei^en m <$u
»urten fol an ber flat, ba i$ c« W16) 5. ©tabtrt$tbuc$ fol.
tun fol, berftyilt unber meinem ^etf^afft, M9nno 1409 an pfinfetag t
roann i$ mein infigel be^ mir ni$t l?et. taufent maib tag (abent
Saturn (Snaelbnrg am fre^tag na$ bem inner unb auger rat, bie )ü
beiligen aunerttag Unno 99 ( 1 399) . Sil* ^nxityer bunbert man ber ns
^alm bon ^uc^perd^. pejten angefe^en ben groffe
A. @tabtgef<$tc$te. 263
ittetbefctyau f ott bem Unioefen ber „pofen ©urger , bie nur auf
l ©eba$t Ijabent", gefteuert »erben. 2luc$ bie Sotynregutirunj
ig burc^gefüljrt, j. SB. lautet ber ©afc für STOaurer unb 3immer*
)emsJRaifter auf üWauerroercf ober auf jimmeroeref fot man geben
ton unb ainem, ber mit ber ftetlen n>ot ttrirfen tonn, unb ainem,
>er parten toot fneiben fann , fot man geben 6 dn., unb ainem
jenmaurer unb atnem, ber mit ber aj t toot ttrirfen fann, fol man
In., unb baj (on fot in geben toerben na$ ber maifler rat unb
tef fot man in au<$ geben unb ni$fe mer ift man in fctyutbig ju
. . ©er ainem gefetten 1 dn. mer gibt, bamit er bon ainem
ju im übe^geet, bem fot ba$ Ijanbtoerd »erboten fein"1. Der
mg nxir ungemein ftreng , eine Sßenge Orbnungen unb 3Kan<
oetften ©ctyufc ber berechtigten ©enoffen gegen frembe SBeein*
ig. lieber bie größeren 3ünfte toaren bier gefrorene SWeifter,
. 93iermeifter , gefefci, bie, öon ber 3^e fetbft attjä^rti^ ge*
ber bie innern 3unftaugetegen$eiten ju machen Ratten unb bar*
orbnungen ertaffen burften , bie jebo$ bom ©tabtratlj beftatigt
nufcten *. %nä) ©trafen burften bie SSiermeifter becretiren, je«
;be 1 399 bur$ »efötujs bee 9tot$« unb ber ©emeinbe feftge*
3 bie f)anbtt>er! unter einanber nietyt Ijöljer befferu fotten bann
Pfennige 3. ©eftrebungen , bie gute , alte ©itte aufregt ju er*
oftfpielige SWoben k. ju unterbrüden, treten in £anb$l)ut fetyon
\ ju Jage. @$on 1361 tourbe eine föteiberorbnung ertaffen,
j bi üppig Ijoffart genibert nmrb , bie fiety erhoben ijat an ben
t Ijoljen flauem unb mit reifem geioant"4, unb 1400 erneuten
b ®emein, anfefyenb „baj grojj froärti($ berberben, baj lange jeit
ix armen unb Steigen geroefen ift mit grojjen Ijoctyjeiten, mit
$enfcty ju djinben, mit toeifen in finbetpett unb barju mit großen
n c^laiben", biefe üttaljnungen unb ©trafmanbate5. Damit Ijin*
SSerbote oon ©lüdsfpieten jufammen. $äufefn unb SRiemen*
»aren fcfyon burety ba$ ältefte ©tabtreetyt unterfagt; 1361 tourben
>t atte ©piete »erboten , toomit man Pfennigs ©ertlj gewinnen
jeit getoefen iß in ber flat ton gang 1876, @. 43).
) pofetn pir unb fcabent baranf 1. (Sbenba fol. 23.
rfimben unb gefefct, mic ain 2. @o j. ©. in ber ©c^neiberorbnnng
in irr flat, ber pir maty unb t. 3. i486 («. 21.).
praun mit, fi$ galten fol mit 3. ©tabtre$tbu$ fol. 40.
t, bie |u molken, §u fieben unb 4. (Sbenba fol. 48.
in gehört k." (tgl. Hnjeiger 5. dbb. fol. 43.
ber bentfe^en Soweit, 3aljr-
264 (Einleitung.
oDcr oerlieren mag. ©er ber Uebertretung überführt toirb, Ijat !
Pfennige ju büßen, toer btefe Summe nicfyt erlegen fann, femmi
oranger, einen ©pietfctyemel am §al«, ben f)ut unb einen grojjen
auf bem Sopf. Uebelbeleumunbeten ^erfonen toar auefy ba« Xxa
SWeffern unb ©etytoertem »erboten. SBer fiety nidjt beffert, toirb
©tabt getoiefen ; «begriff man fte barüber in einer meil, fo begr
fi lebenbig in bem galgen uf bem mo« an alle urtatt"1. Die effi
Dirnen, bie ba« ©tabtrecfyt oon 1279 oom ©tabtfrieben au«fc$lof
in einem $aufe hinter ber Sretyung untergebracht. Der ©tal
führte über fte bie Auffielt, bi« 1404 infolge einer ärgerlichen
ba „bie Sräulein im grauenljau« eine junge bim , bie boety air
ger« bim toar , in ir Ijau« fürten unb bamaety auf unb ai in
fürten mit großem gefetyraty unb tautenflafyen unb fi ire« geio<
labten", unb ber 3^^flcr fi$ *>*bt\ beteiligte, bie Auffielt ein
t$in übertragen tourbe, bie an bie ©tabtfaffe einen nicfyt unbebc
^ßac^tjin^ ju entrichten l)atte 2. Daß audb ba« ©autoefen at« f
Angelegenheit betrachtet tourbe, ift fcfyon ertoäljnt toorben. Da« f
©auamt, ba« für ©icfyerfyeit ber Neubauten , freie ^affage :c. ji
fyatte, toar au« 4 ©aumeiftem unb 3immerleuten jufamme
lieber Anlage oon Dachrinnen unb SRauctyfängen, Aufführung bc
munmauem :c. finben fiety fetyon au« bem 14.3aljrljunbert jaljlrc
hinten. Die Äranfenpflege toar fyier ebenfall« nietyt toie in
©tobten in f)änben ber ©eiftlictyfeit; in ben älteften &tittn to<
33orftanb be« ©ürgerfpital« ein fogenannter ©ptttbruber , ber o
licty jenem auety in SÄüncfyen am fyt. ©eifttyttal tätigen geiftlid^ei
angehörte , aber bie SJertoattung toar , toie au« ber älteften ©
lunte oon 1272 erhellt, au«fd&tiefclic$ ber ©ürgerfäaft übert
äud> ba« linterri$t«toefen tourbe burefy 9lat^«toilltüreu georbnei
©cbulmeiftem f ollen bie ©cfyüler geben ju jebem Quatember 2 ®
fein Sern unb feinen $al)n unb fonft anber« nietyt«; -Kebeneinfii
jogen fie aber au« bem Äüfterbienft.
Da bie ßinnafymen au^ ©emeinbegütern unb Accifen , 3al;
gelbern , ^flafterjotl *c. jur ©eftreitung ber öffentlichen Au«gab
hinreichten, tourbe oon ben ©ärgern neben ber lanbe«$errli$en ai
eine birecte ftäbtifctye ©teuer erhoben, bie, urfprüngtiety nur auf
unb ©oben taftenb, fpäter auety auf ba« übrige SSermögen ber
1 . (Sbb. fol. 49. „grauenbatiö 22 Sonett , ficit
2. Sbb. fol. 92. (Eintrag im Sin. 20 A."
nafym* unb SuftgabregifUr ber @tabt$!.: 3. ©taubcnrau*,(£$ronif,I]
»
A. @tabtaefötc$te. 265
ai%be$nt ttmrbe. 3m 3al?r 1424 betrug fic 1026 €1 60 A. Sßir
fab barüber unterrichtet burefy jtoei einnahm* unb 3(u^gabregifter fcer
bmmirae (1424 u. 1426) *, leibet bie einigen bor ber mit fcem Satyr.
563 &eginnenben fortlaufenben JReilje noety bortyanbenen 2, bte in ba«
rftetwrttyfctyaftlictye 8 eben, fotüte in manche äugere potttifetye SBejietyungen
er gtabt banfen«mertl)en fiinbtid gemäßen. 2Bte e« für bie fürftlictye
anbftabt etyarafteriftifety , fmb große SBeträge für @ef etyenfe unb ©pen^
ffl an fürftticfye ^ßerfonen unb einflußreiche Slbelige unb SRetigiofen ber*
tynet. 46 ung. ©ulben foftet ein golbner Sedier , ben bte ©tabt bem
•torfgrafen (SUbrectyt äcfyitte«?) bereite. ÜDa $erjog fmnrtcty au«
Jeftfalen jurücf f eljrt , toirb ein feftttd&e« 2ßatyt gerüftet, foftet 19 it.
tan öifctyof bon Sictyftett , bem ^ßrobinciat eine« SWinoritenorben«,
m farjogltdtyen $ofmeifter, bem bittet 5Jiotl?aft, bem ^(anl bon SRofen-
tyn, einem „©entilon bon 93enebi", ber „in ©tatfyanbeln" naety fianb«*
it tarn, unb anbren ©jrengaften toerben beträchtliche ©penben &on ein*
totifetyen, »elften unb ßlfaffer ©einen jugettyeüt, auety bie ©urg*
wfener grauen, bie jur $oc$jeit be« töempelctyofer f ommen, »erben mit
}ein tractirt. (Sin tyeibnifctyer ©raf , $err SBarttyotome« üon Sejatyba
nb §err ju tem Meinen SEarft« , ber ßljrift unb arm geworben ift, er*
Sit jur 3e$run8 2 *$ein- ©utben. £)ie ÜRitglieber be« ©tabtratlj«
?ie^en fein ©etyalt, nur bie 3lu«gaben im 3lmt unb 3ntereffe ber ©tabt
erben itynen erfefct : „©er Dberborffer unb Sröner tyabent mjert mit
eine* Ijerrn gnaben gen Slerbing 12 ©cty. , tyat man in jalt an fanb
ttgen Sbenb , ba man tetybtngt fyat bon ber bon föeictyentyaß unb be«
c^ ju Sreifing unb 9Ko«purg toegen. 3tem bem Dberborffer unb 95Bit*
tlm @$arfa$er gein ^uref^aufen ju mein« fyerrn gnaben unb ju einer
nbfd&aft, 3 H terjert. 3tem $an« ©toaben 1 ii je jerung gein üRürn«
tgl meine« fyerrn gnaben ju erfam bie Ijaubtteut unb anber , bie bei
m SKit unb angriff bie faufleut finb geroefen :c. :c." 2lucty ein Styren*
unf tonrb bei befonbren ©elegenljeiten ben SRättyen borgefefct: w3Kein
«rren ju üertrinlen, ba fy bi graben um bie ©tat geflaut tyaben, 55 A,
ft barnaety mein fyerrn bertrunfen , ba fo beij einanber unb oor mein«
snt gnab »aren bon ber DKünj wegen, 65 A :c. %c.M 211« ©otenlo^n
«en tem ffloten ^ermann 9!/2 ©^- ju entrichten, ^on ber ^otfd^aft
^n gen grandffortt , unfer SWitbürger je loarnen t>on be« Slbfagen«
1. St. 3. 3. 3nbcr®tabtfammerre$mmgt>on
2 Sicfcnb (Xo^ogr. ©ef^t^te ber 1563 erföetnt unter ben ©tabtbtenern
«tt^tflabt 2. 185^) fennt noc^ eine au$ ein M$oet üKat^ia« ^renötoirer, ber
Jtabtrefymng t>. 1489, bie t* jeboc$ im toierteljä^n^ — 2 @c$iümg bqte^t.
^tabtan^it) ntc^t flnben tonnte.
266 Einleitung.
wegen, ba$ ber bon föectyberg! toegen tan ^att ic* 811$ befotbete fläbtifi
©eamte unb Diener erfctyeinen bic Äapläne (16 & 3a$re$f olb) , fc
©tabtföreiber ;tS & jäfjrlicty), bev SRentmeifler, ber ©pitalmeijter, \
Iljürmer, bcr ffialc^flampfer, 3tronterleute , ©Setter , @<$ergwM
unb Iljortoärtel (am $abrantf>or, $f etrac^tijor , 8ef#üljettl>or, 3»be
tljor r £ljor jnnföen bct prüden unb 3*i*ertljor) . Die ©trafoflege e
Ijetfcfyt nicfyt unbeträchtliche Äoften , in langer JReitye pnben ft$ $ofti
für ben 3ü$ti8er SReifler grieberi$, „ba et betn (Sfyramer bie äugen fc
ausgeflogen Jjaben , $at et in gat an bte ftat gefürt , 70 A, bon b<
Sluet puben ju [treiben, 70 A, . . . bon bet fraun, bte et bur$ jeni
f)ot prent, bte bet 3*?ncr *n fcine* Reimet funben tyat, 54 A :c/ J)aj
lommen no$ mancherlei anbete Shtfgabepoften : bet ®algen mujj g
beffert toerben, foftet 4 it \, ben SRaud&irern ju behauen in ber ganje
©tabt 9 ©$., bem »üben 3Roffe füt ein neue« SRutytfötoert 5 @<$.
»elblein, beut neuen pfeifet, für SRocf unb $ütlein 12 ©$., griertaf
gelb ffit bie ©ctyüfcen an 38 geiertagen, jebem 15 A, facit 19©$.*.«
Senn alfo 2anb$$ut in ©ejug auf SeoölterungSjalK unb ffio&
flanb nicfyt mit Nürnberg obet SGBicn obet <ßrag ju bergleicfcn , bie, w
im \?U£u$gefefc bom 3a$re 1400 jugeftanben toirb , „jeetyen ftunb tety
unb meetytiger ftnb , bann toit leiber fein", fo war boety bet fteim ju re
etyer ftäbtifctyer Snttoicflung gelegt. £$ fann baljer nic^t SBunber tief
men , baß auety Ijier bet SBunfcfy erwarte , jene freiere fläbttf<$e Setfa
fung ju erlangen, bie in ben genannten ©täbten bie ©ürgerfctyaft triftig
unb tljren JReicfytljum förberte. 3m fogenannten SBürgeraufruljT w
1410 fönnen toir mithin nietyt eine bloß jufaüige Zfyatfaty erblWte
f onbern ber ?(an , bie äbfyängigfeit bom ©runb* unb 8anbe$ljerrn
brechen ober bo$ ju fötoäctyen, fyängt mit 3Ba$$tI>mn unb 3
nafyme ber ©tabtgemetnbe innig jufammen. 3Roc$ten junäctyfl a\
©treitigfeiten toegen 3uri$biction$übergriffen ic. bie äußere SBeranlajfu
jum Sonflict geben, {ebenfalls lag bet ©etoegung eine mächtigere 3bee
®runfce, ba« Streben , ben alten ftatten Sfyarafter bet ftäbttföen S$<
faffung ju brechen unb in biefe ben freiheitlichen 3ug ju leiten, bet ar
tetott« ba« ganje ftäbtifd^e ?eben butc^btungen unb ju tafc^etet Ära
entfaltung angeregt fyatte* <S« galt ^ier nid?t bie Ueberma$t ein
monopolbegabten ^atriciat« ju brechen, benn, toie toir fallen , jaulte l
©ürgerfc^aft itoar Slnge^örige alter Sbelgefc^lec^ter ju ben 3$ri#
biefe bilbeten aber feine feflgeföloffene {Rat^gilbe. S)aß jieboc^ aaäf ^i(
nacktem fd^on gegen 3lu6gang be« oorigen 3a^unbert« neben b<
alten fogen. inneren ©d^öffenrat^ ein „äußerer" ®emeinberatlj empori
A. @tabtgefc$u$te.
267
fommen toar, Annäherung an eine noc$ mefyr bemofratifefc Sorm ange*
ftre&t mürbe, betoeift bte f$on erwähnte £ljatfac$e, tag $erjog $einri$
ut} Unterbrücfung be$ 8lufftanb$ auäbrücflidfr örinfctyränfung bet SBirN
fomfeit ber ©emeiube neben beteiligen be$ SRatljS verlangte, bte ©ürger*
Haft mußte geloben : „ffienn toir ain gemein bon ber ftat notbntft megen
^aben »eilen ober bebürffent fetyn, fo füllen mir niebt mer in ain gemain
tobern no$ nemen bann ljunbert man , »er bann bem Sammrer unb
bem föat biejeit baju gebellt , ben unfer egenanbt Ijerrföaft iärtiety fefcet* .
ter Ausbruch be$ ßonflict* tourbe befetyleunigt burc$ ba« öffentliche
Auftreten be$ jungen C>erJ°Ö^/ *>** bamate auf ber ftolj über ber ©tabt
H a^ebenben ©urg faß. Da namentlich ber wohlunterrichtete ?rior
Seit bon ßberäberg berietet l, baß $erjog $etnri$ 2 bie Derbrieften S* ei*
Reiten ber ©tabt mannigfach berieft Ijabe, mirb man annehmen bürfen,
bafc to junge Surft in ber Iljat auf Slnratljen feiner abetigen Umgebung
bie ©tabt ju ersten abgaben unb Stiftungen ju nötigen trachtete unb
bie bon ben ©orfafyren gewährten 3u8ef*änbniffe nietyt burctyau* refyec*
tirtc3. Dagegen erljob nun aber auefy ber $erjog bielerlei ©efetytoerben
toiber bie SBürgerföaft, toorüber mir urfunblidje 9ia$ric$t befifeen. Der
Jammerer ©ernftorfer Ijabe fjerjoglictye Urbarteute überrebet , nur no$
bic ftabtiföe Dbrtgfeit anjuerfennen, man fyabe Ijerjoglictye Dienftleute
ge)>f anbei , gefangen gehalten, \a fogar hingerietet, ffait auety in anbren
Statten gepf änbet unb bie ©ürger gelungen , über ®runb unb ©oben
in ber ©tabt 9tec$t ju nehmen, feit jel)n Sauren fei nietyt mefjr bie boll*
ftanbtge ©tabtfteuer entrichtet toorben, — biefe unb äljnlicfye Slnf lagen
umfaßt bie ^erjogtic^e SReplif . @ie tourbe bon ber öürgerfcfyaft mit ber
feftörung beantwortet, bie Streitfrage bor ben ffaifer bringen ju motten.
3e$t freute ber $erjog t>or einem ®en>altftreic$ ni$t meljr jurürf ; bie
rinflußreictyften ©ürger würben Der^aftct , bier be$ Sanbeä benoiefen,
anberc mit (Sütereinjieljung ober feieren ©elbbußen belegt4. Die Sr*
Ktterung über biefe SQBittfär begünftigte bie 2lu$brettung eine« ®e*
Ijtimbunb« mißbergnügter ©ürger , bie mit ben Verbannten nächtlicher
1. Viti prioris Eberspergensis cro-
nictBavarorum ; Oefele 1. c, II, p.731.
2. L. c. : „ut erat vir furiosus pe-
^niirom amator".
.3. $amttffctmmtauc$bic2)arfWIung
W fcnbrea* aon ftegenftburg ü6crcin :
fCinsa autem originalis hujos rei odium
wbilium in cives fuit et qnodamodo
Pr«teri!io et elatio civium".
*. 2>ur<$ Urtonbe t>. 1. »ot>. 1408
überläßt $an* Söernflorfcr an ^ergog
$cinrt(^ (B^ulbbriefe ber SBiö^alm u.
3öra t>on grauenberg über 2500 fl. :c,
5 ^aufer s« ?anb«(^ut, mehrere $8fc je.
(©t. %.) , ebenfo $an« ©tepetc$ bur^
Urfunbe tont 14. <Ko&. 1408 ©t^ u. ©ut
ju @a(mantyera, , $au« n. ©obenflube
ju Sanbftfyut, tielc $öfe, 3c^cnten ?c.
(@t. «.).
268 Einleitung.
SBeile in einem Iljurm unterhalb be$ 8enbtljore$, Wo ber ©ürget Xict-
ruf) Vöglet wohnte, 3ufammen^nfte gelten. 2lm Karfreitag 1410
würbe eine f otcfye SJerfammlung in golge fcerrätljerifctyer SDftttljeilwig tet
(Sljef rau 5Rögf el'S burety fyerjoglictye 'Dicnftmannen überf aßen , wer nify
entfam, würbe fcerfyaftet, unb am näctyften Sag erging ein $arte* ©traf-
geriet über bie SJerfctyworenen. Sljriftan Seitgeb unb einige anbete ®ür*
ger würben Eingerichtet, anbere Derftümmett, fciele au$ ©tabt unb 8anb
serwiefen *. inwiefern auety Äammerer unb 9?at^ in ba$ jebenfaltö toeitet
aerjwetgte Somptott fcerwid elt waren , ift nic^t fcftjufteücn , ber ^rjcg
Ijielt fiefy aber für berechtigt, bie günftige ®etegenl?eit jur Sicherung unt
SÄe^rung feiner grunbfjerrtictyen {Redete auSjunüfeen. (Segen ba$ 25er*
tyreetyen , „bie Untljat unb Soweit , bie etlicfy ©ürger an ifytn &erübt, an
ber ©tabt nietyt rächen ju wollend mußten bie fefteften Stürme bem §er<
jog überantwortet werben , jum früher bolljogenen Slbbrucfy ber 3uben*
gaffe unb be$ 3ubentfyore$ mußte bie Sürgerfcfyaft nachträglich i^rc
3uftimmung geben, fie mußte ferner geloben, bem $erjog $einri# allein
fürbertyin ju geljorfamen, mit iljm, wann unb in welcher ©tarfeeteS
wünfetye, ju gelbe ju jieljen, enbticty außer {Ritter, Sammerer unb 3?atl?
fein auber 3unfc 3CC$ unb l)eimlic$e 9?ät^ ju Ijaben :c. 2. Sucfy alle mit
SSerbannung Seftraften unb bie grauen ber Eingerichteten ©ärger muß*
ten Urfeljbe fctywBren unb überbieä mußte bie ©tabt einige Sage fpätcr
noefy einmal geloben, ben erften ©rief getreulich unb ungefährlich galten
ju wollen , als treue Sieberleut iljrem regten Srbfyerrn fcfyulbig ftnt
ju ttyun 3.
Slbentin erjagt uun weiter, $erjog $einric$ l?abe ju fpat eingeje$en,
wie ungerecht fein SSerfa^ren gegen bie ©tabt war , fei befftalb in
©ctywermutE verfallen unb Ijabe einem Äaplan bie Regierung übergeben,
wätyrenb er fetbft naety Sßreußen ging, um bem ©eutfctyfyerrenorben gegen
bie ^olen ÜDienfte ju leiften ; ber f luge Äaptan Ijabe ba$ 8anb &ortreffl$
verwaltet unb namentlich bie ginanjen in blüljenbften ©tanb aerfefct, fo
baß ber $erjog naefy feiner SRüdfefyr einen föulbenfreien fflefife antreten
f onnte. Sludttjoljn ^at aber nad&gewiefen, baß eine fotetye ©inneSänbernflß
be$ $erjog$ gar ni^ju conftatiren, auefy ber Kaplan in ben SBereiÄ
1. Ulricfc gfiterer'« baljrtföe (tyronit 2. @tabtbu$ fol. 86 mit ber Ucbev^\
(2ttünc$n. $. u. ©t. ®ibl., cod. «erm. förift: „2>ie &enta<fcref<$ribcn pöfi« br^*J
565, fol. 84'. (Jfriflan Seitaeb »ar 1408 flnb toon fcof ainem Äat fiberantburt uj^-
auf ©efety be* $erjofl« in « (SefSnjjnijj fcerprent fcorben". ^
getoorfen unb bann be« ?anbc« »ertotefen 3. Sbenba, fol. 87. — ^eKcrtberi^
roorben (Urfe^bcbrtcf im SR. 21., ©tabt ©etratfctungcn über ben fogen. öfirg
SanW^ut, ga«j. 7). aufru^r in 2anb«&ut, ©. 22.
I
A. ©tabtgefötyte. 269
ber gäbet ju bertoeifen fei unb ber $rieg«jug $einrtc$« erft in fyätere
3«t falle1. Xljatfacfye bagegen ift, baß $einric$ felbft burety befonnene
Sertoaltung unb glüdtictye 3ufatle , namentlich burety ben ®etoinn be«
glanjenben <£rbe« be« 3ngolftäbter ^)evjog« in Seftfe fo ftattlictyer 2»ittet
gelangte, baß ifyn balb bie 3*itgenoffen, tute Ulricfy gütrer erjäfylt, „ben
$er?og, ber ben turn ju ^urffyaufen boller ®utben ijaf 2, bie 9?actyoelt
ben Meißen nannten. Slber aud) bie ©tabt üantäljut büßte burety ta«
gefährliche ©turmjafyr an SBoljlftanb unb Sebeutung nidjt ein. 3mar
fear ber ^lan, fiety ber £)bma<$t be« £erritorialljerw ju entjieljen ober
bo<$ eine mefyr autonome 33erf äff ung ju erlangen , mißlungen , ba«
ftabtifctye Regiment, bie SBafyl be« ©tabtratlj« unb bie ®ert$t«barfeit
blieben ben ©labberten erhalten , aber ba« ©trafrerbtet, ba« ber f)er*
jofl be« Slufftanb« wegen über bie ©tobt »errängt l)atte , mürbe nneber
aufgehoben, ber ©ürgerfctyaft unb bem au« ifyrer ÜWitte gerollten 9?at^
blieb ber gebüljrenbe 9lntljeil an ber ©emeinbeoertoaltung erhalten. SBenn
anfere ©täbte in jener dpodft bem Sieg ber freiheitlichen ©etoegung in
ber eigenen ®emarfung, bem mächtig emporftrebenben ©ürgergeift einen
glanjenben Äuffctymung berbanften, fo warf auf 8anb«ljut ber {Retctytljum
be« gürftenfyofe« einen gellen ©ctyimmer , f o baß e« jioar nietyt fo große
Mitifctye unb mercantite ©ebeutung getoann , ttrie jene 9teu$tftäbte , bie
ben SKtttelpunft be« euro^ätfe^en §anbel« bilbeten, aber boety an leben«*
Saftiger ©etrtebfamfeit alle anbren batyeriföen ©täbte überflügelte unb
namentlich unter ber {Regierung ßubtoig«, ber, „gar ein fürftlicfyer $err,
mannhaft feine« üRut« unb £erjen« unb in feinen Ärieg«läufen faft
fiegfaft* 3, te^t eigentlich al« üRtttetyunft be« gefeüfd^af tlid^en 33otf«*
leben« in Stauern gelten !onnte. sJ?o$ finb manche burgenäljnlictye 2Bol)n<
Käufer mit iljrer meljr fotiben at« reiben 2lrd)iteftur, mit tfjren toappen*
8efömücften Sauben unb gotijifctyen 3uwen erhalten, bie bom SReictytljum
ötib ©elbftgefüljl ber ®efctylec$ter au« jener 3*it 3eu8™f? geben. Sludj
fcie fdjriftlictyen Denfmate, auf toelctye mir fetyon mefyrfacb eingeben mußten,
fcetoeifen, toelc^ bebeutenben SBoljlftanb einjelne ©lieber ber ©ürger*
f cljaft erlangten , beren 3(u«bilbung fiefy bur# Ueberpeblung bon 9lbel«<
f amilien fort unb fort enttoicfelte. <£l«pet bie ®lab«j>ergerin , ©ürgerin
$u &mb«ljut, ftredte bem $erjog ßrnft bebeutenbe ©ummen bor 4. $an«
®ttyecf unb $an« ©ernftorffer , bie in bie Unruhen be« 3al)re« 1408
1. äfacfyo^n, $cinrtc$ ber 9tet^e; 3. güterer^^ronif a.a.O., fol.84.
^Mlungen be« W- $<r. )>. Mio 4. Duittuna«bruf ber öl«^et ®lab«-
^.. »0. ©b., ©. 362. pergerin 1421 (®t. «.).
2. 1 a. O., fol. 84.
270 Einleitung.
Dertoidelt n>aren, verloren batet ©runbbeftfc, ber auf aufjetgetooI>nli($en
SRetc^tljum fctyliejjen (ä§t K 3n$befonbere in Verarbeitung Don detail«
toaaren mürbe Ijier bie tegfte Iljätigfeit entfaltet , jäljlt bo<$ ba$ äliefte
und erljaltne ©teuerregiftet ni$t traniger als 50 ®olbfctymiebe auf. $ie
fifcfyreic^e 3far gab 70 gifc^etn Unterhalt , (auter tooljl$abenben Seuten,
benn bei bet $oc$jeit §erjog ®eorg$ tonnten in tyren Käufern ^unberte
Don ®äften mit ÜDienern unb ^ferben Verberge finben. Die un$ et*
fyaltene ©efctyreibuug tiefer fürftlicfcn f>oc$jeit * entrollt ein glänjenbe*
©itb mittelalterlichen gefttreiben«. Äaifer griebricty felbft unb fein ©ofyt
3Äajimilian erfctyienen al* ®äfte mit gro&em ®efotge , aber tyr Ä«t»
treten tourbe no$ Derbunfett burcty SKarlgraf älbrectyt Don ©ranben«
bürg, beffen ©efolge mit nictyt toeniger als 1400 ^f erben Sinjugtyelt.
3atyllo$ mar bie üttenge ber gelabenen ®äfte aus allen ©tfinben unb
überbieS „feinbt Diel guetten leitlj auf ber fyoctyjeit getoeft auf tyr felbft
äbentljeur, bie alle gefuttert unb gefpeiät toorben fein Don $of". 2M<&
farbenreich ©ilb mag bantal* ber Üßarftylafc geboten fyiben, n>o bie
Storniere ftattfanbeu , ber fteile SBnrgtoeg , too gäljnlein auf gctynlein
nieberftieg , ber $ofraum in ber £rau$nifc , too 9ia$t$ bei gadetfc^ein
ber feierliche {Reigen getanjt tourbe. 3U tninber glänjenbem, aber nic^t
toeniger lebhaftem treiben boten bie ©dfrüfeenfefte anlag , toobei me^r
ba$ bürgerliche (Slement in ben 93orbergrunb trat. Unb au$ o^ne be»
fonbere feftlictye ©etegen^ctt Ijerrfctyte, toie und bie 3ritgenoffen feiern,
ein betoegteä Seben in ber ©tabt. ,,©ie bietet ein jugenblic$e$ ausfegen,-
erjagt Slbt 8lngelu$ SRuntpler Don gormbacty , „ift fc^ön gebaut unb k*
fifct jtoei Ijerrlictye $auptytäfee, too allerlei feil geboten toirb unb bie
Srieger tyre grtyolungäftunben Ijaben. $ö$ft feiten ftnb fte Don Sto
fctyen leer ; benn enttoeber fyrengen SReiter tyin unb fyer ober bie Sujj'
ganger treiben il)re Äur jtoetl. Wrgenbtoo fa$ idf fernere ^la^e , »a*
immer SReugierbe ober 93ergnfigung*fu$t toünfctyt , bietet fi$ bent Äuge
bar Unb auf 3llle$ ljernieber bluft bie 93urg, toertlj, ein SSnig*
\\% ju fein, f obafc bie ©tabt auf biefer regten ©eite ben tyerrli$ften An*
blicf getoäfyrt." Unb aucfy ärnpecf forictyt mit freubigem 8ob bou ben
©ctyäfcen feinet 33aterftabt, Dom SReicfyttyum tytet Umgebung, bie gemein*
Ijin bie ©uttergrube genannt toerbe, >om ©etoerbfleifc unb §anbetegeij*
1. Sgl. ©. 267, «nm. 4. . nat^ üRartint Anni 1475" (Cod. genn-
2. „©ummariföc ©ef^reibung »c^ • 1956 ber 3Rfin$n. $. u. @t. 8iM. '-
lunbt $erjo0 öörgen« in ©at?rn $eu« Deröffentli^ttnfBcPenriebec^öeitTSgei* -
rat^ unb $o^eit Uncoften k., tft ge« II, <k>. 105 ?c).
(alten toorben ju £anb«l>ut (Src^tag«
A. @tabtsef4t$te. 271
[er, bie „in allerlei Dingen fo gef$idt unb betoanbert, als hat'
otte«ge(a$rt&eit ober 8fec$t*toiffenföaft f tut irr.
ff bie ftunp empfing an ber ©tfitte eine* fe(bftben>ugten , fräf *
trgertyum* betebenbe Smputfe. 9?amentti($ bie $riftli$e ©au*
tngte ju erhabenem SluSbrucf, »orau« [xdf ni$t btofc auf regen
i Sinn, fonbern andf auf ftarf enttoidelten ®emeingeip ber
$aft fc^(te§en lägt. jjtoar entblute ftc$ ber ©eniu* ber Sunft
t in fc tbeater ©ctyBnljett rote in anbern ©täbten Deutfölanb«
ien«, an Sieictytljum unb änmutlj ber Sonn unb an tünplerifcfcr
bung fielen bie fianbä^uter ©autoerle ben fcfymungbotten
igen in Strasburg , ftretburg , SRegenSburg k. nac$ , aber in**
\ bie Sauten beä $auptbertreter$ ber Sanb$fyuter SBaufunp,
temmefc, geben, toie ©igljart1 fagt, ein treff(i$ 3eu8n'6 für
t$ imb bie 3^Igetoanbt^eit; be« attbaijrifdben 9Weifter«. 3n
SWaieftät fteigt ©t. Martin empor. Da« ©terngurtgetoötbe
eljeuren breifctyiffigen $atten!ir$e tragen nur toenige Pfeiler
mteftem 3Bu<$« unb fctytoinbetnber $itye , fobag bie gactyteute
ften ©au in feiner 2lrt" ityre ©emunberung uictyt berfagen fön*
ad üßufter eine« impofanten 3'cfle^au '* ip tnflbefonbere ber
ber gteicftfam nur auf jtoet dauern rutyt , ba mittenburcty ba«
mptportal gebrochen ip. Senn im 3atyr 1493 Seit Slrnped
tigttyuung tyerborfyebt, bag ber bamat« no$ im 23au begriffene
nac$ feiner SSoüenfcung ade Iljürme im beutfctyen SReicty an
>ertreffen »erbe, fo fyaben in ber gotge toirHMfy nur toenige
bem 8anb«I>uter ben ©errang abgewonnen. 2Be(d? lebhafte
tamat« in ber Sfarftabt rege toar, erhellt barau«, baj? auc$ für
tobt bie alte ©t. 3oboffircfye mctyt meljr }U genfigen festen unb
»eiterte &ir$e ebenfalls ein mächtiger Iljurm angebaut würbe,
freiließ mit bem tüljn emperftrebenben 9iac$barn ni<$t meffen
jap gleutyjeitig mürbe bie in iljren SSer^ättniffcn überaus an«
Spitaltirc^e &on $an« ©teinmefe aufgeführt, f omie bie einfachere
[aSfirctye. 3n Urfunben unb ©tabtbüctyern »erben jafjtreictye
ter genannt, bie in regem fünplerifctyem SJerfeljr mit anbren
^en ©täbten ftanben, bie Srbauer Dieter gotyifctyer ©otteäljäufer
: $eriobe pnb au« ber 8anb«ljuter ©ctyute für 3iwtöauten tyer*
gen, u. 3L ip jener 3afob bon 8anb«ljut ju nennen, t*r a(«
fter beim 35ombau ju ©tra&burg tljätig mar unb bie boüenbet
ftaxt, @cföic$tc ber bilbenben fünfte in ©atjern, ©. 435.
272 (Smtcitung.
fctyöne Sorenjfapelle ausführte. SDKt ber retten (Sntnricflung ber ©a
fünft xoax aucty ber ©ilbnerei ein toeiter ffiirfungäfreiä erSffnet unb ai
tafür toaren auäreicfyenbe fünftlertfctye Sräfte in ber $erjog$ftabt t><
fammelt. @inb au$ bie au$ jener 3eit erhaltenen ©cutyturen im SWjj
meinen nidjt fo tyarmonifety unb originell toie j. 29. bie 2Keifterfc$tyfuj
gen in Nürnberg, fo lann boety j. SB. ber im 3a$r 1424 öoüenbete §<$
attar bon @t. SWartin als ein ebenfo finnige« als te$nifö fü^nd
Äunftroerf fcerborgefyoben »erben. Sbenfo finben toir auety eine ftattlty
3aljl bon ÜMern in J^ätigfeit. Seiber finb und nur unbebeutenbe SRefti
ber Sßerfe eine« ÜÄi^el $erltnger, $an« ©cfytoab, 9iifla$ 2Raier u. 2
erhalten , bie aber ben Qtfyarafter iljre* ©Raffen« faum ein Urteil ge
ftatten. Da$ wenige ©orljanbene jeigt nietyt eben oiel inbibibuelle« ®e
präge unb berrätl) noety Jene ftreng firctylicfye Sluffaffung, »elc$e ti
©c^ßn^ett nic^t auffommen tiefe. 2Bie ba$ Sunftgetoerbe, namentlich bi
eble Äunft ber ®ofb* unb ©ilberf etymiebe , ju fc^öner ©lüttye gelangte
tourbe f$on erwähnt. $)a$ 3tobentar ber im $arnifc$ljau$ beftnblid^i
JRüftfammer $ecjog SubimgS Ijat einen reiben ®$afe Don $rad^t< un
@$auftücfen aufjutoeifen.
35on ben bieten berljeerenben gelben Jener 3eit fdft unberührt, wt
fpraety bie ©tabt ein $auptfife be$ $anbet$* unb ®ett>erbflet6e$ in @to
beutftylanb ju Kerben , tod? ein einzige« Statt Pergament lähmte biefei
äuffcfynmng, ba$ leftament, u>obnr<$ f>erjog ®eorg 1 503 bem §ai#
fefc iunriber feiner Zo6)ttx unb i&rem ©atten, "ißfaljgraf 9htyrec$t, fci
Sftactyfolge in ber $errfctyaft ber nieberbatyriföen Sanbe jufic^ern rooflte
£)bn>ol){ SanbSljut bon ben ©Freden be$ baburefy fyeraufbefcfyoorenc
ßrbfolgefriege* jiemlicfy üerföont blieb, toarb boety feiner bat^rtf^e
©tabt eine tiefere SBunbe gef plagen. Srft feit ba$ S&affengßhf }u @wi
ften be$ SKünc^ner £>erjog$ Sllbrectyt entföieben Ijatte unb 8anb«$»
fortan — mit furjer Unterbrechung — be$ ®lanje$ einer Ijerjoglkfa
$of Gattung unb ber SBortljeile be$ ftürftenfctyufce* berfuftig ging, getan:
e* ber ^auptftabt be$ Sieger«, bem meit ungfinftiger gelegenen üRünt^
bie töeftben j ber „reiben" $erjoge wie an 3lu$bel?nung , f o au<$ an 8e
beutung entf Rieben ju überflügeln.
B. Die ftatfrScfcomf, tyxt »erfaffer unb tyrc fcanbförtftcn. 273
Die Katfyedfnmik, itjrc torfafler unö iJjrc $anft fünften.
Jus ber ©lütljejeit bcr ©tabt unter ben brei „teilen" £>erjogen
:batyeroS befifcen tmr nun eine ßljronif , beten ®runblage ein SRatljS*
r bilbet, bas 3aljr für 3a$r &om ©tabtfd&reiber toeitergefül?rt
. £)a| bie äufoeictynung ber tarnen beS Dberrid&terS , ber 2Rü*
beS inneren unb äußeren . SollegiumS unb beS ©tabtfdfcetberS
üäf unb jtoar burety ben jetoeiligen ©tabtfd^reiber erfolgte , erhellt
m ©ntrag $u ben 3a$ren 1488 unb 1489: „Watt gefegt ®eörty
1488 , ift au£ abnemen SKejranber ©tattf Treiber ntt angefetyriben
i Statt gefefct ®eorty Anno domini 1489 ift burety ®eorgen
n , ber ju berfetben 3eit erft ©tattfd&reiber unb im batum oirtl
bgefefct toarbt, nü etngeföriben." SReben ber SlatljSlifte tourben
itdj gefc$icfytli($e 9?otijen aufgezeichnet , ebenfalls fcon ben ©tabt*
ero, u>ie bie tmebertyolt mieberfeljrenbe SluSbrudStoeife „meine
', b. i. ber 9fatl>, betoeift. 2lu($ biefe ©nträge »erben in ber
entoeber gleidfoettig ober bo$ ntctyt aüiu lange na$ ben 9ieun>aljlen
)t tootbeu fein, ffienn j. ©. jum 3atyr 1447 über ben Sdan eine*
Xfftiü ber ©tabtmauer berietet urirb, ^et§t es : „unb follen fmtff
oon bem obgenanten luro unfc an bas 3)fer £orr »erben." 3um
1503 urirb berietet: „Stein beS 3aljr ain fonber ©terb getoeft im
me unb güeber , auöf an ber rotten 9tuer unb groß Xeurung b i %
as feurig, galt ain f$aff ftfyorn 8anbfl?ueter maS 8 ®ulben
er ©aij meljr," — ber Sintrag erfolgte alfo im nactyften 3aljr
©njelne ©teilen (äffen fogar ertennen, baß ein Slugenjeuge
n ftylbert, benen er eben beigetootynt, j. 2). bie Beitreibung beS
5* $erjog ©eorgS in SanbSfjut , ber SmpfangSaubienj ber ©tabt*
im i£)arnifd$au$ u. ä. Dagegen ift toieber bei anbren SRottjen
[i$, baß fte erft ald 9ia$träge ber SRatfySd&ronif eingefügt tourben.
Rottj über bie Vertreibung beS $erjogS bon SDiailanb im 3atyr
folgt ber SRacfyfafc: „iRactymalS Anno 1 5 tyat berfetb f>erjog oon
aibt bie ©tatt 3Äailanbt mtber erobert unb ber Äljunig bon gerannet'
>a$ ©$lo& bano$ tnngefyabt", fo baß alfo btefer Eintrag nietyt oor
3a$r fallen fann. ®enau bie ctyronologifd&e (Sntfteljung btefer
nen Steile ber Styronif feftjuftellen, ift iebo<$ nietyt möglid?, ba uns,
u| toir unten jurücffommen muffen , fein Original unb feine gleich
\t ^bfd^rift , f onbem nur jüngere Sofien ju ©ebote fte$en , bie an
$en ©teilen offenbar interpolirt finb. £)ie 5Rac^ri^t j. ©. öon ben
^nien, bie im 3afyr 1503 SanbS^ut ^eimfud^ten, mirb auety in ber
»UMt^omfm. XV. 18
274 Einfettung.
älteren unb befferen Abdrift in toenig abtoeicfcnber gorm jtoeimal mit-
getljeilt, bie für be$ $ergog$ $einric$ lo^ter 6lifabet$ beftiimnte @dfen<
hing in'S 3aljr 1467 gefefct, nad&bem fetyon borget gum 3aljr 1451 i^r
lob berietet nmrbe tt. f. f.
Defeie, ber erße Herausgeber bet bon iljm aU Fasti consulare»
Landishutani begegneten Sljtonif (Scriptores rerum boiearum, II,
p. 760—779), treibt ba* gonge «Bcrf, b. $. bie eintrage Don 1439
— 1504, bem ©tabtfetyreiber 3oljann 93etter ju. 35a aber biefer, micin
ber SJ^roni! fetbft berietet u>irb, erft am 23. 3)ecember 1490 feinen
Dienft ate ©tabtf$reiber antrat, fo ift ntctyt tooljl angunetymen, ba§ au$
bie 5Racfyri$ten au« ben früheren Sauren , g. 29. über ben empfang ber
©tabträtlje bei bem jungen $ergog Oeorg 1468, über bie ©elbtoerfy
im 2$eurung$jatyr 1459 u. %., Don tljm Ijerrütyren, fonbem e$ ift mfo
fc^ein tiefer , baß ebenfo ftie bie Einträge begüglicty be$ ftabtiföen Siegt
ment* au<$ bie vereinzelten gef$i$tlic$en üttitttyeilungen Dom Jeweiligen
©tabtföretber , b. i. atfo bon "ißautu$ üWurnauer unb feinem @o$n
äleyanber aufgezeichnet würben. 93om 3a$r 1490 an geigt au$ bieß&w»
nif einen völlig ber&nberten ß^arafter; ba« gefctyictytlictye (Stement tritt
bebeutfamer in ben SSorbergrunb unb e$ bieten ft$ ni$t meljr bieg ge*
(egentlic^e 9fafgei$mmgen bon einjetnen Vorfällen, fonbern ber S^rooifi
benüfct aviö) anbre Quellen , um ba$ für ®ef$i$te ber ©tabt unb btf
Vanbe« 2Berfmür*ige gu DerDollftänbigen. 'Die äutorfdfraft üBettef« in
©egug auf biefen Zfytil ber 61jronif erhellt au« ber angäbe jum 3abt
1503: „3tem (Sonrab Obenborffer , ftarb am ©ontag n«<
Corporis Christi 1 503 , ®ott gnab feiner ©eele , fyat funber gueteu
SÖiüen gu mir $ann$ SSetter ©tatfcfyreiber gehabt." ffienn jum 3a^t
1496 mitgeteilt wirb, e$ fei bei ber Aufwartung ber ©tabträtye bei
ber $erjogin eiifabetlj auety „$err SScttcr ©tattfetyreiber" (fo bie jungen
$anbf$rif t B, bie ältere A Ijat gar eine gang fatfe^e 8e$art : „f>err Sei,
©tattfetyreiber") gugegen gewefen, fo würbe bie ^Beifügung be$ SiteÖ
„$err" bafür foreetyen , baß bie betreffenbe Diotig ni$t Don SSetter fetöfl
Ijerrüfyre ; e$ ift aber taum gweif ettyaf t , baß au$ Ijier in ben f$led?ter
abtriften ein ©ctyreibDerftofj borliege, baß e$ ftatt „$err SSetter" Jtyrt
Setter" Reißen müßte , tote benn au$ in ber gangen ßfcromf nidjt eil
eingigeä Wal ein ®ef$lectyt$name ofyne Dorgefefcten STaufnamen wt
fömmt.
Unfret anficht naety rühren bemgemäß bie eintrage Don 1439 b
1464 Don $au( SDlurnauer, bon 1464 bis 1488 Don «lejanber SBfo
nauer, Don 1489—1504 Don $an$ SSettet ^er.
B. $ie 9taty9$romt, tyre «erfahr unb tyre $anbföriften. 275
t bie 8eben$öer$ältniffe biefer Eljromften befifeen toir nur bürf *
netten.
ne in Abensberg im 15. Saljrljunbert urfunbtiety auftretenben
r (1446 n>ar $an$ 9Ji. ©tabtfammerer ju Abensberg ; £)ol«
rfunbenbwty bet ©tabt Abensberg, in 33erl>anblgn. be$ fyift.
tieberb., 12. ©b., ©. 328; Stomas ü». toar 1471 Saplan
mfca, 13. ©*., ®. 44, 83 u. 101) mit bet 8anb«f>uter gamilte
nenljang ju bringen, ift ni#t feftjufteßen ; ein ßonrab 9W. mar
rgermeifter ju Saber (ebenba, 1. ©b., 4. $ft., ©. 16). 3n
tritt SKejanber SD?. 1470 ate ©iegeljeuge in einem Kaufbrief
an Brautmutter ju Oting auf (Unit). äbminiftr. SanbSljut),
alenbarium be$ ffi. ®eiftftntal$ nrirb er unter ben SBoljltyätern
©t. !.)• Unter ben $anbtt>erf$orbnungen , bie ber ©tabt*
Cannes töeictyolb ju Anfang be$ 1 6. 3afyrljunbert$ jufammen*
befinbet fi$ auety eine ©(fyreiberorbnung , ,,au« einem alten
Stejanber 2Wornauer$ Ijanb fyanbfctyriff1, woraus erftctytlicty
bie ©tabtf Treiber ju 8. neben ben eigentlichen Dienftgefctyäften
e be$ ©tabtrat^ auety als Notare tfyätig toaren unb fein SBür*
ifynen Sauf-, ®ilt* unb SC^cttbricfc ^reiben burfte, bie ber
unb unb ©oben betreffen. "Die ©efotoung eine« ©tabtfctyreiberä
Sammerrectynung bon 1424 mit 18 ü eingefefet. üßit ben
Bibern Üß. xoax oermutljticty au$ ÜßatljeuS ÜÄ., ©ärger ju 8.,
ber 1485 als 3euge w c'nem Saufbriefe be$ Sßolfgang 3iro*
eint unb in einer anbren Urfunbe be$ ©enebict ffienfo 1 487 3
et genannt toirb. (Sr befajj, nrie au« bem Steuerbuch oon
ttt, ein $au$ in ber SWeuftabt.
gamilie Setter trirb fetyon im 14. 3aljrl?unbert urfunblkty in
erwähnt4; es ift aber jmeif elljaf t, ob unfer ©tattföreiber ba-
rtmt, »eil er in ber 9iat$$c$ronif 1490 ate „$an$ SJetter oon
aufgeführt toirb, n>obei roir oermutbüd), tote unten barjulegen
, an eine corrumpirte gorm für Sollertärieb bei $emau
rfen. £)ie urfunblic^en 9iac$ric$ten über il?n finb fpärlid).
Sober befinbet fi$ im ftäbti- 23. ju 2. SBittib, verlauft 1425 an ba«
$1. (Seift @j>itat einen äefanb ju <&$a\U
., 2Raltefercommenbe$!anb3- florf and bem $aibf>of (®t. 21.). $einric$
I. SB. n. $an* 23., fein ©ruber, »ertragen
K. fic$ 1425 mit tt?rcr Butter, (S^unigunb
t Setter ifl3^uge be*Urfefcbe« ber $., nm alle Knfpraä), fo fie auf if?r
ipre<$t<8niöerl381(<St.9l.). ©ut gehabt, bag fte bamit roiatfirti^
bie Retterin, S&unfcen bes fyun unb Raffen möge Bt. &.).
18*
276 (Einleitung.
3n ber 83ertrag«urfunbe übet ben ©erfauf eine« ©arten« &or bem
tljor , ber bt«ljer im SBcfife ber gelicita« 'Dienerin , SBifyetm 5
SBittmc , gemefen mar , an $an« SSetter , Sbürger unb ©tabtför
8., 1504 !, mirb tiefer ein „erberer unb fümemer $err" genannt,
tritt er urhmblicty als ®er$ab ber ßinber be« @tabtrat$« %
(Singer 2 auf.
©lü<fti$er Seife finben biefe 9iac$ru#ten über bie 8eben«öerl
be« ßljroniften ban!en«tt>ertl)e Srganjung bur<$ einige eigen^&nl
SSetter aufgejei^nete aWittfyeilungen über gamilienereigniffe k., biei
auf ©nbanfc- unb SBorfefcblattern einer $anbf$rift ber3ßün<$ner <
bibfiotfyef entbedt mürben3. Darau« erfahren »tr, bafc er 147:
meifter ju ffieiben in ber Dberpfalj mar unb fi$ bort mit 9Raj
ber Xoctyter be« SBürgermeifter« §riebri($ ffiolfram, bermäljfo
fetyenfte tym brei fcöcfyter, mobon aber nur eine, ÜRargaretlja , }
ber äbfaffung ber üiotijen (alfo naety 1505) no$ am Seben. 148!
er Stifter ju 9tei$ene<f, mo 9Ktter Sa«par bpn SSeftenbe
^flegeramt innehatte. 2U« biefer {Ritter Pfleger $n ©etnbing
folgte iljm 93etter al« 9tf$ter auety baljin, 1485 trat er in ben
be« ffiitljetm &on SBotfftain, 3Jiarf#afl« be« $er)ogd ®eorg &on
batyern , ju bem er fi$ 1489 nac$ 8anb«ljut begab, auf SJem
be« Surften erhielt er 1490 ba« ©tabtföreiberamt ju 8anb«fy
$ftnfctag ;nac$ üWatyei" (23. September), mie in ben 9lotijen i
ftimmenb mit bem Sintrag ber 9taty«$ronif berietet mirb, trat
Stellung an. $la$ &mb«ljut jog nun au$ feine iDfrstter mit bem
feine« ©ruber« au« „tlj olgriebt aufm Stforfam bei $embam" (Äoß<
®ej. Sfait $emau), melden Ort mir bemnaety mofyl at« $eimat
Sljroniften betrauten bürfen. 2lu« ben näd&ften Sauren giebt e«
berieten über Äranf ljeit«fätte in ber gamilie , über be« Keffer
Unterricht auf bem fitamcorb bei SWeifter griebri$ Sintad^er «
»m 14. 2Rat 1503 ftarb feine ©attin SKagbatena unb mürbe <
Äirctyljof öon ©t. SWartin jmifc&en ben ©rabftätten ber gamüi
1. fö. H., Sanbtyut ©tabt, ga«j. 18. einer. 3ufafce unb (Jorrecruren 1
2. Kaufbrief um ein (Stoiggelb aud baß wir es mit Originalaufjeu
einem $aufe in ber Ältftobt (SR. 21., &u tbun (>abcn. @ie beginnen
2anb*&ut Stabt, ga«&. 18). $d) $ann* Setter fcin mein $a
3. Cod. germ. 5190. A. 3. 3$ genomen ÜRagbalenam SBolfram
berbanfe bie 9ta<tyri$t aon biefem gunb rieben ©olfram« betgeit ^urg
$errn Oberbibltctbetar geringer in gur Seiben cletplic^en totster
3Hün^en. <&$ finb 4 Ouartblätter, mit ir ju firmen ganngen von
2 Pergament unb 2 Rapier. Die $er- P»nli Anno 1477 unb fyat am (
aamentblStter finb auf beiben leiten etlichen 3arn ni$t tinber getti
befd^rieben , bie $apierb(3ttcr nur auf au« in 5 jarn "
B. 2>ie 9toty«<$romt, t^re 23erfaffer unb i&rc $anbf Triften. 277
unb $aimerpe(f begraben. 2lm 17. 3uli be$ nämlichen 3a§re$ oer*
Blatte er fi$ jum jtoeiten 372a( mit SBarbara, be$ 9tot$$$errn SBityetm
ebinger ju 8anb$$ut unb ber Äat^ertna Äaätoafferin lobtet , bie iljm
tor$ tyre 93ertoanbten jur Stye gegeben warb, ©ie f<$enfte tfym eine
Icc^ter, 9üma, gerabe an bemjenigen löge (30. Suguft 1504), ba®raf
So&ann bon ©unnenberg, Jpeerf ül?rer $erjog 2übrec$t$ , bor 8anb$§ut
Vi unb „liefc bafelbä ettoa bil fcfyujj in bie ©tat unb ©djlofc tljun,
fonberttc^ einen fc^uj in ber §erfcogin frauen @li$abetljen, fterfcog borgen
ta^ter, jtmmer, barbur<$ fty fyart erfctyracty unb ftarb balb na# irm
pia# $erfeog 9tuj>re($ten". 2Kit 9iac$ri<$ten über Ärantyettsfälle in
fcetgamilie unb ben lob fetner SWutter 1505 fcfyKefcen 35etter^ 9ia$*
Tinten.
Defeie l folgert au« ben ©orten ber 9totlj$cfyronif : „unb toie e$
allenthalben mit berfelben ©rabnuä ($erjog 8ubttrig$) gehalten ift, finbet
tm atygent(i$ in ainem funbem ©ejtern berjat<$net", bafc 33etter aud^
Hefe ©efetyreibung felbft gefcfyrieben $abt. 9?a# ber bon un$ oben bar**
gelegten 93ermutl?ung bürfte e$er Sllejanber ÜRurnauer at$ SScrfaffcr ber
mieten gegangenen ©d&rift gelten, auf »eld^e ©rünbe ftobott 2 bie 2lu*
jpk ftüfei, $au$ Setter tyabe au$ eine ®ef<$i<$te be$ 8anb$ljuter ßrb*
fetgefrieg* tyinterfaffen, bie aber oerloren gegangen fei, giebt er ntdbt an ;
fcaljrf($einlic$ leitet er bie SBeljauptung nur aud ben ©orten ber 9fatlj$<
tyonif $er : „Sllfo ftanbe bie 8anbf#af t in ©orgen , unb »ie e$ atlent*
Wbcn gehantelt, ift fonberli$ nac$ 8eng$ aufgefd&riben in ben ©e*
Witten beffelben ^anbete", ffienn femer SWeibinger 3 berietet , ber
%onift fei bei ben Dominicanern ju 8. begraben unb ein ©rabftein
mit ber 3nförift: „®ott gnab $anfen 93etter, ©tabtföreiber, unb allen
«laubigen ©eelen. »men. 151 3", erft 1802 bei 8bbrud& einer 9Kauer
mnic^tet toorben , fo liegt l?ier ein 3rrt^um bor. £)a§ $an$ SJetter
ni^t 1513 geftorben, betoeift feine Unterfd&rift unter ber 1514 gefd&rie*
Jenen 3unftorbnung ber ®ofbfc$miebe. 35aß er aber auc$ nid^t bei ben
Dominicanern beftattet nmrbe, jeigt bie üftotij in ber $anbf<$rift B ber
ftatl^roni!, beren äutor über bie ©ctyidfafe feine« Vorgänger« offen»
kx üoty unterrichtet toar, jum 3a^r 1516: ^ann« 33etter, ©tatfd^reiber
ju &mbjjljuet, ftarb bifc jar$, bety ©t. ÜÄartin bafelbft auf bem gretyt*
tyff aufer @t. 3ol)anne$ ober ber ßramer Sapell fambt feinen jtoatyen
»eibern , ÜRargareta SBolfftainn bon Seiben aus ber ^ßfalfc unb ©ar*
Baren <S$ingerin bon Sanbtö^uet begraben" 4.
1. L. c? II, p. 760. 3. äleme<£&ronifüon2anb«$ut,e.322.
2. ©a$r. ©cl^rtenlqrifon, ^. 712. 4. $anbf#rift B, ®. 170.
278 Einleitung.
Setter führte aber feine gef$i$t(i$en 8ufjei$nungeu
feinem lobe fort, fonbem nur bis jum 3a$r 1504. 9Ben
mit ber Sifte ber unter bem Drucf ber pfaljifd^en ftriegSfy
toasten ©tabträtye ni<$t Mo§ auf längere £tit bie Steige bt
?Radjridjten , fonbern auti) bie ältefte [und borfiegenbe 91
f fließt ^temtt ab. Da& biefe in ber £ljat nur äbfd&rift, l
blo§ bie ©<$riftjüge , bie erft ber jtoeiten $alfte be« 1 6. J
angehören, fonbern auefy bie jaljlreictyen Ungenauigleiten un
fei nur an baä oben ertoa^nte $m 33ot" erinnert, auf b
ment jum 3aljr 1458, auf bie 8lu$faffung be$ tarnen
2tttorffer jum 3a$r 1475 u. 8t. bertoiefen. 3«m 3a^r 14
merft : „fteef fein ®naben fetyreiben Riebet", oljne bafc babou
»äljnung gef<$ie$t , toaljrenb bie längere äbfe^rif t B ben 95
tljeüt 2c.
X)iefe jüngere äbfe^rift B * !ann fomit , nrie ate gortf
al$ (SrgSnjung ber älteren bejeicfynet werben, lieber bie all
fefcung ber {RatySftityle nmrbe nämlid? bie Sifte toeiter gefü§
fanb ft<$ aud> toieber eine Jftber, bie aufcer ber {Ratfyälinte a
lic^e SJorfommniffe ber auf jeid&nung toertlj erachtete. Den 8
bie fc^on ertoaljnte, aber in i^rer Art auf längere %at r
föeinenbe SRa<$ric$t *>om Job unb @egräbnij? be$ ßljron
35om 3a^re 1519 an toirb $ie unb ba über ©ürgeraufn
1556 an au$ über anbre S5orfätte , £obe$fäfle bon Watty
ftarfe ®enritter 3 ic, berietet. 35on toem biefe -Hotijen $er
ber (Sintrag jum 3aljr 1 565 4 : »Hoc anno mense Decem
consul Simon Glabsperger, pater meus dile<
1. Cod. bav. 3063 ber 2Rünc$ner Johann is Vetteri fasti Co
$. u. et. «tbltct^f. $atfer&anbf$rift 3. «uc$ mit »enüfc»
in Duart , 89 betriebene «Ifittcr ent- Wriftlidfren Duetten. £t
battenb, auf bem erflen 81att bon längerer (@ . 256) wirb berietet :
$anb bie Ueberf*rift : „töattbiecty £anbt*< ba« Setter ju 2anbt«&uct
buet de anno 1439 usque ad annum £fyurn gef$(agen, tbie tool{
1 505 inclusive", unb eine Siße ber (muß too^l feigen : tote b
Dberrtcbter bon 1440—1486. 2>iefe sum) Joannis Reicholdi A
$onbfc$rift allein lag Defeie *or; fein Reipubl. Landish. anjaig«
greunb $ofrat$ Jranj *ßettenfofer fcatte viviüci festa parantur t
ba« Sficfclein in SanbStyut unter altem, haec folmine taeta gravi
bergeffenem Xröbel aufgefunben 'Defeie, 3«&r 1570 (©. 289) »irb
II, ©. 760). bare« ©etoitter „ex litterii
2. ?anb«buter @tabtarc$ib, Ift, 16, Augustini Karlls , fiirfll.
$apierfcanbf4rtft in gelio, 192 beförie- ju 2anbt«$uet" berietet.
beneClätter ent&altenb, in grauen ^ap- 4. B, @. 277.
penbecfel gebunben, mit ber Ueberförift :
I
B. $ie 9taty«4rontf, tyrc Serfaffer unb tyre $anbf$riften. 279
anima domino vivat«. Da nun jum 3a$r 1 568 ein SSirgiti ®fob»
fjerger jum crften 2Kal al« üßitglieb be$ äußeren 9tot§$ ern>a$nt nrirb
onb fotye iRotijen bis jum 3a$r 1606 reichen, u>o noc$ bie Jiac$ri<$t
wn lobe be* ©labfoerger mitgeteilt ift 1, vorauf {einerlei 9la<$ri<$ten
me$r bi$ jum 3a$r 1J14 gebraut werben, fann man »oljl annehmen,
bog bte gortfefcung be$ 3etaaum$ bis jum 3atyr 1606 bon 93. ®. tyer*
rityrt. Die $anbfc$rift B meiert aber aud^ im älteren Xfyeil meljrfac^
m A ab ; im allgemeinen jtoar giebt fie nur äuäjüge ber in A gebotenen
(Eintrage, (jte unb ba aber bietet fie fon>ol)l (Srgänjungen atö 83erbefferun*
gen. 3n K allein toirb j. JB. aber bie gelben jtoifctyen 8ubn>ig im ©art
nnb feinem ©o$ne 1441 unb 1443, ben ftampf $erjog 8ltbrec$t$ gegen
tan batjrifc^cn Waubabel 1446 k. berietet, au<$ ber SRame be« im 3a$r
1474 aufgehellten Oberrid&ter«, ber in A fetyt, pnbet fi$ in B. Da*
^gen fehlen in B Eintriebet bte 3ta$ri$ten über ben Einfall ber 3tr*
magnacS in ber ©d&toeij 1444, ben {Reistag ju Nürnberg, fotoie bie
&q>fang$feierli<$feit für bie $erjogin Glifabetlj im nämlichen 3a$r,
ben $au ber ©tabtmauern 1446, ben Xob $erjog ßubttrig* im ©art
1447 , bie ^rebigten be$ Sapoftrano 1451 , bie ©nnaljme bon ©cfyoa*
bifc^Sßörtfy 1458 k. Sine offene äbtoeid&ung jiüifc^en A unb B jeigt
fia) in ber «atysüfte be« 3a$re« 1473, too in A Oeorg leuffenbed, in
H ®eorg $af tbeef ate äußerer föaty notirt ift. 35a aber in B felbft föon
ium3a$r 1472 ber Job be* ®eorg $aflbe<f berietet wirb, (aßt fi#
tiefe Slbtoeid&ung nur auf eine gafyrtäffigfeit be« ©Treiber« ber $anb*
fc^rift B jurücffüljren.
3um 3a$r 1714 finben ftcfy in B lieber gefc$u$tli$e äufjeictynun'
gen über bie $utbigung ber ©tobt 8. bei Slnroefen^eit be« Äurprinjen
Sari Albert bon ber $anb be« gicentiaten unb ©tabtfonbicu« Srin*
ner, bie 9lat$«lifte felbft toirb nur bi« jum 3a$r 1606 fortgeführt.
Da« 33erljältniß jtoiföen A unb B (aßt fi$ bemgemäß folgenber*
maßen feftfteUen : beibe finb Slbf^riften eine« mieten gegangenen Oti*
ginal«, mobei ftc$ jeboc^ bie ©^reibet nietyt burctyau« an ben SEBorttaut
be* lejte« gelten. A, in ber jtoetten $a(fte be« 16. 3a$r$unbert« ge*
(abrieben, umfaßt nur bie (gintrage ber @tabtf$reiber bi« jum Erbfolge*
ttieg , B au$ bie gortfefcung ber 9fat$«linie fammt ben (gintragen be«
$irgUi ©labfperger unb Ärinner.
Sine brüte $anbf<$rift , beren gegenwärtiger 33ewa$rung«ort un*
. 1. B, B. 364 : „Den 25. 2flaty am fronte $err SBurgermatfUr SStrajfli ©lab-
WUflen gronleicfyiamätag jtttfäen at^t f^erger,.gc»e|ler 2atibtf(^aft nttt commis-
wb neun U^r in ber $wai$t (tarb ber strius, bem ©ott genafct."
280 Sinlcitung.
Mannt ift, muj? bem 8anb$$uter fnftorifer SWeibinger vorgelegen Ijaben.
3n ben f4?tftorifc$*<$rouotogifc$en firjatylungen bet ehemaligen &mb» uut
#oftäge in ©atyern , nebft einer Keinen ß^rontf von 8anb$$uT (1802)
bewerft er n&m(t$ * : „3$ lomme nun ju berienigen filjronil ober etgent*
ü<$ Diarium, fo mir ber $err bon Dbewborfej, ber lefcte feine* ®e*
fölttifto, furj bor feinem Sebenäenbe betyanbigte , ba$ aber bur$ un*
toiffenbe $änbe etyebor föon f>te unb ba einen Serluft erlitten $at, ber
getmffer SKafcen nü$t genug bebauert »erben fann, benn e* mürben batr
Dorne, balb in ber üßitte unb ebenfo tteiter jurücf mehrere ©tötter Ijet»
auägertffen; inbeffen $at ber greunb be$ 3lttertljum$ benno<$ fein $er»
gnägen unb man fielet jugtei<$ 9tat$6mal}(en ober bie Art unb Seife,
ttie in alteren &tittn ber SWagiftrat ju 8anb$ljut gefefct toorben feie, auf
eine befonbere unb au* mehreren ®rünben erhabene Seite, toelty
tyrem Oaljrljunbert Sljre machen muß.« Die Stuäjüge bie er nun uA *
tiefem SWanufcript beröff entließt, mit bem 3a$r 1449 beginnen t, fälttfcn :
fi$ au B an , bo$ fann ba$ oon SKeibinger benü|te 9Äanufcrq>t nity f
bloß 2lbf<$rift bon B geioefen fein, benn er bemerft jum 3aljr 14632: %
„Sßietootyl nun in biefer ßljronif bie golien unb Seiten unberborten,
ba$er ganj ftnb, fo pnbet fiefy bom 3aljr 1463 ni$t$ öorgemerft." 3n |
B bagegen tft bie SRatljätifte btefeä 3aljre$ oollftänbig mitgeteilt. 3ebcn*
fall« ift ber 33erluft biefer O&ernborffer'f d&en $anbf$rtft ni$t bon 8«*
beutung , benn üßeibingef* Sludge (äffen erfeljen, bafc fie nic^t Hcf j
leine felbftanbigen 9lac^ric^ten , f onbem anäf alle Ort** unb ^erfonen*
namen in no$ fetylimmer berftümmelter gorm enthielt.
211$ Möge äbförift *on B ertme* ft<$ eine $anbf$rift hn 2anW»
ljuter ©tabtar^ib: „9ftatl?$berjet(fyniffe ber Statt ju $anb$$ut, m
1439 bi* 1606 inclusive«, copirt 1833 bur$ «. ®t. (bermutfW
2lloi$ ©taubenrau*) .
Dbtooljl auc$ bie in B gebotene gortfefeung bon 1504— 1606 eine
^ßu&licatiou oerbieute, fo muß bo$ Ijier in 9tü<fft($t auf ben ber ©am»'
fang ber ©täbtectyronüen ju Orunbe gelegten $(an baoon Umgang 8**
nommen »erben unb fann nur ber ältefte, bon ben ©tabtföreifera
SRurnauer, SSater unb ©otyn, unb 93etter tyerrüfyrenbe 2$eil ber Statik
ebroni! Slufnaljme ftnben.
Die gefäicfytticfyen sJJotijen beginnen mit Darlegung eine« JJorfatt*»
ber alterbing* für bie 3ntereffen be$ Stat^d unb ber ©ürgerfc^aft »on ^
f onbrer ffiic^tigfeit »ar, ber gorberung einer Sr^S^ung ber an ben $>&'
1. a. 300. 2. @. 304.
~3«
B. $ic 9ta$9$rontt, i&rc »erf affer unb i&re $anbförijten. 281
i entric^tenben ©tobtfteuer. SBBenn ftcf) aucfc au$ ben Sßorteu über
eenbignng be$ barüber entftanbenen Streitet eine gcmiffe innere
toigung n>o$l entnehmen tagt , fo finb bo<$ tiefe, tote faft alle f ol*
1 2Äitt$eifangen rein sbjectib bargetragen. SRur feiten tritt ein
f be« Crja^ter« in ben Sorbergrunb. SÖSljrenb er j. ©. über
j $einric$$ Parteinahme für bie bom Sßöbct bebrotyten 3uben füfyl
et, gilt i(jm bie bom SRad&f olger angeorbnete Oubenberfolgung als
•blicke Iljat, toobur<$ biet fromme Sanbf äffen in lj5u$ttc$en ©jren
i , bc$ nrirb gebilligt , baj? lein 3ube mit @en>alt jutn Uebertritt
ityriftentljum gejtoungen nmrbe. Die bur# $erjog Subtmg anbe*
z SKünjöerfctyledjterung toirb bamit entfcfyulbtgt, baj? er bur$ aljn*
>on anbren gürften getroffene SDiafjregeln baju genötigt »orben
Äud& im (Streit be$ JperjogS fiubtoig mit 9Karfgraf 2Ubredjt
# unb ben 9tei$3ftäbten fteljt ber SJjronift auf Seite feine« 8anbe$*
unb erjagt, o$ne beS gegen benfterjog ergangenen faif erliefen %ti)t§*
ju gebenfen, mit ftctytbarer greube , \vk burefy einen glanjenben
tt ber ©atyern bie feinbli$e SSBagenburg am (Sienger ©erg genom*
>arb, „3llle« mit ritterlicher ffiäljr". 3(uc$ fonft bringt ber ßfyarafter
Ijronit mit fiefy, bajj 33orfäöe, toobet fi<$ bie ©tabt 8anb$ljut ljer*
:Ijun ®e(egen$eit tyatte, JpodfoeitS* unb £rauerfeierli<$Ieiten bon
iebern ber lanbe£$err(i$en gamtlie ic. ausführlicher befyanbelt
n. Daju !am , bafc ber ©tabtfcfyreiber mit btefen Gegebenheiten
igener 2lnf<Jjauung genauer bertraut roar. 3ebo# ergebt fiefy bie
ettung nirgenb ju jenem fräftigen 9teali$mu$ , ber anbre ©täbte*
fen auszeichnet, bie etnjelnen $üge finb au# nietyt ju einem
oolten ®anjen berbunben , fobaj? ebenfo toenig bon pragmatifcfyer
tc^tderjäljtung, tote bon einer titerarifd&en ©ebeutung unfrer ßljro*
\ SRebe fein fann. sJiur al* ©aufteine für ©efetyiebte ber ©tabt unb
©d&ufcfyerren ftnb bie eintrage »on SBertlj ; für manche (Spifoben,
für bie Subenoerfotgung unter $erjog Subtirig finb fie bie etnjige
nalqueüe. 9iamenttic$ feit SSctter bie SRat^dtifte ju führen tyatte,
n fi$ bie 9iac$ric$ten über gleidfoeirtge Vorgänge and) aufcerljatb
tgeren ©aterlanbeS. S^eitoeife mag er bie ©egebenljeiten felbft in
irung gebraut Ijaben; bei ben Einträgen in ben legten 3afyren er*
it e$ aber f aum jmeif el^aft, bag 33etter Senntnife ^atte bon SlrnpedT «
ij^er ßl)ronif, n>a« fic^ um fo leichter erltaren lafyt, ba 3lrnped
[alte in 8anb$l?ut ate ©eneficiat lebte l. ©arurn mit Srjä^tung ber
• ««t 9lurped^ (sie) , grüemcffcr f. SWartan 5. 2. unb $efco ^fangefefl jue
*3%tm« «Itar in ber ^fantlr^cn fanb 3obfl bafelH »erläßt 1492 für fein
282 Einleitung.
ftfinniftyn ©cene auf bem Statlftau« , bie ba* &tityn Jum *u^W
be* ßanb«l>uter ffirbfotgefrieg* gab, bct ältere 2^eil bei (Strömt pßtjtid)
abbricht, ift nt$t ju erflfiren; ötettei^t gef $a$ e* , tt>eU Setter fe(bftr
menn anbete bie oben besprochene Skrntut^ung richtig , bie ©efctytyt
jener Ärieg«ial>re anbertoeitig aufzeichnete.
SeBtage unb nit länger fein ®$u>atge ju
2Bau$«, bie }U ber benannten grüemeg
gehört unb liegt im Srbingcr Geriet
unb Ringer $farr, bem $eter granefy
in S3Bei($« na$ Seitaebingtrety (Ur*
fnnbencobqr jur ®ef($i($te ber $farrtir$e
@t. Martin su ?anb«$ut, in B&btgn.
bee W- 8er* »• Weber*., 3. Sb.( @. 52).
2)te SBibntuua feine« Chronicon Bajo-
arinm an ©tfqfof Situ* öon grehtng #
ebenfall« „in oppido Landshut Frisin-
gensis dioecesis Anno Chriati 1495 prima
die mensis Januarii" batirt (Per, The-
saurus, III, pars III, p. 8).
Dr. «. $!>• $cigei.
icrti iie tatgeben, fo nnfer genetiger fytt ^tr^og Jjtinridj gefegt bat ;tt
fanttsbntt }t 6m\\ Anno 1439.
#ann« berget, Oberridjter*.
Sin namb
3nnern SRat^.
& ©unner * , ßammerer.
^art $ad)inair 2.
t$ ^ßajtnger 3.
rat CbcriiDorffer4.
©fabfperger 5.
8 $eflmatfter 6.
& »on 8f(^c7.
& Stytgeb *.
8 ©djarfadjer9.
id>9tempttoffer10.
art Seltner11.
I latorcr12.
Sin namb
«ufeer töaty.
ßljonrat ?orber ,3.
ßljonrat Sßtgelm u.
(Styonrat Sdjtoab 15.
8fm ©panagl 16.
Oeörg ©tylt( l7.
$ann« ältorffer «*.
Spontan 9?eumatr 19.
9?ida$3erngaft20.
SKarttn toter«.
Dietrid^ 3eUer, ÜRaller ».
ßtyonrat 9iorer23.
$ann« gürlaff24.
$au(u£ t>on 2Rurnan>, bie £ett ©tatf ^reibet.
Eodem anno ttott unfer genebiger $err $erfcog $ainri$ obge>
ber getoönbliityen ©totfteuer mit SRam ©ei$$ljunbett ^funbt
ftueter Pfenning fang nit nemen unb tuad bo<$ bie 3eit in ber
fainer f o alt , ber gebaut, ba$ man bie SRegenf jmrger ** gegeben
5et?lt in A. 6. B. «eon&artt fcorberer. 7. £. ffiilbdm ©iftelin. 9. A. Dbtnbotffcr. 17. 5.
«wer. 18. £. 9Rontau. 19. 20. 'obgtnant' ftfcU in B. 21. 'ma*' feb.lt in .4.
orbemertung: 3)urc$ bie fortlaufenben SfcotenjabUn toirb auf
[tun bitten ^ad?rtd?tcn am @($lu6 toertoiefen.
3>ie «ßerger fotten au« ber @<btoeij toegen feine« guten geingebalt« jeberjeit
ftöper angefcblagenen 9tegen«burger $fen«
ktiprn gefommen fein , »o ftc fett
urtunbueb erfc^einen. ©ie »aren
n Xrenbed unb j&tnQtt fcerföttä«
ab befleibeten häufig ^flegerfteflen
<x* unb SRieberba^ern. S)er oben
ate $an« $. oon SBalberg fear
Wt mit SRagbalena 3Roroltina,er
t, @tammenbu(b, IH. Ä#etl;
rra, $ifi. ©Triften, HL, 6. 521).
9fa$ SRuffat (beitrage jur ©e-
t be« bairifefren 2Rfinjmefen«, e. 35
! fear im 3abr 1406 bat Äur«ber-
ifc be€ 2anb*buter Pfennig« ju bem
nia« folgenbe« :
1 U = 240 ftegenSbg. <Pf. « 141,101
©ramme geingebalt = 25 SRarf 40 $f.,
1 # = 240 &nb«buter $f. => 59,290
©ramme geingebatt = 10 Wart 69 $f.
2)a in ber 3wtfd?«njett teine neuen tt>i(b*
tigeren SRünjorbnungen erlaffen mürben,
barf ber HKüitjfuß im 3abr 1439 mit
jenem «>on 1406 mefentlicb übereinftim-
menb bqeicbnet »erben noral. Sori,
©ammlung be« baierifeben 9Rün)recbtd,
@. 29).
ä
284
Saatgüter 9totb*<$ronif.
fyzt, ate Jtyatfer Subtoig« ©rüeff innfatt bret> §unbert $funbt 9
purger Pfenning*; bo$ toarbt mit fein gnaben fo ml gerebt, baä
©e<$$lfunbert ^ßfunbt Sanbtfoueter Pfenning bafetb 3ar namb je €
Äatlj grffjt Anno 1440 jne •torlj Anno ut suprm.
$an« $atjbecfy ju SBtfenj&elben, SRidjter**.
(Sin namb
3nnern 9?atlj.
^Jcter ©labfperger, ßanunerer.
SBernfyart ^adjmatr.
$>ainrid} ^äjtnger.
$ann« ©eUmaifter.
$ann$ ©unner.
ßfyonrafct Dbernborffer.
$ainrtd) SRemplfoffer.
I)ietridj 3e^er.
$ann« Sltorffer.
dtyonrat 2öigeün.
Veonfyart Seltner,
©eörg lanrer.
©n namb
äußern SRat^.
3lfm Spannagl.
ßjjonrat S^toab.
Spontan 9?eumatr.
grüfc^raun2*.
£ainridj ©djidjting26.
SRtda« 3ern9aP-
SKartetn ?ebrer.
©ttyalm Zöllner*7.
$eter «tgner2*.
$atnric$ Äbnrj 2Ö.
Ulrtd)§afctyoffer3<>.
©eorg$aflpedtlj31.
^aufuä fcon SWornaro, bte 3*it ©tatfdjreiber.
Eodem anno »oft unfer genebiger $>err $erfcog Jpainri
@e(ty$ljunbert Sßfunbt Sanbtfoueter Pfenning aber nit nemen, bann
fyerren f prägen, ob fo'3 bon genaben ober &on gereetytigtait Rieten
mein fyerr muefte auf ir aigen,©rüf, ben fo t>on Ätyatyfer 2u)
tyabeu, felbft erfenen, ba« fo fein genaben naefy Saut be« iörieff^
motten bretyfyunbert $funbt föegenfourger Pfenning, unb bie tr
mein f>errn fein Oenaben beffelben 3ar$ geben unb no$ $eut.
5. B. £ann$ ^pvörfb ju« Ocifrnlvelbcn. 12. B. €t(feit(fetinft. 22. £. 'barumV ftat
24. 5. meine (jenen.
* $ie im ftäbttf ($en Wrä)to ju Saab«*
ut ftenoabrte Driginalurtunbe Äaifer
bwigd d. cL 2anb«but, 3.3annar 1341
entölt barüber folgeriben faftu* : 'SBir
baben oeb erbaut, baj bi bürdet gemain*
lid^tn je ganfeb&t fwerücb gebtenet babent
mit in geroonücben @ti»r an ben fünf»
bunbert pbwnben, bie fi ber ^erfc^aft alle
tat geben babent, unb nemen in abc &on
ber feibat <8timr jroat bunbert pbuut
pbemting bureb befunber lieb nnb truro,
bte »ir ju in tyabent, alfo baj fte uut,
unfern «rben unb 9ia<b<b*nten furbaa je
irer getoonlkben ©tin>r niebt nur Wut-
big finb je geben nob geben fuuen
bann briwbunbert Pbuut SRegen
pbenntna . . .'
** $)it ^betten guäBifenje
ben in ben 1424 »erfaßten Stein
(Sbrenbalb Sobann $ottanb üfc
rittcrm&gigen auf ben Stornieren
neubtn bavrifäjcn Abel aufgeführt
be* biß. Ber. ft.ftieberb., 7. 8b.r€
1453 gelobt $an* Qaybed p i
»elben, für §erjog Snbmia t>on
jh:ieg«btenfl \vl leiten nnb jteüt b«
fein e<b(o6 ^iienttoelben (bet@tr<
iur »erffigung («. 9.r «bdffeicci
((beuten jtbon im 15. 3abrbunl
lofcbcn ju fein.
1440—1442.
285
Äatt), gefeit }n •eorii 1441.
§ann$ §at}bt(fy ju SBifenpelben, Stifter.
Sin namb
ünnern SRatfy.
Cbemfcovffer , ßammerer.
labfperger.
rt ^adjmatr.
Ringer,
pettmatflcr.
>on äfcfye.
!eitigeb.
Sdjarfadjer.
Sunner.
föemplfoffer.
Maurer.
SBigclein.
(Sin namb
außer SRatij.
8lfm ©pännagl.
ßljonrat Sorber.
^ern^art SSlancty 32.
®eörg Don Slfdje.
®ietrid} 3eiUer.
Ifyoman 9ßeumair.
$>ainrid) Äfyur$.
3rribrid> ^Jtaun.
Secnl)art Üeüttner.
3acob Don äRiltnberg 33.
Sberfyart 'ißuedjer 34.
SBityatm Zöllner.
^ßauluS &on 2Rornan>, bie 3eit ©tatf d)reiber.
rfcog gubtmg roiü feinem unehelichen ®ofjn ba$ Satyr ganbt ein*
ib ben redeten efyetetbltd&en ©oljn $erfeog tfubmtg enterben, bor umb
n foltctyeä Sanbt mit allen ©tätten unb ©ctyäfcen einntmbt.
Äatt), gtftljt ju «eorij 1442.
3acob -putrid^ ju SReid)er$ljaufen*, Stifter.
Sin namb
3nnem SRatl).
petlmaifier, ßammerer.
t Dbernborffer.
et ^a^mair.
Ringer,
labfperger.
Sunner.
>on äfdje.
SRemplfoffer.
Jeitgcb.
Maurer,
t SBigelin.
Mtorffer.
Sin namb
äußer föaty.
Äfm ©pänagl.
Seonljart ?etttner.
©eb'rg e^iltl.
®ebrg oon Äfdj.
2$oman 9?eumair.
Sernljart $(ancty.
Sfribrid» $raun.
Jpainrid) fityurj.
Öacob t>on ÜWiltnberg.
Sberfyart $uedjer.
Oobfi Sgfnbarber 35.
3Bityalm Redner.
*ßaulu« öon ÜRoma», bie &t\t Statfcfyreiber.
ißlanrfl?. 12. A. e^arfadj. 20. Der ganjt Safr fcfelt in A. 22. £. ^ittttidj.
e $ütri$)it Ä ejo} e r t « • bei gretjberg, Sammlung ^iftor. ©d^rtf«
ten, III, @. 265). 2)er obengenannte
3acob $. j. «. tft too^t ber 3lutor be*
1452 berfafjten öebufct« '©enbbrtef an
bie #crgogm SWatfrÜbe' ($efner, 8apr.
Slntiquarm«, II, 6. 154).
waren eine Sinie bc« SWfinoJner
lei^Iet^te, bicföonim 14. 3abr«
in öeflfc ber ©urg unb be*
ber i». fteu$ert*b«ufen tarn
taipr. @tammenbnc$, III. Xfccil,
i
286
2anb«buter ftaty*$ronit.
*att), qtft%\ }n «fortj 1443.
Dtctooft SReigfer*, ©tatrtdjter.
Sin namb Sin namb
Snnern SRatlj.
$ainridj Ringer, ßammerer.
$ann« $eflmaifler.
Sljonrabt Dbernborffer.
*ßeter ©labfperger.
$ann$ ©unner.
$ann« ©d)arfad>er.
$ainrid) SRempRoffer.
$ann$ Seitgeb.
£ann« «itorffer.
©eorg Saurer.
Seonfyart 2ettner.
SBityafoi Zöllner.
<ßaulu« ton 9Wornan>,
»uff er ftaty.
8lfm ©panagl.
®corg r>on «f*.
©eörg ©d>tM.
Ifyoman 9ieumair.
ßtyonrabt SRorer.
3acob t>on SKUtnberg.
gribrid) $raun.
ffiberbart ^ßuedjer.
2)tetridj 3eitter.
Srljart ©lögfperger 36.
Ulrich fcafefyoffer.
»nbere gttünger37.
bie 3*it ©tatf Treiber.
il :
15
$erfcog tfubnng ber ©o$n belegert feinen 33attew iperfeog Sutwig
jue 9ieuburg, brety SWeil bon Snngtftatt, fo lang biß er bie na<$ 13 ffiwfien
erobert, ben SSatter fangt, »etilen er bem üJiargraffen jue ©raubten*
bürg übergibt, baä Sanbt einnimbt, aber nit lang regieret**.
ttatl), gefe|t jn torif 1444.
$ainridj r>on Äppfperg ju JRumburg***, Statrtdjter.
(Sin namb
3nnern 9fatfj.
S^onrabt Dbernborffer, ßammerer,
$ainrtd) ^ßäjinger.
$ann$ £ettmatjier.
Sin namb
äuffer 9tot$.
Äfm ©panagf.
Sembart $foncf .
Spontan 9?eumair.
n
14. B. Qlftffclfptrger. 21. $tr flanjt.6afr ftfelt in -4.
* Wtbaprtfc^er Xurnierabel. $er«
man dteit^er wirb 1385 eruritynt, Äa««
par beider ju $ibenba$ at« ®c$tt>agcr
Äonrab« ton BfA 1397. 2)ie»olt 9t.'«
©emablin mar SDtargaieta (gderin oon
Äapfing (©nnbt a. a. O. <&. 574).
** Sfceuburfl fiel am 4. September
1443 in bie $&nbe be« jungen $ergog«
Subwig unb be« 9ttarfgrafcn fclbrecfct
9$itte« ton ©ranbenburg * 2ta«ba$
(Arenner, ©a$erif<$e 2anbtag«oerbanb»
fangen, III, @. 78) . Subwig ber $öderiae,
ber nun bie $errf$aft be« »ater« an jti$
riß. ßarb am 7. «pril 1445 ($äm(e,
Genealogie be« $aufe« »ittdlM.
@- 125>- «
*** gtSutifäe« ©ef*te<$t, WW
na<$ ber Stammburg Hb«pera w
©unjenbaufen nannte unb Burg S^'
bürg *om $o$fiift fci$ftfibt ju W*
trug. ©einriß ton «bt«perg ju Ktf1*
bürg, @tabtric$ter, flegelt 1445 eiüe^JV
tunbe be« fconrab @et>bmn(Ä. I.,jtf*
i>ut @tabt, ga«j. 11). ©an« «eit ^
unb )u Hb«perg Wog 1647 ben ®ta**^,
(©iflorifcbe 9*a$"4ten ber altabd^
gamilie ü. %. n. bem glet^namt^
gteefen, in Franconia, 1. 53b., no. S>
U4a— 1444.
pcrgcr.
SfyonratSBtgeiut.
ner.
ßljonrat 9torer.
m
3acob t>on ÜRiltnberg
mplfoffer.
öberbart ^uedjer.
9^.
gr^art ©lögflfperger.
ffer.
U(ri$ §äfcfyoffer.
tx.
3obft <£gfyn$arber.
tuet.
änbre gttlinger.
Incr.
®eörg $aftyöcflj.
237
^Jaulu* Don 9Kornato, t>te ßett ©tattfdjreiber.
ar$* n>ar ber ©raubt ju ber Surfen unb bem Sunt ju
tin angeloben unb falber gelegt**.
ntbenurfung (IS. 3bM.) : 'föfclt, bie jaljrjabl am Ifcurm ober Ui gibt 1434'.
*t Oefele (1. c. p. 762)
g ein: Haec et quae se-
itur fere omni* ad annum
e, etsi in meo codice post
primum referantur. Ego
tltena scripta velut sacra
temere mutandum duxi.
tyung Oefele'« tarnt fi$
\ nur auf bie 9kd}ri$ten
ten von @t. Sttarttn unb
rfcen, benn bie politifdfren
cWrcn in bei £$at in1«
ie 8angef$i$te ton @t.
in bie wenigen und über-
ienangaben unb fonßigen
fe$rau«einanber. Äeine««
ginn be« $aue« auf <$runb
t A be« 9tatb«bnc$« erß in
1 ju fefcen unb au$ bie ju
1445 u. 1446 gebrachten
t jinb für biefe &tit ent«
&ttg. Huf einen SBiber«
<$on bie fflanbploffe in ber
: 'gitylt r bie ta&rjafcl am
be« ... (portal«?) .. gibt
jefct über bem portal be«
rift bagegen giebt an, baß
i« anm 3a(re 14 32 bi«
al gebieten mar.
ibgloffe flammt au« bem
[junbert; e« utöre mithin
bie 3«W ber jefcigen 3n«
g , ötcfleidjt bei einer f^ä»
itng au« Untenntnig ber
falfc$ getrieben morben
i fann einen 3rrt&um ober
be« ©loffator« annehmen.
aber no<$ triftigere Oegen»
ie Angabe be« ftatydbutye«.
Sßenig bon Seiana iß ba« bon
Sieibinger angeführte Argument, au^
ber Snförift be« @rabbenfmal« be« <Br»
bauet« abgeleitet. 2luf ber ©übfeite ber
St. 2Rartm«rir$e finbet ftd? nämlicb ber
orginette ©rabßein be« #an« ©teiumefc,
ber fict; bemüü)ig al« (Sonjole be« leiben«
ben $eilanb bargeftetlt, mit folgenber
Snförijt: *2lmto bomini 1432 ftarb
bann« ftainmeft in bie laurentö, maißer
ber firmen bnb qu fpital bnb in @alq-
bürg , qe Oting, qe ßrambng bnb qe
ba'ffbu't, bem got gnabig fev annet'. 2)er
Buäbruct 'maißer ber |f treten . . .' tarnt
nur auf bie 9Wartin«tirc&e belogen »er«
ben, aber bie platte , meiere bie 3nfc^rift
trägt, iß o^ne Broeifel jünger al« bie
übrigen Steile be« Monument«, fobaß
bie ganje Snförift unb bamit au$ bie
Singabc be« Xobe«jafcre« ni$t über ieben
Ärgroobn ergaben. Unb felbß »erat bie
Angabe richtig, ber 'SWaißer berÄin$e'
1432 geßorben tta're, liege ß($ noc$
immer annehmen, bag er ben ©runbrig
entroorfen, aber bie Bu«fü&rung be«
«Plane« nic$t me&r erlebt fcabe.
(5« lägt ftd? aber poßtto feßßctten,
bag ber öegtnn be« Ätra)eubaue« mel
früher ju feigen. 2)a« ßSbtiföe Sra>it>
öer»a^rt eine Urfunbe bom 3abr 1407,
bon $an« $o<(^ut u. Kuger fyutf$,
Pflegern ju et. Martin, au«geßettt, »o»
burtb ber @cbnetbeqec^e «erliefen wirb
bie ftapeUe, 'bie ba fiet in ber abfeiten
unber ber bon 2lf4 Sa^pefln gunäc^ß be«
Qtyunrat bej SWarc^pect (Sa^peUn, alfo
toann bi au9 bem ©runt un^ bi« an ba«
$ßaßer gefürt mirb, fo fo( unb mag
bann bie obejenant pruberf^aft k. bie
borgenanteu tr (SappeUn maurn unb ber«
i
288
2anb«buier 9totb«cbronit.
Der 3ar$ toarbt baS 3*?mct ium fettigen Oetft * &en neuen bin*
gen aufcgefyacf t , gejammert unb auf ganj auf bie Surfen gebradjt uub
Cod. biv. 2096 ber SDfcüucbtt. $. u. 6t
©tbl.] bte Sabgabl lafen), bei gan|c
©au, tote am ©eroölbc ju lefen, 1461
»oflenbet. Hl« (Erbauer gilt $an« Bttin*
mefc, ber (Srbauer ber @t. SJtortralfirty.
♦ 2>er ©runbftein jur bl. ©eijt-
I irebe mürbe . wie eine 3nf$rift an ber
©loctenbafle mittbeilt, 1407 gelegt (niebt
1412, roie ©taubenrau«, ober 1401, rote
Stppert [Memorabilta Lindishutana,
glafen nacb irent roiflen unb gefallen unb
tr 2Rcß unb ©rebniß bo l?abcn an unfer
unb unfer üRacbfommen 3rrung unb
ttiberreb. ffiar aber baj bie pruberfebaft
ber ©ebneiberjeeb bie (Japcttn nia)t rool*
ten panm unb bajfanb SWartein««
$au bamit gebinbt ober nibergelegt
roirb, fo mögenb bann fanb SWartein«
Pfleger bie ttorgenant (Sapettn rool laffen
unb verleiben, an roen ft roötten , bamit
fanb SRartein« $au gefübert roirb'. Ba-
ratt ift nkbt bloß, roie ©taubenrau«
meint, beroiefen, bafj man im 3abr 1407
beii Sntfcbluß jum ©auen gefaßt unb
©ortebrungett in biefer $inftcbt getroffen
babe, fonbern e« erbeut baran«, baß ba«
«Bert 1407 fd)on über ben <£bor bittau«
gebieben roar. SRocb beute ift bie @<bnei«
berfapette an ber am (Seroölbefcbluß an-
gebrachten ©cbeerc tcmttliä) uub beftnbet
fieb, tüte in ber Urfunbe angegeben, unter«
palb ber 9f$tapctte junädift einer an
biefe ftoßenben <2Rarä)pecf; ßapelle
(©pörl, 2)cr ©au unb bie Erbauer be*
(Ebor« ju ©t. Martin , in b. ©erbanb-
lungen be« biß- ©erein« »on lieber-
bavern, 5. ©b., ©. 265). (Sine Urfunbe
be« b\. ®eiftfpital« beroeift ferner, baß
ber ©au fe^on 1396 begonnen batte;
3ob« föörenpecf giebt jum ©au &on ©t.
Martin eine Qbabc. Unter ben öftlicben
Slrtaben ber Äircbe ift ein <Sbriftu«baupt
angebracht, barnnter ein Stoppen, eine
SKobre im rotten gelb jeigenb , unb bte
Sabril 1392. 0(me 3rüeifel ift bie
QEonjectur ©pörl'« richtig , baß man bat
Sappen be« (Jr^arb 2Röringer toor ficb
babe, ber im 3abr 1369 al« Pfarrer üon
@t. SRartin urtunblicb genannt nrirb,
aber feine Snnafrate, baß bie beigefügte
Sabqabl 1392 ben Baubeginn bejetebne,
roirb bnreb eine im 8teicb«arcbh& öer-
roabrtc Urtunbe t»om 24. Slpril 1389 »t-
berlegt, roorin febon Reiftet $an« ^on?
meifter ju fanb Startern' al« ©iegeüeuge
auftritt (©ertrag roegen einer üJcancr
iroijcben be« Ulricb $ubar unb be« $an«
ceitgeb Käufern in ber ©teefenfhaße;
9*eicb«arebto, ©tabt £anb«but, getfj. 5).
©iefer äReifter $an« ift obne ärociftl al*
ber erfte ©aumeifter oon Bi
Wl a r t i n anjufebra, e« roar (ein anbrer
al« §an« ©teinme^ öon ©urgfyutfa,
bem 1406 ^erjog ^einrieb ein $an* auf
bem griebbof t>on ^t. äßarttn terlieb,
ber Erbauer ber ©pitaltird^eju £anM^
be« $bor« ber Äirc^e gu ^euötting, M
@<btff« ber ^farrftrebe pi Safferttirg,
ber ftranci«canerfira>e ju «Salzburg unb
ber Jrarmelitentirtbe ju «Straubing. ft>4
feinem Xob, ber immerbin 1432 erfolgt
fein fann, übernahm fein ©o^n $an<f
©teinmc^ unb SDcaler, bie ©aufutrong.
Ob ber '$aumeifter SKaifter fyini\ ber
in einer Urtunbe be« ^einrieb $raun als
@iegel*euge 1432 ertoabut roirb, ber Sä-
tet ober ber ©obn. ift nu$t jn entfe^ib^
&t. 21., ?anb«b. Stabt, ga«g. 10). €w
<®obn ober ©ruber be« jüngeren $an* &#
^ernmtblieb jener ^tep^an ber Stemme?,
ber 1454 fogar nacb Nürnberg berufen
rourbe (©igbart, bie Äunft in Satfern.
e. 505). ör entfebeibet mit SReifte
Gonrat Otn^fofer unb $eter Dimer all
jtäbtifeber ©efebaumeiper 1479 in ei««
©treitfacJt)e )toifcben bem SpitatyM«
(Sonrab t>on 9fcb unb bem giftbträtf*
$a«ner roegen ber ^iauer an ber $aufui0
)tt>ifcben be« bl. ©eiftfpital« ©rau^^n
im äalafcb i@t. %.). «ußerbem werten
al« beqoglicbe ober pbtifebe ©aumei^
and) noeb urtunblicb genannt 3öra 3'flI<
etter um 1450, Ulricb 3faretter um HH
SWicbel @emler 1446, fcertenberg. 14W,
9eicolau« gürft 1479, ©uefnagel H'9-
Sobot Buftrager 1473, $«n« ©cb»^6
1477 u. «. öcr Mn ibnen ben &*
bon @t. SRartin »eiterfflbrte, i^ J*
niebt betannt. 3m Sreppentbürmw'
ift bie Sabrjabl 1472 angebrad>t, **£
ber 2)acbung ber Äird)e ftebt man r.
Sabraabfen 1477 unb 1478. 2>aj$ *
le^tgenannten 3ab? ber ^ßan noeb ">flw
gefübrt rourbe, erbeut au« emer Urti**^
Dom 18. 3uni 1478. monacb ©«nij^Ta
planet unb ^an« ©ottner al«£mbpri^
1443.
289
mgen , ou$ toarbt ber Sd^uejj * ganj auf gemaurt unb ba$ ßreüfc
mf bem fior gefegt, ba$ Ijat gemalt $ann$ Älebelbt $ormatfter **
>at m ber $öty ain ÜÄan$ Etafter unb an Seng unb na$ ber SSSett
tan« (Slafter, unb bem geüt$ ift für fein »rbait geben 16 & X,
t barauf ju 3^nn fommen 32 AT 3ünn , unb tyat an ber ©$&>er
iberftitben 3entten.
item beffetben 3ar$ toarb gemalt bie ©tatmauer mit $5$ unb
eit t>om Sftom Start*** unfc tyinumb für ba« $aberen lorf bety 60
en.
Jfi be$ 3ar$ lommen in ba« Sanbt am ftetyn be* ftßnig« ©un
randreic^, ber£etfun, mit bengranfcöfen unb Sngüfd&en 80,000
, bte man $iefs bie Hrmgögen, unb toarn am Anfang mietet bie
e^er unb toaro ^bertounben bafetbft im Sanbt bei bem Wetyntf .
B 64ie£. 2. B $atfymatfter. 3. B unb ain Sinti lang. 4. B bem €ä)mibt. 6. B bte Binen.
B mit bö$ unb bie Se&r »om Warn t^icrl. 5 $abertborr. 10—13. I>ct ganje 6afc ft^lt in B.
t. äRartein fiter 100 U 2anb«&.
ittiren, bie i&nen ton ben Pflegern
pelle U. 1. grau auf ©t. Martin«
>f, 3org <3Mab«}>erger unb $an«
j>ad, 'ju be« gemclten fanb 2ßar»
fan' gelteren Korben (@t. «.).
irnjKd, ber 1492 al« grfi&meffer
. 3ofrann« Altar unb ^farrgefcll
. Sobft ernannt roirb (Serner a.
©. 77) unb 1493 feine baörifty
if toottenbete, bcmerft barin mit
bafj ber 2$urut t>on ©t. SRartin
Se i&ftrme int bentfd&en 9tei$e an
Ibcrtreffen roerbe; ber Sturm war
imal« no$ ui$t tooffenbet (Arn-
Cbronicon Bajotriorum $ Pez,
anecdot., III, p. 261).
>crfcalb be* ¥fo*rt<$en« am unteren
: finbet fi$ bie SafojaW 1580.
trau« ergebt fu$, bag f$on in ben
2>ecennten be« mergefynten 3afcr-
rt« ber @runb jnr Äin$e gelegt,
>er ©au f$on begonnen &abe, 1432
eßportal bottenbet n>ar; 1472 »ar
>urm bi8 jur $8be be« gangfaufc«
l^rt, 1478 bie forty bi« jur ©e-
tg, ber £$urm crft 1580 jum ab-
gefragt.
&$ie«, @c$uß, bie ©iebeifeite
taenfafc ber Stadtteile (©ctymefler,
®8rterbui$, II, @. 478).
2)er «u*brud $ormetfter für Ityr-
r fä)ctnt fonft in Kavent ntc^t ge*
lic^ geroefen ju fein; «S^meuer
it?u m$t.
9tom« ober ^amt^or, au<^ Bcrcr»,
&bte<b»nitcn XV.
fpSter ^Snbrunnert^or genannt, ba e9
au« ber $erbfrrage in bie @^8nbrnnner
«u fityrt. (Sin Eintrag ber @tabtre4-
nung t>ou 1561 '»orn Äain berauf bi«
inm ©oUroei!' bient gur (SrtlSrung M
tarnen«, 9tam tft bie corrnntyirte gönn
für föain, rote caxä) au« (S3agrain' im
33ott«munbe 'Sagram' rourbe(@^meUer,
n, @. 104).
f (Sbenfo rourbe <$abrautyor' au«
^aagratnt^or', auc^ ba« Xfyor bei ©t.
3obft genannt, unter roelc^er Benennung
e« in ber 1410 t>om ©tabtratb au«ge»
(hüten Urfe^beurfunbe t>ort$mmt (©tabt«
hnöf, @t. «.).
-H- 2)er9taub)ugf ben bie 'grmaguact'
unter ber gü^rung be« 2)au£tyin ?ubroia
gegen bie @d^rocijcr Sibgenoffenf^aft
unternahmen, erregte in aan| ©übbeutjd?»
lanb ©Freden. Kufi f&tit %xnptd
(Chron. BaJ.; Pez, Thes. meed., 111,
p. 302) letyt ber 8eftfir}ung über bie
$ebrofyung be« S^etd)« bur^ bie 'Ernten
Satten' «u«brutt. 2)tc tnunfrer^rontt
ermahnten '<S:ngiif$en' roaren nur 9^ei«-
tä'ufcr au« (gnglanb unb Sc^ottlanb.
2)ag bie €>olbrne$te ton ben ©t^roetjent
überrounben morben roSren, tft ntc^t ri$*
tig; fie Vernieteten bei <&t 3atob auf
bem gelb bon ^rattelen bei iöafci (26. Bug.
1444) bie tleine @^aar Sibgenoffen, bte
fö i^nen entgegengeroorfen Ratten, aber
unmittelbar barauf führte ber 2)aurtin
bem mit ben Gibgeuoffen ju @nft«peim
gefd^toffenen Vertrag entfpre^enb bie
roilben ©aftc über ben 9tyein jurfid.
19
290
£<mbt(utcr «ot^ronif.
Stern be* 3or* »o* ber SRömifö ftöntg gribtk$ tto$ ©eori
men gen iRuernberg nnb befanbt jn im bie Surften unb oü aub
9tei($$, aber e* gefc^ac^ ba lata Cnbt no$ »ufcgang, bann ba*
$err fterfcog $aünric$ fein lobtet Stau (Hfpetn berfcürat ®ra
ridjen ju ffiürtnberg * nnb bie jag barnac$ ju im unb mein tyerr \
im bie auf bie gaf nac$t , unb ty tarn gen Sannbtftuet am 6r<$taj
Conversioniß Pauli 1442. $)a gieng man ir entgegen mit atter
füerf^aft bon ber ©tat, bef gleichen au$ afl Gallon unb 9Rän$e
©ätbental mit bem $etttumb hinauf gen $erg unfc auf ben ®ai
ba ftunben bie @$uetter unb ©riefterföaft mit bem $e#tumb na
anber auf ber redeten ©eisten am $ereinjiec$en unb barna$ bie Sß
Dom Watf), barna$ bie bejjten grauen, bie (Sblen, barnaty bie 9tal
unb bebten grauen oon ber ©tat unb ba* gemain 93oßdf nacfctu
auf ber tynefen ©etyten gegen bem $ety(tumb ijbcr.
3ln ber 9Jtytt»o$en barnaety f$an<ften ir mein $erm ain
oergoltn f oj>f r ber $et ffinft^atb« rnard unb ain lott, bie mar<f
8 & X , unb barin 24 SR. gutben mit f otten ffiortten : *§oc$ge
gürften, genebige graro, Sur ©naben tmflig unb unberttyenig, mii
Ijie bon ber ©tat empfaljen Sure ©nabt biemüetigß<$ unb erjaigri
gegen Sur ©naben ir« guetten SBitten mit bem Äopf unb bie ©
barin , bittent (Sur ©naben unbert^enigücfc, ba$ in guet unb geneb
bon inn anfjenemen unb entfetten fiety Sur ©naben ate ir tc. tc.J
Deffefben ©umer* fturben bety 12,000 menfö, jung unb <
unb ber me^rer Iai( toa$ fünbt in bem ©urdfrübt Sannbtföuet.
£)effe(ben ©umerS toarb ba« 3tymmer auf be$ fcitttgeu <?
©otttljaufj gefegt bon neuen fingen unb ber ©$ief? ganfc aufgema
Qeffelben 3ar$ na<$ Oftern Anno 1 442 am Srd&tag na$ 3Ji
ftarb fterfcog 8ubn>ig ber 3unger** unb SDlarggraff ättre<$t unb
•
4. ©ei '6erfcoft' beginnt erfi tec Safe in B. 5. 6. 4Dic }og — gafna&t' fe< in B. 7. A
farion, £ Gonutrffnil. 9. B SeUtnat&aÜ. 10—14. 'Da ftinrten bie edjueflei — 6c))lturo
feljlt in B. 17—22. 'mit foUen Söortten — <tl» ir' fefylt in B. 24. Äroafjwn ftfnfcet. 25. \
gange €a$ fe< in B.
* S)ie angäbe 1442 in ber $anb-
f<$rift A tann nur auf ©cbreib&erftog
benign, benn e* pe^t feit, baß bie 35er*
lobung be«|@rafen Ulrich t>on SBirtemberg
mit ber Softer $erjog« ^einrieb, (Süfa*
betb in Nürnberg am 9. September 1444
&ou>gentt>urbc (©tSlin, ffiirtembergifcbe
©efebiebte, III, e. 471). (£« fann bem«
nacb ber &efu$ in Sanbdbut erß im 3a$r
1445, uubjroar, toenn obige 3*itangabe
richtig, am 26. Januar 1445 ftattgefun-
ben baben. 9m 7. gebruar 144£
f obann bie $o^ctt gu Stuttgart (IDi
ner ©taattbibtiotbet, Cod. b»T. 3
Sugtburger <Sb»ntt [@. 27] : 'bie
jeit tta* an ber berren gagnaebt').
** 2)iefe 2Hitt^eiiung ift irrig,
tag nacb C^ern 1442 märe ber 3.
1442. $er)og Subnng ber 3ü
ftarb aber erfi am 7. ffyrtl 1445
für biefc* 3atjr paßt bie n&bere 3<
gäbe ntebt, @r<btag nacb Opern
1444—1446.
291
Surften bie Sagen nanten 9iüetnberg ein unb tyeten ben alten $erfeog
Suburig in gfendnu« unb toar barna<$ tyber etli<$ 3e^ bon SWarggraff
SUbxe^ten gefuert gen ®ülft>a<$* unb ba guet 3eit gehalten.
Äatt), gtfr^t ;n *m\\ 1445.
©ainridj t>on 9ty>fperg ju SRutnburg, Siebter.
(Sin nantb (Ein nantb
dnnern SRatlj.
^onrat Dbernborffer, Sammerer.
3><*itm$ $ajtnger.
vann« ©uner.
^nn« t>on Sfö.
vaimrty SRemptfoffer.
^«W Stytgeb.
vann« »Itorffet.
IPexm^rt «ißiancfy.
^f örÖ lauter,
^on^ort 2et/ttner.
SSHlfyum ^ottner.
$aulu$ Don SWornato,
£e* 3ar$ n>arb ber ©au ju
Quf neben ber (Erben bracht.
15
20
«ufier 9tot$.
Äfm ©pänagl.
Spontan SReuntair.
S^onrat SBigelin.
Sfyonrat SRorer.
Oacob t>on SWUtnberg.
(Sbertyart <ßuedjer.
Stuart ©foeflfperger.
Wri$ W^offer.
3obfi (Egfn^arber.
»uguflin SJoglfletter 38.
Änbere (Sttfinger.
Oeörg $aftpfrfy.
bie 3«t ©tatfdjreiber.
©ant Sparten mit bent Oanbt ganfc
2S
*atl>,- gefeit jn #corii 1446.
(Stuart SRuradj ju Slfiglfrerg ** »ityer.
(Sin nantb (Ein nantb
innren SRaty. «uffer SRaty.
r^ **n* 2eitgeb, (Satwnerer. Spontan SReumatr.
^oitrabt Dberborffer. Oacob ton SWiltnberg.
30 5*****«$ ^ajtnger. (Er^art ©lögflfrerger.
J^tcr ©labfrerger. 3obft (Egto^rrber.
^*hiri$ «entpßoffer. Slnbre (Sttfinger.
3. c$effe1tai 3at« na* Öfter« — guet Seit gebalten* feblt in 5; anftatt beffc« tftjiim 3al?r 1445
benterft : 43>en 20. *pril jtarfe $<t}og Öufcroia ber 3ung ofcnt Gaben . fein Ocmabel 9Ratgaretya web*
titt albie ju Sanfettbuet. »erbeüratb mit ungleichen #uratb ju Wartbin von &a(brnfel$, ligt jum
^aUingtab», alba ir ©tab }ue (eben'.
nja'bnt. $a anbre gute Duetten aus«
brfidlicb tmtibeilen, $erjog Subwia im
©art fei bon SReuburg uacb ttnftbaq ge«
bracht »orben (Sana a. a. £>., @. 300),
fo tft anjunebmen, baß ©ülfoacfc nur ein
©ebreibberftojj ftatt Onolfr»a<$.
** SBaprif^cd 3tt>e(*gcf$(e$t, ba«
nacb S3&. $unbt öon ber 8urg Fieber-
IQ»
j^— « ber 30. SWrj 1445, ber 7. Styrü
wjj^ö toar ein 2ttitt»o<$) (2ang, ©etytcfrtc
S* Ixu'r. $cr)og* 2ubnng« bed bärtigen,
^- 293).
U^ * Oefcle (1. c. p. 762) giebt irr-
X**itiü$ $fit*ba$ , e« beißt in A otme
»^ifel @üi«bacb- (Eine »urg btefc9
Ca*Hcn« toirb jcbo^ fonfl nirgenbtoo er-
ftmbffyster ttfttyMtyrontf.
\
m« Don 8fd>.
in« ©uner.
m« ©djarfadjer.
in« »Itorffer.
irg Saurer,
i^art Setttner.
irg ©tyltl.
Seonfart $r5tler »».
ßonrabt Storcr.
Ulrich $8gf>ffer.
®eorg $aftyöcfy.
SRtteger «fte<fy 4<>.
?eter Ätgner.
grfibridj ©tun41.
<ißaulu« Don SWornato, bie 3eit ©tatfdjreiber.
3tem be« 3ar« toarbt ber Sbarx ju ©ant Sparten mit nam bi»*«* öier
►eilen, jtocn ©agert* unb ber fcuru t^ber bie (Srben etoa« ^»^^^10
3tem be« 3ar« toarbt bic ©ctyergenftuben , ©tubencomer unb gtoX^5S^
enbig«, be|glei<$en bic brety ©<$errer Säbcn neu gebaut unb gen>etbll:^*-to,
[teilen ber ©c^iefc an bem 9tafljau| , ber gegen bem Aufgang ftettrt ^*tt'
> 'aufgekauft. 8bu$ toarbt beffetben ©unter« be« leidigen (Seift Jff*^* 15
<$en ganfc gebetft. 8uc$ toarbt barauf ba« berjünt ftreüj bor au*r*> ^
ftor, baß ba toft 16 «T A unb 32 # 3t?nn, barauf gu jünnen g98 8e?
ain hipferoer §an, ber ain Sttn $o<$ unb toeit, tft bergott im gemnr**-111'
ruf lontmen fünbt 30 luglaten gu bergotten unb 4 & A je 8oljn**^^n'
ftett ber $an gu fömiben unb für ba« Äutfer 2 # A, au«genomr**<*>m* *
toa« ber tupfferne $uet tybtr ben ©turg foftet, n>ei« i<$ nit.
3tem be« 3ar« an bem 16. Sag be« SKonat« Augi^sti unb toai
Gr<$tag na# unfer lieben grauen Assumpcion ** toarbt $erfco£<* 4W°8
»ig ber 8llt, ©raff gu 9Rartän, $er gen 8anbt«$uet in maine« $>errrr^r^rrm
bog $ainri<$ *c. genabt unb getoatt bra<$t gar Ijerab bon ©fitepack^**3^' to
meine« $errn ®naben nam in auf fonber $ra<$t )U Onngotftatt, bafr^x**0*
KM$ bur$ ®eföäft be« 9»miföen «ömg« grübridfr« ic. umb toi* *<****
>aufent ®utben, barumb in meine« §errn ®naben $ergog ftainricf&i-3* **$
ber ®efengfnu« fefet. Darnach am 9Kittoo($en nxtrbt er bon mA**^****'
1. (64n<!' fe&It in A. 15. B 'aufoetautt *«• 1446\ 16—18. 'tlu$ warbt tarauf — a,eft}t aiv *
ipfemet' fefrlt in 5. 20. 21. 'aufgenommen — wei* i$ nit' fe$lt in B. 26. il 'nam in auf Ur4»4
mnttx brauet ju Dnneolftatt'.
[(^ ben Tanten erfytett; n>a(rf(^em*
ift, baß p« ©urgmannen ber trafen
Drtcnburg^ uxaö) waren. @ie fc^ic-
l(^ in bie Linien gu glüaelöberg unb
ntä (Äneföfe, «beUiepfon, vi, @.
(Srfyartt toon 3JlÜTac!(> gu glugeli^crg,
trister, flegelt 1447 eine Urtunbe
lobt <§fyn (9t. fl., ?anbö^ut etabt,
. 8) . 2)ie gamtlic tft erft $u Anfang
1 3afer^unbert6 erlogen.
@ogerer, ©agrer, a^b.8»gerare =
ijtei (e^metter, II, G. 235).
**
$)tv (Sr^tag nad) U. (. gra
Assumptionis 1446 fiel toirtti^ auf beut*
16. Hu^ufi. Sud) bie übrigen Ängabcncm
über bte ttuftlieferung unb neue <3k— "
fangmfe^nng beß alten ^erjog« 2ubtei
pimmen mit beu anberen Duellen über—
ein. ^er^og $einric( natym ben ö<*
fangenen m eigenen Öema^rfant, bamit
nietet für Wartgraf Slbre&t ein ©om>anb
gur $efifena^me M 3ngolft5bttfa)en
©cbiet« erma^ic (&luctyot?n, Üubwig
ber Bleibe, e. 10;.
Statu
n
n
sntit
<d
1446.
293
t*
*
neu $errn bet ©tat empfangen mit am Crmer Öftertoein* nnb jtoei
Smct ffialfötoein unb jtoatn Scannen 93if$en.
Dama<$ an bem 31. Sag be$ obgefd)ribnen 9Ronat$ toarb et t>on
&tnfct*i}uet auf gen ©urdljaufen gefflert Anno domini 1446.
5 3)amac£ in tut} na$ Steinalten Anno domini 1447 toarbt ge*
Umlagen ber Orunbt ju ber 2Wauer bon be* 8eu#tnget £urn ** unfe an
^Q.xtan Sebrer* ©unterbau* unb bet ®runbt barauff gemaurt unb
fotten funff Xuxn bon bem obgenanten Zum unfc an ba$ g)fer £or***
Werken.
10 5)tfer 3«t neljreten fi# in SBaijrn biß &om 8bt auf* bem ©tegraiff,
fee*ten fwnnfc Don äbenfoetg Unberfd&latyf geben, betotoegen ime $etjog
^tatnriety Don 8anbt$ljuett abfagt unb bie ©tatt Slbenfoerg feinbtttety an*
ÖXieff, auety fagen bie SReictyftetten bem »on äbenfperg aße greunbt* unb
^a$tbarf($aft auf, besorgen unb berbrennen SMtmanftain, ©oüeten
**nb $egenpil, ben Mieter Oebet fielen flc gefangen tyintoecf, glei<$fal$
*>etbrannen fic ber 2faer ®<$lo& f^ltglf perg f •
$erjog SWbetctyt Don 2Rini$en tljuet fein Sanbt Don ben Zaubern
Teibern, läft berofyrtben jtoen Sammerauer ff f ambt ailf irer ©efeüen ju
Straubing entlaubten, ba« ©etyteg ju 5Weutyaufen, fo bem $aufo& 3cn*
Sjet f ff gehörig, ate ber Zauber Sftibetteger unb ©ctylieftoincfl läft er un*
1. A 'mit ain unbfn>älfd)wein j»ei (Jmet Djterwein'. 4. 3n B öiel fürjer: lDcn 16. ftuaufti waib
6ct|0g gubwia bet Vit, Öraff von ÜRaitanft von $nolfcba<b au§ »tüdd? bei 9tetnmifd)en Jtonig« ge-
fangenaeben {fanbtlbuctt bta^t unb $et)cg $aintid> alba uberanbttoortb, bei lief? in ben 2t. b/rnad?
aeben ©urefbattfen auf ba* 6d)lo4 fübren, alba et ben 2. SRai folaenben 1447 k. 3ar# am öttaa nadj
$bitippi unb 3acobi in ber Qefendnuä jlarb unb ju 9taiienf?a£(a$ begraben marbt'. 5—9. 2>et
ganje Sab feb.lt in B.
2ta* Nürnberg unb anbre ftet$tflabte
fagten bem Orafcn ab unb i&re Ernten
*erfiörten Wtmannftein (©nra u. SRartt
in ©eftfc ber trafen Don Abensberg,
fowie bie benachbarten 2)5rfer) @olern
unb ^Kiacnbüa, führten be« Äben«*
berger« wic&ter öebel ai« befangenen
fort unb erftfirmten au$ glttaeftberg
an ber Hltmttbl. (2>oflinger , 2>te Ora-
len unb 9tei<$«&erren .jn Abensberg ;
$er&anblungenbe*&ip. 53er. t>. ftieberb.,
14.8b., ©. 167).
f+ Site* baljriföe« ©ef<$le<$t, beffen
aleic^namige Stammburg am fflegen ge-
legen unb ba« jmi[c^en 1042 nnb 1494
urfunblicfc genannt toirb (^unbt, I,
©. 246).
+++ 2>ie 3cuöet» aW« baörif^et
Xurnierabel, Ratten eine ÜRenge Burgen
in ber oberen ?fafj,2i<$tentoa(b, 2)rafen-
ßein, ©^wargenpem, 3angerpetn k.,
toonac^ ft$ bie einzelnen 3tot\$t ber
gamilic benannten.
* Oftertoetn = öfterrcic^i Wer S3ktn
(^meuer,!, ©. 170).
** 2>er Jeucjingert^unn, na(^ ber
^anM^uter gamttie Seutinger ober Seu«
Ringer benannt, ftanb auf ber fübtseft«
liefen ©eite beS a^borfert^ore«. (Sr
würbe erß jn Anfang bte(e« 3al)rl)uttbert«
abgetragen (©tefenb a. a. O., @. 74).
*•* 3)a« 3fart&or, fpfiter ba« blaue
Xbor genannt, ftanb jmiie^en bem ©pitat
nnb ber Sfarbrttde; e« würbe bei bem
Xreffen gwifc^cn Oefterreid^ern unb
Bauern 1809 fo befc^äbtgt, baß e* abge«
bro^en werben mußte (ebenba).
f 3)a @raf 3ofymn Don 9ben<ber0,
ber greunb unb 8ef$üfeer beö «bei«, wie
ibn «toentttt (Annales, VII, p. 796)
nennt, ben @tegreif rittern willig $erberge
gew5brte, befc^log ©erjoa $einri$, feine
vnrg tlbenflberg ju brechen, aber ^topft
feter t>on ftofyr i»ermttte(te einen ©er«
trag, wonach ber «bendberger gelobte,
bem 9?aubabct feine Burg gu berfc^liegen.
94
&mb«&uter fflatyetyont!.
erfetyner bing beteuern unb mit getoatt einnemen , alba man 500 et«
>tf$t, jue 9Sertyafft bringt unb alfo tooü aertoarty nadj ©ttau&ttig
ringt, alba ein SEljait ertrendt, tljait§ erljendt unb tt/ailfc entyembt
wrben.
Matt, 9*M» j« *e*rij 1447.
(Stuart 3Wurad) ju ftfoglfperg, Stifter.
Jßft IS
ssrf
Sin namb
3nnevn Sfatlj.
jatnrid) ^äjinger, Sammerer.
jann« ?er/tgeb.
tyonrat Dbernborffer.
Jeter ©labfyerger.
)ann$ bon Hfdj.
)ainridj SRemplfoffer.
)ann$ ©uner.
ieorg lauter.
jann« SHtorffer.
Bikalm Zöllner.
eonfyrrt Seittner.
5eörg @4t(t(.
(Sin namb
«uffer 9iat$.
3acob toon SWiltnberg.
SJfm ©panä'gt.
Spontan 9?eumair.
(Stuart ©(ödlfaerger.
3obfi ettn^arber.
8nbre ©ttlinger.
Seon^art ^rStler.
Gonrat SRorer.
Ulridj $5jfoffer.
®eörg $aflped.
$eter Stygncr.
10
*4
\b
^
t
^
gribrtd) ©turr.
^auluä toon SWornat», bie &t\t ©tatf Treiber.
3tem be$ 3ar* an bem erften Sag be$ 9Raty , ba« n>a« an @an(
tocob* Sag unb loa* an atnetn äRentag be* 9to#te$ na<$ SRitterna
:mb bie erft §or am 6r$tag ftarb $erfcog Subtoig ber (Slter, ®raf j
Mortanty, in bem ©$to{$ SSurd^aufen. 3U *** 3e^ ü**™ X« ©urd^* ^
aufen be« ftfinig« 9?ätt, be« $fatfegraffe$ 9?5tt unb Shttffirften 9tött»^* #*
ar jue §etfcog Submigä ßanbtf d^af t, unb n>ar begraben ju 8toita1>af (a$ * "^
4. MDIfet 3ett nebjeten — entlaubt toexUn* fefejt in A. 22—27. Der ganjc 6afc feblt in £.
ff
* $te 3ettangaBe ift richtig, JtyWW
;nb 3a!ob = 1. SRai fiel 1447 auf einen
Rontag. 2>ie genannten Äfit&e grteb-
l$* III., ber fk& toenigflen* ben Sn*
$ein gab , a« »olle er jn fünften be«
efangenen Äeidfaffirften Interbeniren,
e* *PfaIjgrafcn unb #enog« toon Ober*
atjern, llbretytlll., unb be*£urfürfxen
ubmig IV. toon ber $falg unb bie %h*
eorbneten ber 3ngolftäbter 2anbf$aft
)aren nebft anbren Vertretern fübbeut«
fcer gürflen unb ©täbte am 5. 2R8rj
447 jn £anb<^ut in ©eratfcung getreten,
im über bie Befreiung Subtttg« au«
er f<$tntyfli($en $aft \u beratfd^Iagen.
>a ftcrjog $einrt($ erttarte, er »otte ben
befangenen gegen drfa^ feiner %u<lagen
retgeben, begaben fi$ bie 9^St^< na$
— — ng
Sura^anfen, um ftibtoig jur ©eiaWnnfit^^t.
be« Söfegelbe« ju bewegen. 3>tefer toti**^^
gerte fi4 aber, ebne Qimvitttguna feiner ^^n
feta'nbe bem fcnflnnen ju »tC^airen^^iA
«l« nun «bgeorbnete ber 2anbf*aft ptf5^-^
ju tbm begeben motttett, erfuhren fle, baf
t^r^err gerabe gefiorben fet. SWebrer
jettgenBfftf^e <S^ronrflen n>eUen totffen,--^
baß Submig auf Sefetf |>er)og ^etnrh
vergiftet »orben fei, fo ber ^ottfefter bt-^^^-
Snbrea« toon 9tegen«bnrg, bfc öttn>anger=^^
(S^ronif, ber Hug«bnrger©urt^arb3en^
u. 9. 3fcr ©eriebt beruht fie^erUc^ nur
anf einem &ott*gerfi$t, toenn oxtäf ber
Umftanb, baß unfre ^anböbuter Sbronif
eines jot^eu Verba^td niebt C^nofi^nung
tbut, niebt an fid) aU Seroele gegen bie
(9(aubn>ürbtgteit gelten fann.
1447—1448.
295
» 3ar* am anbern Sag be* äRonat* Augusti Anno 1447
ir$ SKaiftct ©teffan 3ingteffcr unb 9Katftcr Jttebelbt $er*
en ©attbt 3obft goffen ain Icftfic^e ©totfen , toigt be$ föroern
34 3enten 25 # unb ffat im bom 3^nten ju 8ol>n geben 1 5 A,
it \ unb batin ain Itöctyel gemalt toigt be^ 70 # ferner,
felben ®umer$ fraben meine $ern ain 3Wifl machen laffen an
; bet> be* ftetfmaifter« WIM mit 9 ftebern, foft bei 600 «TA \
I 3ar« an bem 23. Sag be* SWonat* Decembris ftatb grau
Don <Sfterrei$, unfer« genebigen Jperrn #erfcog $ainri$ ©e«
)>erfeogin in ©atyro :c, unb toarbt begraben ju SRaitn^af*
147.
i 3at* am SKontag na$ bem tteißen (Sonntag unb an bem 13.
äßonat« Februarii Anno 1448*** toarbt bei Sbetfoeuntf ju
bettom.
ftatb, gefe|t ju «cortj 1448.
3acob SBafl jum Iura ff, SRtfyer unfe Viti.
et f baruacr) xoa& ©antrid) $erttnberger ju SRofnberg ©tatrtdjter.
Gin nambj
3nnern SRatlj.
ßäjtnger, ßöttnmerer.
ittgeb.
Dberborffer.
tbfpergcr.
n «fö.
Remplfoffer.
unner.
torffer.
Betonet.
Zöllner.
(Sin namb
«uffer 9taty.
Spontan 9?eumait.
Änbre, (Ettlmget.
3obft Sttnfyrrbet.
ß^onrat SRotet.
@eötg $aflpöcf .
(Stuart ©todtfrerget.
Seonljart ^ßratfet.
$eter Hignet.
8tibti<$ ©tutt.
{Rüeget «frei.
at tf# fd}«Hccn ©t*Dtd?t* 34 Genfcn, ju Sobn «eben 15 «&, f*cit 63 «. #^'. B 'tlemfl'.
V- 11. tiefer u. bet folgenbt €a& fehlen biet tn 5 unb ftnb mtfcümlid^rwc